ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
ΣΟΦΟΚΛΗΣ
Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Έζησε στην Αθήνα του 5ου αιώνα. Από τον δήμο του Κολωνού, έλαβε υψηλά αξιώματα και βραβεύτηκε πολλές φορές στους δραματικούς αγώνες. Θεοφιλής και φιλαθηναιότατος κατά τον Βίον του, αποδείχτηκε ο κατεξοχήν μαθητής του Ομήρου λόγω των μύθων των έργων του και των ομηρικών τρόπων ως προς το λεξιλόγιο και το ύφος που υιοθέτησε. Η αίσθηση του καιρού συνοδευόμενη από “γλυκύτητα, τόλμη και ποικιλία” αλλά και η ακρίβεια που χαρακτηρίζει το ύφος του, προσδίδουν στα έργα του θαυμαστή οικονομία. Από το μεγάλο έργο του διαθέτουμε σήμερα 7 τραγωδίες (Αίας, Αντιγόνη, Τραχίνιαι, Οιδίπους Τύραννος, Ηλέκτρα, Φιλοκτήτης, Οιδίπους επί Κολωνώ), ένα αποσμασματικά σωζόμενο σατιρικό δράμα (Ιχνευταί) και πολλά αποσπάσματα.
Ο κόσμος των τραγωδιών του Σοφοκλή
7.1.1 Ο μύθος
Ο μύθος διακρίνεται σε μυθολογικό υλικό, θεματικά μοτίβα και σύνθεσιν των πραγμάτων. Το μυθολογικό υλικό από όπου αντλούν τα θέματά τους οι τραγικοί ποιητές είναι κοινό, και δεν μπορούν να παρεκκλίνουν από τα βασικά στοιχεία ενός μύθου (π.χ. ο Ορέστης σκοτώνει τη μητέρα του), μπορούν όμως να συνθέσουν τα στοιχεία με ιδιαίτερο τρόπο, να υιοθετήσουν άλλες εκδοχές του μύθου για δευτερεύοντα στοιχεία και να προσθέσουν δικές τους λεπτομέρειες. Στη σύνθεση αυτή διαγράφονται μοτίβα θεματικά (γενικά, π.χ. η αναγνώριση, η ύβρις, η δίκη κ.α. ή ειδικά, π.χ. το μοτίβο του νόστου, της έκθεσης ενός παιδιού) και εξηγούν γιατί το ήθος των τραγικών προσώπων υποτάσσεται στον μύθο.
Παράδειγμα από τον Αίαντα του Σοφοκλή.
Ι. Το μυθολογικό υλικό
Άντλησε τα θέματά του αποκλειστικά από τους ηρωικούς μύθους του παρελθόντος. Πηγές του μυθολογικού υλικού είναι η επική παράδοση, η λυρική ποίηση αλλά και τοπικοί μύθοι.
Παραδείγματα. Ο Αίας στηρίζεται στο μυθολογικό υλικό των ομηρικών επών, στη λοιπή επική παράδοση (Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου πέρσις) και στον Πίνδαρο, ενώ η διαμάχη για την ταφή είναι επινόηση του Σοφοκλή.
Ο μύθος της Αντιγόνης προέρχεται πιθανότατα από τοπικές θηβαϊκές παραδόσεις. Η σιωπή του Ομήρου και των λυρικών σχετικά με το μύθο της οδήγησε κάποιους μελετητές στην ακραία εκδοχή ότι υπήρξε επινόηση του Σοφοκλή.
Στις Τραχίνιες το μυθολογικό υλικό προέρχεται από τον ησιόδειο Κατάλογον Γυναικών, τον επικό κύκλο (κυρίως από την Οιχαλίας άλωσις), ενώ τροφοδοτείται από τις μαρτυρίες του Αρχιλόχου και τον χειρισμό του μύθου από τον Πίνδαρο και τον Βακχυλίδη.
Ο Οιδίπους Τύραννος (όπως και ο Οιδίπους επί Κολωνώ) ανήκουν στον θηβαϊκό κύκλο. Για τα έπη του κύκλου αυτού (Οιδιπόδεια, Θηβαΐς) ελάχιστα γνωρίζουμε. Για τον μύθο του Οιδίποδα σίγουρη πηγή είναι ο Όμηρος και ο Πίνδαρος, ενώ ήταν σίγουρα γνωστός και από τη θηβαϊκή τριλογία του Αισχύλου.
Ο μύθος της Ηλέκτρας αναφέρεται στον οίκο των Ατρειδών. Η Ηλέκτρα κατονομάζεται για πρώτη φορά στον Ησίοδο και εικάζεται ότι εμφανιζόταν στην Ορέστεια του Στησιχόρου. Άμεση πηγή του μύθου της Ηλέκτρας υπήρξε ο Πίνδαρος, αν εξαιρέσουμε την Ορέστεια του Αισχύλου.
Ο Φιλοκτήτης αντλεί το θεματικό υλικό από τον επικό κύκλο (Μικρά Ιλιάς) και τον Πίνδαρο. Σώζεται σύγκριση του σοφόκλειου δράματος με τις ομώνυμες τραγωδίες των δύο άλλων τραγικών από τον Δίωνα από την Προύσα (1.-2. αιών. μ.Χ.).
ΙΙ. Θεματικά μοτίβα
Ιδιαίτερος είναι ο χειρισμός των θεματικών μοτίβων από τον ποιητή. Υπάρχουν θεματικά μοτίβα που επανέρχονται στις τραγωδίες του (ύβρις, δίκη, γνώση που αποκτά κανείς αργά, η τραγική επιλογή του ήρωα), και άλλα ειδικότερα (του νόστου, του θρήνου, της ικεσίας) που προσιδιάζουν σε ορισμένες μόνο τραγωδίες.
Παραδείγματα. Μοτίβο του νόστου εμφανίζεται στον Φιλοκτήτη και στις Τραχίνιες. Στις τελευταίες ο νόστος του Ηρακλή γίνεται ταξίδι θανάτου. Στην Ηλέκτρα το μοτίβο του νόστου του Ορέστη συνδέεται με το μοτίβο της δίκης. Τα μοτίβα της δίκης και της ύβρεως απαντούν στις περισσότερες από τις σωζόμενες τραγωδίες. Οι ίδιες οι λέξεις δίκης και ύβρις αποκτούν διαφορετικές σημασίες ανάλογα με τα συμφραζόμενα και το πρόσωπο που τις επικαλείται κάθε φορά, π.χ. στην Αντιγόνη η δίκη για την ηρωίδα δηλώνει τους νόμους των θεών, ενώ για τον Κρέοντα τους νόμους της πόλης, που ο ίδιος έχει θεσπίσει. Άλλα παραδείγματα από Ηλέκτρα, Οιδίποδα Τύραννο, Αίαντα για τα ίδια μοτίβα. Το μοτίβο της άγνοιας-αναγνώρισης-γνώσης είναι βασικό θεματικό μοτίβο στις τραγωδίες του Σοφοκλή. Η γνώση που αποκτά κανείς έρχεται αργά, όταν έχουν συντελεστεί τα δραματικά γεγονότα. Πρόκειται για μια γνώση λανθάνουσα που παίρνει συχνά τη μορφή αναγνώρισης, όχι μόνο προσώπων, αντικειμένων ή τόπων, αλλά και καταστάσεων ή παραμέτρων μιας πράξης. Το μοτίβο της άγνοιας-γνώσης συχνά μετασχηματίζεται στο μοτίβο της τύφλωσης-όρασης, μιας τύφλωσης που μερικές φορές στην τραγωδία δηλώνεται με τη λέξη άτη=συμφορά. Σχετικά παραδείγματα από Τραχίνιες, Οιδίποδα Τύραννο, Αίαντα.
ΙΙΙ. Η σύστασις των πραγμάτων
Η σύστασις των πραγμάτων ή μύθος κατά τον Αριστοτέλη είναι η οργανωτική αρχή που διέπει μια τραγωδία, σύμφωνα με την οποία τα θεματικά μοτίβα μετασχηματίζονται σε δομικά στοιχεία της συνθέσεως ενός δράματος. Στον Οιδίποδα Τύραννο π.χ. το μοτίβο της όρασης-άγνοιας-γνώσης αναδεικνύεται στον δομικό άξονα της τραγωδίας, που εικονογραφεί τη μετάβαση από την ευτυχία στη δυστυχία. Η σύστασις των πραγμάτων αποτελεί μια λογική υπερδομή που χειραγωγεί τη λογική που διέπει τα λόγια και της πράξεις των προσώπων του δράματος, π.χ. του Οιδίποδα. Ο δραματουργός μπορεί να συντονίζει τη δράση όλων των επιμέρους στοιχείων του έργου με γνώμονα την έννοια του καιρού, της χρονικής εκείνης συγκυρίας που, ενώ για τα πρόσωπα του δράματος μπορεί να δηλώνει το τυχαίο, είναι στην πραγματικότητα ένα αυστηρά επιλεγμένο σημείο σύγκλισης των δεδομένων ενός μύθου. Εξαιρετική είναι η ικανότητα του Σοφοκλή να οργανώνει τα δραματικά γεγονότα γύρω από τον τόπο/χρόνο που δηλώνει η έννοια καιρός. Η έννοια αυτή πρωταγωνιστεί στην Ηλέκτρα, ενώ είναι λέξη-κλειδί για τις περισσότερες τραγωδίες του.Στον μύθον της Ηλέκτρας ο Σοφοκλής επιστρατεύει την αντίθεση καιρού και μακρού χρόνου, συνδέοντας τον καιρόν με τη δράση του Ορέστη και τον χρόνον με την Ηλέκτρα. Ο Σοφοκλής ενορχηστρώνει τη δράση βασιζόμενος στον οξύ λόγο της Ηλέκτρας και σε μία σειρά από μυθολογικά στοιχεία και μοτίβα που αποτελούν τους δομικούς άξονες της τραγωδίας: τον χρησμό του Απόλλωνα, το όνειρο της Κλυταιμνήστρας, το μοτίβο της δίκης. Ο μύθος επομένως ενσωματώνει επιλογές του ποιητή σε πολλά επίπεδα, που είναι προσανατολισμένες προς ένα τέλος (= σκοπός). Ο μύθος είναι ένα όλον, όπου κανένα επιμέρους στοιχείο δεν λειτουργεί αυτόνομα.
7.1.2 Ανθρώπινη δράση και θεϊκή παρέμβαση
Στα σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή, η θεϊκή παρέμβαση δηλώνεται συνήθως μέσω της αναφοράς στους χρησμούς, εκτός από δύο περιπτώσεις: στον Φιλοκτήτη έχουμε την Επιφάνεια του Ηρακλή ως από μηχανής θεούς το τέλος της τραγωδίας, ενώ στον Αίαντα βλέπουμε στον Πρόλογο την Αθηνά να παρουσιάζει την ανθρώπινη δράση πλήρως υποταγμένη στη θεϊκή παρέμβαση (μόλις όμως αποσύρεται, όλες οι πράξεις στο δράμα είναι έργα των ανθρώπων).
1. Ο τραγικός ήρωας: στοιχεία ήθους
Στον Σοφοκλή ο τραγικός ήρωας παρουσιάζεται να πιστεύει ότι είναι αυτόνομος, ελεύθερος να κάνει επιλογές, έχοντας επίγνωση των συνεπειών των πράξεών του. . Η Αντιγόνη ενεργεί όπως της επιβάλλει ο χαρακτήρας της (το ήθος της) όπως τον συνθέτει ο Σοφοκλής. Οι τραγικές επιλογές τους όμως τους όμως οδηγούν και σε λάθη, π.χ. ο Κρέων επιλέγει και τιμωρείται όταν συνειδητοποιεί τα ανθρώπινα όριά του και την παντοδυναμία των θεών. Η τραγική επιλογή οδηγεί το σοφόκλειο ήρωα σε απομόνωση από τον γύρω κόσμο, ενίοτε με τραγικές συνέπειες, π.χ. αυτοκτονία Αίαντα. Κυριαρχεί η θεϊκή βούληση. Ο τραγικός ήρωας είναι προϊόν της πράξης του, συνήθως αξιολογεί λάθος τα δεδομένα λόγω των περιορισμένων ορίων της θνητής, ανθρώπινης φύσης του και πληρώνει τις επιλογές του.
ΙΙ. Ο ρόλος των θεών
Το θεϊκό στοιχείο υπάρχει πάντα στο προσκήνιο ή στο βάθος της «σκηνής». Αντιμάχεται το ανθρώπινο «ήθος» του τραγικού ήρωα που όσο πιο απορροφημένος στον κόσμο του και στην ψευδαίσθηση των επιλογών του είναι, τόσο πιο βίαια ανατρέπεται στη συνέχεια και συνειδητοποιεί το πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης του.
Οι προφητείες και οι χρησμοί συνήθως δηλώνουν τη θεϊκή βούληση και παρουσία. Όμως άλλοτε γνωστοποιούνται αργά (Αίας), άλλοτε ξεδιπλώνονται σταδιακά, οπότε και η δράση καθορίζεται από την περιορισμένη γνώση του περιεχομένου τους κάθε φορά, χάριν της συστάσεως των πραγμάτων (πλοκής) από τον δραματουργό. Στον Οιδίποδα Τύραννο, ενώ οι ήρωες προσπαθούν να αποτρέψουν την εκπλήρωση του δυσμενούς χρησμού, το τυχαίον (παρέμβαση του ανθρώπινου παράγοντα που πιστεύει ότι δρα με βάση την ελεύθερη βούλησή του) τελικά συντελεί στην εκπλήρωση του χρησμού και άρα στη θεϊκή βούληση. Χαρακτηριστικό των χρησμών είναι η αμφισημία. Η αποκάλυψη όμως της θεϊκής βούλησης γίνεται όταν εκπληρώνεται και ο χρησμός, όχι πριν, οπότε οι ήρωες βρίσκονται σε τραγική πλάνη. Στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, ο γέρος Οιδίπους δεν είναι πλέον ο φορέας του μιάσματος που γνωρίσαμε τον Οιδίποδα Τύραννο. Ο νέος χρησμός του Απόλλωνα τον καθιστά ευλογία και ιερό πρόσωπο για την πόλη των Αθηνών.
7.1.3 Ο Χορός και ο ρόλος του
Ο Χορός στον Σοφοκλή είναι πρόσωπο του δράματος, ένας από τους «υποκριτές» (κατά τον Αριστοτέλη). Δεν έχει ένα ολοκληρωμένο ήθος βέβαια (απαρτίζεται εξάλλου από πολλούς), με τα λόγια του όμως εξυπηρετεί τη σύστασιν των πραγμάτων, οπότε κανένα σοφόκλειο χορικό δεν είναι αυτόνομο από τη δράση. Ο Χορός δεν λέει απλώς γνωμικά, ανάλογα με την κοινωνική του θέση παρεμβαίνει με συνετές νουθεσίες,, συμβιβάσει τα πράγματα όταν οξύνονται. Η στάση του φωτίζει τις ενέργειες και τις συνέπειες των πράξεων του τραγικού ήρωα και υπηρετεί τις ανάγκες του μύθου. Συχνά στα λόγια του εμφανίζεται και το τελετουργικό στοιχείο (ικεσία, θρήνος, θυσία και ιδιαιτέρως κλητικούς ύμνους προς τους θεούς που είτε ικετεύουν είτε εξυμνούν τον Έρωτα, π.χ. στην Αντιγόνη και τις Τραχίνιες). Σπάνια βέβαια παρεμβαίνει πολύ αποφασιστικά στη δράση, π.χ. στην Αντιγόνη προτρέπει τον Κρέοντα να αναιρέσει την απόφασή του για απαγόρευση ταφής του Πολυνείκη και στην Ηλέκτρα προφητεύει ο ίδιος τη δράση που θα ακολουθήσει, δίνοντας έμφαση στο μοτίβο της δίκης.
7.1.4 Ο δραματικός χώρος
Ο δραματικός χώρος στον Σοφοκλή δεν περιγράφεται απλώς λεκτικά (ιδιαίτερα αναλυτικά), αλλά έχει και δραματική λειτουργία, παίζει ρόλο στην πλοκή από μόνος του. Π.χ. στον Αίαντα η αλλαγή σκηνικού (η εκ νέου είσοδος του Χορού στη σκηνή μετά την αποχώρηση πρώτα του ήρωα και μετά του Χορού) δηλώνει αλλαγή στον χώρο (πλέον μια έρημη ακτή), έναν χώρο μεταξύ ανθρώπων και θεών όπου δραματουργικά θα αυτοκτονήσει ο ήρωας. Στον Φιλοκτήτη ο ήρωας βρίσκεται στην ακατοίκητη Λήμνο, που συμβολίζει τη φύση, την αγριότητα. Είναι ο χώρος στον οποίο απευθύνεται ο Φιλοκτήτης για συμπαράσταση και τον οποίο αποχαιρετά για να επιστρέψει στον πολιτισμό και την ανθρώπινη κοινωνία. Ο χώρος δηλαδή ως επιλογή του Σοφοκλή εγγράφεται στη σύστασιν των πραγμάτων. Τέλος στον Οιδίποδα επί Κολωνώ ο δραματικός χώρος (ιερό Ευμενίδων στον Κολωνό) είναι και ο χώρος που προέβλεπε ο χρησμός του Απόλλωνα, η τελευταία του κατοικία, ο χώρος δηλαδή που θα «απορροφήσει» τον ήρωα μετασχηματίζοντάς τον από άθλιο ικέτη σε ήρωα-δαίμονα.
7.1.5 Η τραγική λέξις του Σοφοκλή: στοιχεία ύφους
Ο συγγραφέας του Βίου του Σοφοκλή λέει για το σοφόκλειο ύφος ότι διαθέτει ακρίβεια, γλυκύτητα, τόλμη και ποικιλία. Προσθέτει επίσης ότι ο Σοφοκλής μπορεί επίσης να παρουσιάζει με μία λέξη ή μισό στίχο ολόκληρο τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου (ηθοποιείν). Ενίοτε σε μια και μόνο διατύπωση συμπυκνώνεται ο μύθος της τραγωδίας (π.χ. Οιδ. Τύρ. 397, ο Οιδίπους λέει: «εγώ ο Οιδίπους που δεν γνωρίζω τίποτε» -και αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα, αν γνώριζε θα απέφευγε όσα του επεφύλαξε η μοίρα του και για τα οποία δεν ευθύνεται). Το ίδιο συμβαίνει και με τις γνωμικές ρήσεις στον Σοφοκλή. Δεν εκφράζουν απλώς μια γενική αλήθεια, την προβάλλουν ως την απόλυτη ανάγκη στην οποία υποτάσσονται οι ήρωες. Ο λόγος του Σοφοκλή παραμένει συνδεδεμένος με τον μύθον. Αναγνωρίζονται επικά και λυρικά στοιχεία, δανεισμένα από την προηγούμενη παράδοση, είναι όμως ενσωματωμένα στον λόγο έτσι ώστε να εξυπηρετούν τη δραματική σύνθεση. Π.χ. στην Ηλέκτρα το σκόπιμα μεγαλόπρεπο επικό ύφος της περιγραφής του υποτιθέμενου θανάτου του Ορέστη εξυπηρετεί την πλοκή, διότι προωθεί το σχέδιο του Ορέστη, τον δόλον και κάνει την εξιστόρηση πειστική, με αποτέλεσμα η Ηλέκτρα να ξεσπάσει σε θρήνο. Ο θρήνος είναι πολύ παθητικός, εκφράζει βαθιά οδύνη και εξυπηρετεί επίσης την πλοκή, διότι συγκινείται ο Ορέστης και αποκαλύπτεται στην αδερφή του (σκηνή της αναγνώρισης) Στήνεται λοιπόν από τον Σοφοκλή (και όχι μόνο στη Ηλέκτρα) «ένα θέατρο μέσα στο θέατρο», τακτική που ακολουθεί και σε άλλες τραγωδίες. Η λέξις (κείμενο τραγωδιών) του Σοφοκλή σπάνια επιτρέπει την αναγνώριση σύγχρονων ιστορικών γεγονότων. Το ύφος του όμως τουλάχιστον στα έργα της μέσης και τελευταίας του περιόδου, φανερώνουν επίδραση από τους σοφιστές (αγώνες λόγων αλλά κυρίως οι πολλές αναφορές στην έννοια του κέρδους ή στα αντιθετικά ζεύγη νόμος-φύση, λόγος-έργο, που ήταν βασικές φιλοσοφικές και πολιτικές έννοιες της εποχής). Σημασία στο σοφόκλειο έργο πάντως έχει και η σιωπή των ηρώων, που μπορεί να συνιστά από μόνη της και αυτή δράση.
(Να μελετηθούν προσεκτικά τα αποσπάσματα του βιβλίου. Όλες οι δραστηριότητες είναι εκτός ύλης, διότι αναφέρονται σε Παράλληλα Κείμενα που δεν διανέμονται πλέον.)
http://users.forthnet.gr/ath/jexi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου