Ελπ 30 - Η μοντέρνα ποίηση και η Γενιά του '30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11


ΕΝΝΟΙΕΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ

• Μοντέρνα ποίηση
• Μοντερνισμός
• Σκοτεινότητα νοήματος
• Συναισθηματική αλληλουχία
• Υπαινικτικές παραπομπές
• Πολυγλωσσική ποιητική
• Μυθική μέθοδος
• Υπερρεαλισμός
• Αυτόματη γραφή
• Καθαρή ποίηση
• Πνευματικός εθνισμός
• Ελληνικότητα

11.1.1 Πώς βλέπουμε σήμερα τη "γενιά του '30"

- Πρόκειται για την πιο διάσημη και συγχρόνως την πιο δυσπροσδιόριστη ποιητική γενιά.
- Εμπνευστής του όρου, αλλά και της ίδιας της συλλογικής κίνησης ο Γ. Θεοτοκάς.
- Τα 4 χαρακτηριστικά της:
   α. η εκφραστική λιτότητα
   β. η χρήση του ελεύθερου στίχου
   γ. η γόνιμη σύνδεση με τις ευρωπ. αισθητικές αναζητήσεις (μοντερνισμός-υπερρεαλισμός)
   δ. η έμφαση στο νέο, στην αλλαγή, στη ρήξη με το παρελθόν.
- Δυσκολίες προσδιορισμού των χαρακτηριστικών της:
   α. ναι μεν ρήξη με παρελθόν, όμως και οικειοποίηση με λογοτεχνική παράδοση.
   β. δυσκολία ακόμα και στο ποιοι είναι οι ποιητές που συγκροτούν την γενιά. Αυτό οφείλεται και στην αμφίθυμη στάση των ίδιων απέναντι στην αναγνώριση της συμμετοχής τους σε μια συλλογική κίνηση.
   γ. Τόσο η ίδια η γενιά όσο και η γενικότερη λογοτεχνική παραγωγή του μεσοπολέμου  βρίσκεται υπό συνεχή κριτική και αναθεώρηση, κάτι που συνεπάγεται πολύ διαφορετικές και αλληλοσυγκρουόμενες οπτικές γωνίες.
- Διαπιστώσεις:
   α. Ο όρος δεν είναι ακριβής ή χρήσιμος ως γραμματολογικό εργαλείο
   β. Υπάρχει ανομοιογένεια στην γενιά (Σ. Ροζάνης: η "ανύπαρκτη" γενιά)
   γ. Τα ηλικιακά όρια της γενιάς είναι επίσης συγκεχυμένα.
   ==> Κοινός τόπος: Το αίτημα της ανανέωσης και του εκσυγχρονισμού.
- Τα μέλη:
   Σεφέρης (αρχηγέτης-πατριάρχης (Δ.Δημηρούλης), αρχιερέας (Μ. Μερακλής) της γενιάς.
   Ελύτης, Ρίτσος, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος.
   Άλλοι ποιητές που συσχετίζονται:
   Σκαρίμπας, Ντόρρος, Παπατσώνης, Κάλας, Οικονόμου, Βρεττάκος, Βαλαωρίτης, Αξιώτης κτλ.
   Στα πέριξ της γενιάς:
   Θέμελης, Καρέλλη, Βαφόπουλος, Καββαδίας κτλ.
   Στην πρώτη μεταπολεμική γενιά:
   Δημάκης, Βαρβιτσιώτης, Πολυδούρη κτλ.
- Τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά:
   Κοινή διαπίστωση: η ανανέωση των εκφραστικών μέσων, με κυριότερη την εγκατάλειψη του παραδοσιακού έμμετρου στίχου.
   Επίσης, η "σκοτεινότητα", η "ελλειπτικότητα", η "άλλογη αλληλουχία των νοημάτων" και γενικότερα η "ανατρεπτική εκφραστική" που καλλιέργησαν.
   Διχασμένοι οι σχολιαστές: άλλοι υποστηρίζουν ότι η γενιά εισηγήθηκε τον μοντερνισμό, άλλοι ότι τον πολέμησε.
- Στόχοι-στρατηγική των ποιητών:
   α. η ιδεολογική θεώρηση των πραγμάτων
   β. απευθύνονταν σε "εθνικό ακροατήριο"
   γ. η οικειοποίηση και αναμόρφωση της παράδοσης
   δ. η καλλιέργεια μιας συλλογικής συνείδησης
   ε. η προβολή προγραμματικών "θέσεων"
- Οι απόψεις των σχολιαστών:
   α. μείξη μοντερνιστικών και παραδοσιακών στοιχείων
   β. συνομιλία με παράδοση
   γ. επιλεκτική υποστήριξη αξιών λογοτεχνικής παράδοσης, προκειμένου να εξυπηρετηθούν τα συμφέροντά τους.
- Η συμβολή της γενιάς:
   α. η αναμφισβήτητη ανανέωση της ελληνικής λογοτεχνίας
   β. το πνεύμα ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού που έφερε
   γ. τα έργα τους έχουν συγκροτήσει έναν λογοτεχνικό κανόνα, αναπληρώνοντας την απουσία νεοελληνικών κλασικών συγγραφέων.
- Αρνητικές όψεις:
   α. ελληνολατρεία
   β. απόδραση από την Ιστορία
   γ. εξιδανίκευση του "λαού"
- Άλλοι προσδιορισμοί:
   ταξική ταυτότητα, μικροαστική ιδεολογία, κοινή κοινωνική καταγωγή, ευκολίες ανόδου, εκπροσωπούσαν την άρχουσα τάξη, επεδίωκαν να γίνουν αποδεκτοί από το κατεστημένο, ταυτίστηκαν πλήρως με την πολιτική Εξουσία, "κλαμπ", "λέσχη", "κλίκα".

11.1.2 Τα αισθητικά πρότυπα: Αγγλοσαξονικός μοντερνισμός - Γαλλικός Υπερρεαλισμός

Η επιθυμία για αφομοίωση του μοντέρνου δεν θα βελτίωνε απλώς την ελληνική πνευματική παραγωγή, αλλά θα της επέτρεπε να ενταχθεί ισότιμα στην πνευματική ζωή της Ευρώπης.
- Οι 2 τρόποι απόπειρας συγχρονισμού με την Ευρώπη:
   α. στο επίπεδο της ενημέρωσης (μεταφράσεις-δοκίμια ευρωπαίων)
   β. με πρωτότυπη ποιητική παραγωγή, η οποία κατοχυρώνεται με την ηγεμονία του ελεύθερου στίχου.
   Η δραστική αλλαγή έρχεται με δύο εμβληματικά ποιητικά βιβλία:
   α) Μυθιστόρημα του Σεφέρη ... αφομοίωση αγγλοσαξονικού μοντερνισμού (Ανθολόγιο)
   β) Υψικάμινος του Εμπειρίκου ... αφομοίωση γαλλικού υπερρεαλισμού
- Η προσοικείωση του αγγλοσαξονικού μοντερνισμού και η "μυθική μέθοδος":
Τα βασικά χαρακτηριστικά του μοντερνιστικού προτύπου, όπως εισηγήθηκαν από τον Σεφέρη (Μυθιστόρημα):
   α. ο ελεύθερος στίχος
   β. η δραματικότητα (υποστηριγμένη από εκτενή χρήση ποιητικών "προσωπείων" (βλ. Καβάφης)
   γ. η χρήση καθημερινού μη "ποιητικού" λεξιλογίου
   δ. η "σκοτεινότητα" του νοήματος: μια ψυχολογική ανασύνθεση βασισμένη στην ενόραση με φιλοδοξία τη δημιουργία μιας ποιητικής γλώσσας που να προσεγγίζει την κατάσταση της μουσικής.
   ε. αποσπασματικότητα - ελλειπτικότητα στην συνθετική ανάπτυξη του έργου βασισμένη σε ψυχολογία/συναίσθημα και όχι σε λογικές αλληλουχίες.
   στ. ο πολυγλωσσισμός: μίξη προγενέστερων τύπων ελληνικής γλώσσας με ιδιωματικά/διαλεκτικά στοιχεία και σπάνιους όρους με τη μέθοδο του κολάζ.
   ζ. η "μυθική μέθοδος": όρος του Έλιοτ που σημαίνει τον αδιάκοπο παραλληρισμό σύγχρονου και αρχαίου κόσμου α) ως πλαίσιο οργάνωσης και β) ως αντίστιξη προς τον διαλυμένο, άρρωστο και ναρκωμένο ιστορικό παρόν. Αποτέλεσμα: καταργούνται πλαίσια, τόσο στα πρόσωπα (μυθικά/ιστορικά) όσο και στον χρόνο (παρελθόν/παρόν ==> "χρονικός συνταυτισμός").
- Γαλλικός υπερρεαλισμός και αυτόματη γραφή:
Εισηγητής ο Εμπειρίκος με Υψικάμινο ('πατριάρχης' ο Μπρετόν)
Σουρρεαλισμός: ψυχικός αυτοματισμός που εκφράζει την πραγματική λειτουργία της σκέψης, της απαλλαγμένης από λογική και προκαταλήψεις αισθητικές ή ηθικές. Δεν αρνείται την πραγματικότητα, αντίθετα την διευρύνει και την εμβαθύνει με το να συναιρεί συνειδητό με ασύνειδο κόσμο.
Στη λογοτεχνία, βασικό εργαλείο η αυτόματη γραφή: ο αμεσότερος τρόπος έκφρασης που βασίζεται στους απόκρυφους μηχανισμούς των ονείρων, με σκοπό να απελευθερωθεί η κατάσταση του ασυνείδητου. Ένα πειραματικό εγχείρημα που δεν στοχεύει στη δημιουργία "τέχνης" αλλά την θεσμική αλλαγή ως προς τη λειτουργία και των όρων παραγωγής της. Ο δέκτης μετατρέπεται σε δημιουργικό παραγωγό.
Οι υπερρεαλιστές δεν έρχονται ως ανανεωτές αλλά ως επαναστάτες (πρωτοπορίες): οργανωμένες ομάδες που έδρασαν στις αρχές του 20ου με προκλητική και συχνά βίαιη ρητορική και δράση και διάθεση για πειραματισμούς τέτοιας έντασης και έκτασης που καταρρίπτουν τα όρια καλλιτεχνικής και μη καλλιτεχνικής έκφρασης. Πρόθεση: η καταστροφή της τέχνης ως διακεκριμένης σφαίρας και η προβολή του απόλυτα απρόσωπου χαρακτήρα της έμπνευσης.
Στην Ελλάδα ο υπερρεαλισμός εισπράχθηκε μόνο ως αισθητική σχολή.

11.1.3 Η πρόσληψη του Μοντέρνου

Αρνητικές αντιδράσεις τόσο από κριτική και δημιουργούς (μίμηση φένων συρμών εις βάρος ελληνικών συμφραζομένων, σκανδαλιστική απουσία έλλογου νοήματος) όσο και από το κοινό το οποίο αδιαφορεί λόγω έλλειψης αισθητικής παιδείας.
- Αποτέλεσμα:
Παρά τις ηγεμονικές αξιώσεις της γενιάς του '30, οι ποιητές απομονώνονται και υιοθετούν μια ιδιαίτερα συντηρητική νοοτροπία όσον αφορά στις εκδηλώσεις του μοντέρνου (οι αλλαγές περιορίζονται στην ανανέωση των εκφραστικών μέσων που όμως συνδυάζεται με μια νοοτροπία ακαδημαϊσμού και σοβαροφάνειας).
Εξαιρέσεις: Σκαρίμπας (αντικομφορμιστής) και Ν. Κάλας (τα συνδύαζε όλα: θεωρητική γνώση, ερευνητική περιέργεια, εκφραστική τόλμη, πολιτική εγρήγορση και συγχρονισμό με ευρωπαϊκές μοντερνιστικές αναζητήσεις).
- Λόγοι που εξηγούν τις επιλογές της γενιάς:
   α. η ιστορική συγκυρία (δικτατορία Μεταξά, πόλεμος, Κατοχή)
   β. η οξύτατη κοινωνική και πνευματική τους απομόνωση
   γ. η συντηρητική τους νοοτροπία
- Το τίμημα:
   Το ελληνικό μοντέρνο περιορίζεται στην ανανέωση των εκφραστικών τρόπων και αποκόβεται από τις ευρύτερες (πνευματικές και κοινωνικές) ριζοσπαστικές διεκδικήσεις των ευρωπαϊκών μοντερνιστικών κινήσεων.

ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ

11.2.1 Μοντερνισμός και πρωτοπορία

- Τα πιστεύω:
Οι νέοι συγγραφείς επιθυμούσαν όχι τόσο τη ρήξη με το παρελθόν, όσο με το λογοτεχνικό παρόν (δηλαδή με Καβάφη και Καρυωτάκη). Απέναντι στην "άρνηση" προβάλλουν τη δική τους ισχυρή κατάφαση:
πίστη στο μέλλον, στην ταχύτητα του κόσμου, στη ρώμη της νιότης, ατομικότητα, ελεύθερη βούληση, δημιουργική φιλοδοξία, στη δύσκολη τέχνη.
- Η αντίφαση:
Από τη μια ανυπόταχτοι, ανικανοποίητη, τυχοδιώκτες της ψυχής και του πνεύματος, από την άλλη, οι άγνωστοι ανεκδήλωτοι νέοι διανοούμενοι.
- Ο λόγος:
Η ιστορική στιγμή: μετά την επιστροφή του Βενιζέλου στην εξουσία, οι νέοι φιλελεύθεροι βενιζελικοί  δεν επιθυμούν να συγκρουστούν με το κατεστημένο - πνευματικό ή κοινωνικό, αυτό που διεκδικούν είναι ο ηγετικός τους ρόλος στην ανασυγκρότηση της πνευματικής ζωής μέσα από την εξασφάλιση ή διεύρυνση του λογοτεχνικού τους κύρους.
Σύνδεση με παρελθόν, έντονος συντηρητισμός, καμία ανατρεπτική πρόθεση, καμία εκδήλωση προκλητικής ή αντιαστικής συμπεριφοράς (=/= ευρωπαϊκές πρωτοπορίες).
- Άλλοι λόγοι:
   α. Μετά την μεταξική δικτατορία δεν μπορούσαν παρά να παραιτηθούν από το κοινωνικό πρόγραμμα του σουρρεαλισμού.
   β. Η γενιά δεν υιοθέτησε καμιά από τις 3 θεμελιακές αρχές του γαλλικού κινήματος:
       αυτόματη γραφή
       σύνδεση καλλιτεχνικής έκφρασης με πολιτική δράση
       άρνηση του πλαισίου παραγωγής/πρόσληψης/λειτουργίας της τέχνης.
   γ. Η ανυπαρξία προγραμματικών/θεωρητικών τοποθετήσεων των ελλήνων υπερρεαλιστών δηλώνει την δυσκολία τους να συμβιβάσουν τα δικά τους ενδιαφέροντα με τις υπερρεαλιστικές αρχές.
- Το συμπέρασμα:
Η ελληνική εκδοχή του υπερρεαλισμού θεωρήθηκε κοινωνικά ακρωτηριασμένη, που περιορίστηκε στο αίτημα της ατομικής απελευθέρωσης και στον αισθητικό ριζοσπαστισμός, λειτουργώντας έτσι ως αυστηρά καλλιτεχνική πρωτοπορία.

11.2.2 Το ζήτημα της "ελληνικότητας"

- Η συγκυρία:
Η καταρράκωση της Μεγάλης Ιδέας οδήγησε στη μετάθεση της φιλοδοξίας της "εθνικής αναγέννησης" από το πεδίο της εδαφικής επέκτασης σε εκείνο της πνευματικής ηγεμονίας του ελληνισμού ("πνευματικός εθνισμός": αναγνωρίζει το έθνος ως αφηρημένη μεταφυσική οντότητα, συνδέει την ιθαγένεια και γνησιότητα της τέχνης με την εμβάθυνση στην ελληνική γεωκλιματική ιδιαιτερότητα, προτείνει την ελληνική αυτογνωσία).
- Οι λογοτεχνικές εξελίξεις:
Οι θιασώτες του εθνισμού προωθούν ένα νεφελώδες αίτημα "ελληνικότητας" και συγχρόνως απαξιώνουν τις μοντερνιστικές αναζητήσεις ως προϊόντα μιμητικής ξενομανίας.
Οι πρώτες ποιητικές συλλογές Εμπειρίκου και Εγγονόπουλου επικρίθηκαν για μη ελληνικότητα.
Η πίεση οξύνεται σημαντικά στη διάρκεια της μεταξικής δικατατορίας:
άκρατος συντηρητισμός + εθνικιστικός λόγος περί πολιτισμού.
Οι δημιουργοί έπρεπε να αποδείξουν εμπράκτως την "ελληνική" τους συνείδηση.
Η νεωτερική ποίηση αντιμετωπίζεται ως προϊόν μιμητικής ξενοτροπίας.
Σεφέρης + Ελύτης: προσπαθούν να συγκεράσουν "ελληνικότητα" και ευρωπαϊκή παιδεία / νεωτερική τεχνοτροπία.
- Άποψη Ελύτη:
Ο Ελύτης θέτει το ζήτημα της ελληνικότητας ως υπόθεση προσαρμογής του "καθαρά ελληνικού υλικού" στους νεωτερικούς εκφραστικούς τρόπους.
- Άποψη Σεφέρη:
Η ιδεολογική εμμονή ως προγραμματική αρχή ή αξιολογικό κριτήριο στα καλλιτεχνικά ζητήματα εννέχει κινδύνους.
Η ελληνικότητα: περισσότερο αντικείμενο προβληματισμού παρά μια θεωρία προς εφαρμογή.
-1η εκδοχή περί ελληνικότητας:
Συγκερασμός μοντερνιστικών αντιλήψεων με το στερέωμα των εθνικών/λαϊκών αξιών.
-2η εκδοχή (αριστερής προέλευσης):
Η Αριστερά προτείνει το "λαϊκό" (=δημοτικό) τραγούδι ως πρότυπο για τη δημιουργία μιας λογοτεχνίας κατανοητής από τον λαό και ριζωμένης στα γνήσια εθνικά αισθήματα.
-3η εκδοχή:
Προβάλλεται ως αντίδοτο στον "νοσηρό" καρυωτακισμό ("αιγαιοπελαγίτικη ελληνικότητα")
=> Η επιμονή της κριτικής στον λόγο περί ελληνικότητας συνέβαλε στην καταξίωση αυτής της λογοτεχνικής παραγωγής στην ευρύτερη κοινή συνείδηση, αφού ενέταξε μια δύσκολη και εν πολλοίς "ξενότροπη" ποίηση στο κέντρο του εθνικού λογοτεχνικού κανόνα.

Σεφέρης

Ανανεώνει τον ποιητικό λόγο. Ο στίχος απελευθερώνεται από τις ποιητικές συμβάσεις και η γλώσσα (δημοτική) γίνεται απλούστερη. Ο ποιητής ασχολείται με τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου, είναι δεμένος με την ελληνική παράδοση και την ιστορία, ενώ βρίσκεται σε επικοινωνία με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή λογοτεχνία.
Το "εγώ" γίνεται "εμείς". Η ποίησή του είναι απαισιόδοξη και μελαγχολική, ωστόσο αυτή η διάθεση δεν οδηγεί σε άρνηση ή καταστροφή.
Kεντρική φυσιογνωμία της γενιάς.
Με Στροφή , Μυθιστόρημα ανανεώνει τον ποιητικό λόγο (απελευθέρωση στίχου από μετρικές συμβάσεις- απλούστερη γλώσσα, έκφραση λιτή, τολμηρή). Ποίηση συλλογική μια ποίηση του εμείς αντίθετη με την ποίηση του εγώ της προηγούμενης δεκαετίας. 
Ασχολείται με τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου, δεμένος με την ελληνική παράδοση και ιστορία, βρίσκεται σε επικοινωνία με τη σύγχρονη ευρωπαϊκή λογοτεχνία («καθαρή ποίηση» των Γάλλων συμβολιστών Mallarme- Vallery / ποίηση του Elliot-Pound).
Εξερευνά τον ελληνικό μύθο και την ιστορία δίνοντας την αίσθηση της τραγικότητας του ανθρώπου. Αποτυπώνει την αγωνία του για την μοίρα της φυλής μας. Καταστροφή της Σμύρνης και ο ξεριζωμός των προσφύγων και το δράμα των παγκοσμίων πολέμων σφραγίζουν την ποίησή του (απαισιόδοξη μελαγχολική ). Γλώσσα καθαρά δημοτική.     

«Θυμήσου τα λουτρά που σε θανάτωσαν Ορέστεια του Αισχύλου στο Μυθιστόρημα γενικά ο μύθος των Ατρειδών, κατέχει κεντρική θέση στην ποίηση του Σεφέρη

Η τελευταια μερα –Μαρωνίτης στενή σχέση τέχνης και τεχνικής-+επιπεδα =ιστορικό παρόν δημόσιο και όντως ιστορικό (σκηνικό επίσημης κηδείας) / ιστορικό παρελθόν διακειμενικές αναφορές (Ιλιάδα-κεφαλοβρυσα όπου ο εκτωρας φανταζεται την ανδρομαχη σκλάβα, Θουκυδίδης-Ιστορία-αιχμαλωσια, ταπείνωση ως αποτελεσματα της σικελικής εκστρατείας , ανοιξη.. ραγιάδες=δημοτικό τραγουδι ενώ αισιοδοξο εδώ σακατεμενο)-

Ο βασιλιάς της Ασίνης (Ιλιάδα)- Ένας γέροντας στην ακροποταμιά- Έγκωμη (αρχαιολογικός χώρος της Κύπρου-αναδυση ονειρικης γυναικειας μορφής όχι απο θαλασσα αλλά απο γη-κράμα της αρχαιας θεοτητας του έρωτα και της θεοτοκου-εξιδανικευμενη όπως η Φεγγαροντυμενη του Σολωμου στον Κρητικο=συνθεση διαφορετικων εποχών του ελληνισμου που πρωτος επιχειρησε ο παλαμας στη φλογερα του βασιλια και ο σικελιανος στο πασχα των ελληνων)

Επί σκηνής Γ΄ = πραγματεύεται φανερά μιαν εκδοχή του μύθου των Ατρειδών,ζωντανεύοντας την τραγική Κλυταιμνήστρα –οι τελευταίοι στίχοι παραπέμπουν άμεσα στην αισχυλική ορέστεια αλλά και τα «εκδικητικά λουτρά»- (Κατα βαθος ειμαι ζητημα φωτος-Σεφερης/ Ειμαστε απο φως, δεν μας αγγιζει ο θανατος-Θέμελης/πώς λοιπόν μπορεί να μην εισαι φως;-Κακναβατος)

Στροφή -- Παραπέμπει στον όρο της μετρικής αλλά και της ευρύτερης στροφής παό την παραδοσιακή στη νεωτερική ποίηση. Τα παραδοσιακά εκφραστικά χαρακτηριστικά υπονομεύονται από την ειρωνεία, τη διάχυση του νοήματος, την τολμηρή στιχουργική επινοητικότητα. Κρυπτογραφικά (Παλαμάς).
Στέρνα -- Η πιο ολοκληρωμένη απόπειρα προς την "καθαρή ποίηση" (της απόλυτα καθαρισμένης από οποιοδήποτε μη ποιητικό στοιχείο ποίησης). Πυκνή συμβολική οργάνωση με ανεξάντλητα πεδία ερμηνευτικών δυνατοτήτων.
Μυθιστόρημα -- 24 μέρη (όπως οι ραψωδίες Ιλιάδας/Οδύσσειας). Θέμα: η Μικρασιατική καταστροφή, η σκληρή μοίρα του ελληνισμού σε διαχρονική κλίμακα. Διαρκής αντιπαραβολή α/ε και σύγχρονου ελληνικού κόσμου. Αξιοποίηση "μυθικής μεθόδου". Ενσωμάτωση υπαινικτικών παραπομπών αι αλλόγλωσσων χωρίων.
Τετράδιο Γυμνασμάτων -- Λυρικός λόγος. Αφηγηματική και κριτική διάθεση. Διάλογος ποιητή με αρχαία παράδοση οργανωμένος βάσει του μοντερνιστικού προτύπου.
Ημερολόγιο Καταστρώματος α' (τελευταία μέρα) -- Εμπειρία πολέμου ως ήδη συντελεσθέν βίωμα.
Ημερολόγιο Καταστρώματος β' -- Κατοχή. Σαν αφήγηση επικαιρότητας. Μεγάλη γκάμα διαθέσεων και τόνων. Ποικιλία θεματικών πυρήνων. Θέμα: οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ποιητική και πολιτική συνείδηση του "πρόσφυγα-ποιητή" στα χρόνια του πολέμου.
Κίχλη -- Συνθετικό ποίημα. Σκοτεινότητα. Πηγή έμπνευσης: η επίσκεψή του στην Κύπρο. 3 αποκαλύψεις για τον ποιητή: α. ένα ηδονικό αίσθημα επιστροφής στον μαγικό κόσμο των παιδικών του χρόνων β. αποκάλυψη μιας αυθεντικής αδιάσπαστης εκδοχής του ελληνισμού γ. το δραματικό βάρος της ιστορικής στιγμής.
Οι γάτες τ' Αι Νικόλα -- Αρμονική σχέση ανθρώπου με φυσικό του περίγυρο. Η προσήλωση την πραγμετικότητα επιτρέπει την ανάπτυξη μια ςπιο ιστορικής προσέγγισης στη διαπλοκή του μύθου με την ιστορία.
Ο δαίμων της πορνείας -- Καβαφικός τρόπος. Το περισσότερο ιδιωματικό και το πιο έντονα αφηγηματικό ποίημα του Σεφέρη.
Τα τρία κρυφά ποιήματα -- ποιήματα "κοντής ανάσας". Τόνος εξομολογητικός. Λιτά ποιητικά κείμενα. Ώριμος προσωπικός απολογισμός.
Επί Ασπαλάθων -- Επικαιρικό και πολιτικό. Αναφέρεται στη φοβερή μεταθανάτια τιμωρία όσων διαπράττουν αδικίες.

Ελύτης

Ποίηση αισιόδοξη, φωτεινή, εφηβική, όπου το Αιγαίο έχει κεντρική θέση. Περισσότερο αισιόδοξος και φωτεινός χωρίς να του λείπει ο προβληματισμός. Επηρεάστηκε καθοριστικά από τον υπερρεαλισμό (Paul Elyard). Ικανότητα να δαμάζει τις υπερρεαλιστικές εικόνες και να τους δίνει μορφή, τάξη και λογική.   
Άξιον εστί: έργο σταθμός, συνδυάζει γόνιμα στοιχεία της ελληνικής παράδοσης και της μοντέρνας ποιητικής (γλώσσα εκκλησιαστικής υμνογραφίας, έπη Ομήρου, ποιήματα Σολωμού).

Του Αιγαίου (ο έρωτας, το αρχιπελαγος)

Η τρελή ροδιά

Η πορτοκαλένια (όπως σε ξέρει το φιλί, κανένας δεν σε ξέρει)

Άξιον Εστί

Το Δοξαστικόν (εθνικη εμπειρια πολεμου ηττας και κατοχης αντιμετωπιζονται σαν τα παθη του Xριστου)

Mοντέρνα ποιηση έλλογη συγκινησιακή αλληλουχια, ιδιαίτερα επιμελημενη μορφικη οργανωση = ασυμβιβαστη με την εκρηκτικη εκφραστικη αυθορμησια του υπερρεαλισμου, διασπαρτες εικονες εκφραστικης τολμης στα ορια του αλογου

Η αυτοψία (κι όλο το δάσος να σαλεύει ακόμα πάνω στον ακιλήδωτο αμφιβληστροειδή)

Λακωνικόν (λοιπόν αυτος που γύρευα ειμαι)

Μικρή πράσινη θάλασσα = ορμή, ασιοδοξία, φύση και νεότητα-εκφραστική λιτότητα, ελεύθερος στίχος, συχνές επαναλήψεις μουσικότητα που παραπέμπει στο λυρισμό της παλαιότερης ποίησης-η ερωτική γυναικεία μορφή συνδέεται με τον ιωνικό πολιτισμό (παράλια Μ.Ασίας) και ιδιαίτερα με τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου-το γεγονός της νοσταλγικής αναφοράς στη Σμύρνη και στις χριστιανικές εκκλησίες της απηχεί έμμεσα το επώδυνο ιστορικό γεγονός της Μικρασιατικής καταστροφής.

3 περίοδοι:
α. Κυριαρχούν η φύση και η μεταμόρφωση των πραγμάτων. Υπερρεαλισμός (Ήλιος ο πρώτος)
β. Μεγαλύτερη ιστορική και ηθική συνειδητοποίηση
γ. Φωτόδεντρο
δ. οι μεταγενέστερες συλλογές του

Προσανατολισμοί -- μια ποίηση φωτεινή, αισιόδοξη, εφηβική, όπου το Αιγαίο έχει κεντρική θέση. Υπερρεαλιστικές αντιλήψεις. Στιλπνή επεξεργασία των λέξεων. Επιμονή στην εικόνα, στην ονειρική ατμόσφαιρα της εφηβικής αθωότητας, στον χειρισμό της ερωτικής θεματικής. Μορφική οργάνωση που πειθαρχεί σε αυστηρές αρχές.
Ήλιος ο πρώτος -- στην ίδια κατεύθυνση. Εξυμνεί το κλίμα μιας καλοκαιρινής μέρας δίχως τέλος και πέρα από τον χρόνο. Απολογητικοί τόνοι.
Άσμα ηρωικό και πένθιμο -- Επιχειρεί να μυθοποιήσει την ιστορία του αλβανικού πολέμου. Ελευθερία, ελληνική φύση, ερωτική όρεξη, σεμνή ανδρεία.
Άξιον εστί -- Αποκρυσταλλώνει τις δύο όψεις του λυρισμού του: έπαρση, τύψη, διδαχή, εξομολόγηση. Στερεομετρικά οικοδομημένο. Επίπεδα: α. χώρος του υποκειμένου β. χώρος της ιστορίας γ. χώρος της μεταφυσικής. Ο ποιητής νικά τους πολεμίους του χάρη στην ταύτισή του με τον ελληνικό χώρο και την ιστορία του. Γλωσσικό υλικό: αναζωογοννημένες λέξεις 4 χιλιετιών. Επικοί τόνοι.
6 +1 τύψεις για τον ουρανό -- μερικά από τα τελειότερα και υψηλότερα λυρικά ή ελεγειακά ποιήματα της ελληνικής λαλιάς. Κρίθηκαν ως ώριμες εκφράσεις του "εσωτερικού λυρισμού" του Ελύτη.
Φωτόδεντρο -- Νέα τροπή στον λυρισμό του. Κρυπτικά νοήματα και μεταφυσικοί υπαινιγμοί. Τάση προς απλοποίηση (τραγούδι, απλοί στίχοι).
Θεματικά εστιάζει στο ζητούμενο της ατομικής "απελευθέρωσης".
Ο υπερρεαλιστικός λυρισμός του ανασυγκροτείται σε μια φυσική, πολιτική, μεταφυσική και ποιητική ιδεολογία.
Ποίηση ως σύστημα που φιλοδοξεί να απορροφήσει τόσο τη φιλοσοφία όσο και την πολιτική της εποχής της.



Νικόλας Κάλας


Ο μόνος από τους υπερρεαλιστές που αντιλαμβανόταν και υποστήριζε τον υπερρεαλισμός ως "πράξη¨, πέραν της όποιας καλλιτεχνικής ή αισθητικής δραστηριότητας.
Η μορφή είναι δευτερεύουσα υπόθεση.
Συνεχής επαφή με Παρίσι, εντυπωσιάζει τον Μπρετόν.
Απείχε από την ελληνική πνευματική ζωή. Ο πρώτος συνειδητά μοντέρνος ποιητής.
Πολλά από τα ποιήματά του έχουν έκδηλες συγγένειες με τον φουτουρισμό.
Ποίηση παιγνιώδης, εναντιώνεται στον λυρισμό και την παράδοση, αξιοποιεί παρηχήσεις, ψυχαναλυτικές αναφορές, ευρηματικά τεχνάσματα.

 

Εμπειρίκος

Επίσημος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού, πρώτος που χρησιμοποίησε την αυτόματη γραφή δίνοντας έναν πλούτο από εικόνες μέσα από τους χώρους του υποσυνείδητου. Ποίηση που δεν έχει ρυθμό και μέτρο, γλώσσα που περιέχει άφθονες λέξεις από την καθαρεύουσα  και ην επιστημονική ορολογία.
Ενδοχώρα απελευθέρωση από τον άκρατο υπερρεαλισμό. Μετά τον πόλεμο ολοκληρωτική απελευθέρωση του φροϋδικού ασυνείδητου.

Χειμερινά σταφύλια –τα δεινά μιας γυναίκας-παιδιού, όχι απόλυτα ακτανότητο (η μυγα που ματιάζει ένα διαμάντι) στοιχειωδης συγκινησιακη ακολουθια-(Ιππευων ονους αγαπων κυριες=άκρατα υπερρεαλιστικό, δυσδιακριτος αφηγηματικος αξονας)- Το ρήμα αγναντεύω (το μέλλον της ολόκληρο και το παρον μου) λιγοτερο υπερρεαλιστικο, εντονη ρυθμικοτητα, λυρικο λεξιλογιο, λογική και μορφική συνοχή, βασίζεται σε μια σειρά από μεταφορές μάλλον απλώς μοντέρνο.

Στέαρ (η πλάστιγξ κλείνει εκεί που προτιμάμε)

Στροφές στροφάλων (ω υπερωκεάνειον.. κυνηγητές εμείς της γοητείας των ονείρων). Απλό, ευρύχωρο, συγκρατηκά ολοκληρωμένο, είναι ύμνος της ελληνικής ναυσιπλοΐας.
Σε αντίθεση με την Υψικάμινο, η καθαρεύουσα υποχωρεί, η λογική αλληλουχία είναι αναγνωρίσιμη.

Αι λέξεις (Gloria, Gloria in excelsis)

Υψικάμινος -- δεν αποτελεί προϊόν υπερρεαλιστικού αυτοματισμού, αφού περιέχει μια ποίηση έντεχνα γραμμένη στην οποία οι κανόνες της ελληνικής σύνταξης εφαρμόζονται αυστηρά.
Οκτάνα -- Ερωτικό όραμα. Αποφεύγεται και η ελάχιστη αναφορά στην ελληνική και διεθνή πραγματικότητα.

Εγγονόπουλος

Στους εκφραστικούς τρόπους ακραίος υπερρεαλιστής, γλώσσα ιδιότυπη με αρκετά λόγια στοιχεία, βαθύς λυρισμός. Μπολιβάρ (Φεραίος, Ανδρούτσος μέχρι κατοχική αντίσταση) πιο διαλλακτικός υπερρεαλισμός.

(ζωγραφική ενάργεια στο έργο του)

Το καράβι του δάσους

Γυψ και φρουρά (μεγαλύτερος βαθμός σκοτεινότητας-πληρης συγκινησιακή σύνδεση όχι έλλογη, η τελευταία παρομοιωση

Τα γυαλινα τρυπανια μεσα στους εγκεφαλους των ποιητών- μη υπερρεαλιστική καταβολή, κάνει όλο το ποιήμα να είναι μια αναφορα στο νόημα της ποίησης ιδωμένο απο τους υπερρεαλιστές.

Ζει ο Μέγας Αλεξανδρος;

Πρωινό τραγούδι

Το χέρι (εις το παράθυρον του Αναπλιού) συχνες επαναληψεις στιχων, ερωτισμός με μελαγχολική νοσταλγια, εκφραστική λιτοτητα.
Μπολιβάρ -- ενθουσιώδεις κριτικές. Ελληνοκεντρικός πυρήνας. Η εθνική αντίσταση προβεβλημένη σε παγκόσμιο πλαίσιο σημασιολογείται ως γενικότερη επαναστατική ορμή. Συγκερασμός Οδυσσέα Ανδρούτσου με τον Μπολιβάρ: όχι ιστορικά τόσο αυθαίρετος. Έργο αινιγματικό.

Ρίτσος

Πολυγραφότερος, πολύστιχα ποιήματα γεμάτα εικόνες, εξαιρετικούς εκφραστικούς τρόπους, με συχνά πολιτικοκοινωνικό περιεχόμενο.
Επικρίσεις συχνά ρητορεύει, κάποια ποιήματα δυσανάλογα μεγάλα και περιέχουν περιττά στοιχεία, του λείπει η συνθετική ικανότητα.
Επιρροές: Καρυωτάκης, Μαγιακόφσκι, Υπερρεαλισμός, Συμβολισμός, Δημοτικό τραγούδι, Θεματική: τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου(μοναξιά, αλλοτρίωση, υπαρξιακά ερωτήματα, στέρηση ελευθερίας, αγώνας για καλύτερη ζωή, υπηρέτηση πολιτικοκοινωνικής ιδεολογίας) Η τιμή της πέτρας εναντιώνεται στην τιμή του χρυσού (Μαρωνίτης για το συνδυασμό σημαντικών και καθημερινών)

Επιτάφιος- 15συλλαβος, ομοιοκαταληκτο διστιχο λαϊκο μοιρολόι-έκφραση και σύνταξη απλες, εικονες στα πλαισια παραδοσιακής κατανοητής εκφρασης- Εαρινή συμφωνία –(κοβοντας χαμομηλια και βλεποντας τη θαλασσα θα ξαναπουμε την παιδικη μας δεηση) –

Θαλασσινο αποβροχο (αναμεσα απ’τη χαραμαδα του φιλιου σου)

Το κορίτσι που αναβλεψε (Τόσα χρόνια, τα μάτια μου ξένα είχαν βουλιάξει μέσα μου)

Τη Ρωμιοσυνη μην την κλαις  

Σχήμα της απουσίας (πιο τολμηρή σύλληψη εικονων-χρηση θαλάσσιας εικονοποιίας για να εκφραστεί το συναίσθημα του πένθους, ποιητική σύλληψη περίπλοκη και δυσνόητη η εικόνα των τελευταίων στίχων εντελώς ασυνήθιστη) (χιλιάδες μικροί σταυροί απ’τα πέλματα των θαλάσσιων πουλιών)
Τα κεντρικά χαρακτηριστικά της ποιητικής του:
. φροντίδα για την αναγνωσιμότητα. Απευθύνεται στον απλό αναγνώστη χωρίς να απαιτεί ειδική εξάσκηση.
. Έντονη καλλιτεχνική ανησυχία, ανεξάντλητη εφευρετικότητα, διαρκής πειραματισμός με νέες φόρμες.
. ιστορικότητα, επικαιρικότητα, αυτοβιογραφική φόρτιση.
. γλώσσα καθημερινή.
. πλούσιος λυρισμός με τάση προς αισθηματολογία.
. πεζολογικό ύφος της προφορικής κουνέντας, δραματική εξφορά, και κοφτή έκφραση.
. λυρικότητα, θεωρητική στοχαστικότητα.

1η περίοδος 1930-1936:
Στίχος καλοδουλεμένος αλλά και ειρωνικά διαβρωμένος. Επίδραση Καρυωτάκη και Βάρναλη. Συχνά σατιρικός, αυτοσαρκαστικός. Κοινωνική κριτική. Ψυχική απομόνωση. Κανένας αυθόρμητος ενθουσιασμός. Ηθική εξάντληση.
Επιτάφιος -- στα πρότυπα του δημοτικού τραγουδιού.

2η περίοδος 1936-1943:
Ελεύθερος στίχος. Εμφάνιση πρώτων υπερρεαλιστικών στοιχείων. Λυρική, μουσική διάθεση.

3η περίοδος 1944-1955:
Υποχωρεί ο μουσικός λυρισμός. Πικρός λόγος κάποτε σκληρός. Στοχαστικός τόνος. Σύντηξη των πιο ετεροθαλών εκφραστικών τρόπων. Επικαιρική θεματική (Κατοχή, Αντίσταση, εμφύλιος, ήττα, εξορία)

4η περίοδος 1956-1966:
Η πιο δημιουργική περίοδος. Κριτική διάθεση απέναντι στις πρακτικές της Αριστεράς. Συνειδησιακές συγκρούσεις.
3 κύκλοι: α. ο κύκλος των πραγμάτων β. ο κύκλος των χορικών γ. ο κύκλος της 4ης διάστασης: ως κορυφαία στιγμή στη δημιουργική εξέλιξη του Ρίτσου. Πρόκειται για εκτενείς μονολόγους στους οποίους οι μυθικές αναφορές διαπλέκονται με ιστορικές και αυτοβιογραφικές συνδηλώσεις. Γερασμένοι αντιήρωες στο γνώριμο καβαφικό μοτίβο που δηλώνεται με ζεύγη φρορά-χρόνος, παρόν-παρελθόν. αναχρονισμοί. Διαρκής δραματική αναμέτρηση. Ποίηση ως ανάλυση και στόχος της η γνώση.

5η περίοδος 1967-1990:
Νέοι εκφραστικοί τρόποι. Υπρρεαλιστικές τεχνικές. Επιστρέφει στο δημοτικό τραγούδι και το λαϊκό μοιρολόι.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

1. Γιώργος Σεφέρης (1900-1971)

"Fog" (435)

"Μυθιστόρημα" (436)

"Η τελευταία μέρα" (438)

"Ο βασιλιάς της Ασίνης" (440)-- Εποχή γραφής: 1940. Κρίσιμη εποχή, επικρατεί ολοκληρωτισμός. Ανήκει στα Ημερολόγια Καταστρώματος. Ελεύθερος στίχος. Κυριαρχεί το "εμείς". Δίπλα στη θάλασσα, κάτω από τα ερείπεια των Μυκηνών και της Ακρόπολης, αναζητά επίμονα τον βασιλιά της Ασίνης. Ένα κενό κάτω από την χρυσή ταφική προσωπίδα για να εξηγήσει τη διάλυση και την τραγικότητα του σήμερα καταφεύγει σε νέες εξερευνήσεις πίσω στο παρελθόν. Ιστορικό κλίμα αγωνίας ανάμεικτη με αποφασιστικότητα και τόλμη. Δίνει νόημα συμβολικό στις Μυκήνες. Περικλείει την Ελλάδα αδιαίρετη στον χρόνο, χρόνο και ανθρώπινο στοιχείο. Υπάρχει αγωνία για τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο Σεφέρης δεν είναι εύκολος ποιητής, ωστόσο δεν είναι σκοτεινός. Η γλώσσα του είναι δύσκολη, αυτή όμως πετυχαίνει να εκφράσει με μοναδική απλότητα (όχι ευκολία) τα νοήματα και τους προβληματισμούς. Ποίηση απαισιόδοξη και μελαγχολική. Αναλογίζεται την ανθρώπινη μοίρα, δεν οδηγεί σε άρνηση, διαφαίνεται ελπίδα. Φως κάτω από την άρνηση. Υπάρχει πίστη ελπιδοφόρα που απορρίπτει τον μηδενισμό.

"Κίχλη" (442)

"Ο δαίμων της πορνείας" (444)

"Οι γάτες τ' Αι-Νικόλα" (446)

"Επί Ασπαλάθων" (448)

2. Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975)

"Χειμερινά σταφύλια" (450) -- Συλλογή Υψικάμινος. Γραμμένο σε πεζό. Γνήσια υπερρεαλιστική τεχνοτροπία. Αυτόματη γραφή. Άλογο. Πλούσιες και ευφάνταστες εικόνες χωρίς λογικό ειρμό. Απόλυτη απελευθέρωση σκέψης από λογική. Προβάλλονται έννοιες-κλειδιά, ενώ η ανορθόδοξη σύνθεση δημιουργεί ατμόσφαιρα γενικής ελευθερίας. Έχει ευκρινή ανάπτυξη θέματος, βίαιες συζεύξεις ανόμοιων στοιχείων. Στοιχειώδη συγκινισιακή αλληλουχία. Αισθήματα θλίψης και κάποιας ειρωνίας.

"Θρυλικόν ανάκλιντρον" (450)

"Κλωστήριον νυχτερινής ανάπαυλας" (450)

"Αφρός" (451)

"Στέαρ" (452)

"Στροφές στροφάλων" (452)

"Αι λέξεις" (455)

"Εις την οδόν των φιλελλήνων" (455)

"Του Αιγάγρου" (457)

"Μαντόναι ή Κυρίαι των πόλεων" (459)

3. Νίκος Εγγονόπουλος (1907-1985)

"Το καράβι του δάσους" (460) -- Υπερρεαλιστική ταυτότητα του ποιήματος τίτλο. Συνδυάζει δυο ασυμβίβαστα μεταξύ τους στοιχεία (καράβι και δάσος) ζωγραφικής ενάργειας του ποιητή. Διαυγείς εικόνες όχι λογικές αλλά υπερρεαλιστικές, περιέχουν μεγάλο βαθμό άλογου στοιχείου, επιχειρώντας αυθαίρετα συμπαραθέσεις ανόμοιων στοιχείων. Μολονότι δεν μπορούμε να συνδέσουμε διανοητικά τις φράσεις του ποιήματος, μπορούμε να τις συνδέσουμε συγκινησιακά. Οι τελευταίοι στίχοι μας δίνουν το κλειδί του νοήματος. Στόχος των υπερρεαλιστικών εικόνων που προηγούνται είναι να εκφράσει ο ποιητής τα φευγαλέα οράματα χαράς που έβλεπε ως παιδί στα μάτια των πουλιών.

"Γυψ και φρουρά" (461) -- Άσχετος τίτλος συμφωνεί με υπερρεαλισμό. Οι στίχοι είναι σκοτεινοί (μεγάλος βαθμός σκοτεινότητας). Ισορροπία ανάμεσα στο υπερρεαλιστικό και το συμβολικό, άλογο. Δίνει στους στίχους μεγάλη δραστικότητα. Δε συνδέεται διανοητικά η αλυσιδωτή παρομοίωση από την οποία αποτελείται το ποίημα. Ωστόσο, η συγκινησιακή σύνδεση είναι πλήρης. Μιλάει για την ομορφιά που ανακαλύπτουμε στα πιο ανόμοια πράγματα, που είναι η κύρια επιδίωξη του υπερρεαλισμού.
στ. και ίσως.. ποιητών: παρομοιάζει άλογη συμπαράθεση εικόνων των προηγούμενων στίχων
στ. με γυάλινα τρυπάνια στους εγκεφάλους των ποιητών: καταλαβαίνουμε ότι αναφέρεται στο νόημα της ποίησης από την υπερρεαλιστική σκοπιά.

"Μόλις σημάνουν τα μεσάνυχτα, ο Jef, το μέγα αυτόματον" (462)

"Μπολιβάρ" ένα ελληνικό ποίημα" (463)

"Η τελευταία εμφάνισις του Ιούδα του Ισκαριώτη" (469)

"Ποίηση 1948" (470)

"Περί ύψους" (470)

4. Νικόλαος Κάλας (1907-1988)

"Αθήνα 1933" (473)

"Ορέστης" (474)

"Ασπασία Γλυκοφιλούσα" (475)

"Πρωθύστερον" (476)

"Μεταφορές ενσωματώσανε τη σκέψη" (476)

5. Γιάννης Ρίτσος (1909-1990)

"Επιτάφιος" (478) -- Το ποίημα ανταποκρίνεται κυρίως στις επιταγές της ποίησης που προωθούσε τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. η μαρξιστική αριστερά. Είναι γραμμένο σε 15σύλλαβο στίχο, που είναι και ο στίχος του δημοτικού μας τραγουδιού. Η οργάνωση του ποιήματος σε ομοιοκατάληκτα ζεύγη στίχων παραπέμπει στο ομοιοκατάληκτο δίστιχο λαϊκό μοιρολόι. Αφηγητής του ποιήματος είναι μια μάνα που θρηνεί τον γιο της, ο οποίος σκοτώθηκε σε μια διαδήλωση καπνεργατών στη Θεσ/κη τον Μάη του 1936. Η έκφραση και η σύνταξη του ποιήματος είναι και αυτές απλές, κατά τα πρότυπα του δημοτικού τραγουδιού, ενώ οι εικόνες, παρά τη φρεσκάδα της φαντασίας τους, δεν ξεφεύγουν από τα πλαίσια της παραδοσιακής κατανοητής ποιητικής έκφρασης.
Μακροσκελές ποίημα με 8 δραματικούς μονολόγους. Όλοι εισάγονται με μια σύντομη σκηνική οδηγία σε πεζό λόγο. Γλώσσα: δημοτική με ιδιωματισμούς. Ο θρήνος της μάνας δεν περιορίζεται στην θλίψη και τον πόνο, εξελίσσεται στην ακλόνητη πίστη στον σκοπό για τον οποίο πέθανε ο γιος της. Για την μορφή της μάνας αντλεί στοιχεία από Βάρναλη που απεικονίζουν την Παναγία. Επιδράσεις από Καρυωτάκη. Επώδυνη προσήλωση και ορφανεμένη μάνα παραπέμπουν στον προφορικό θρήνο (Μεγ. Παρασκευή).

"Αναγκαία εξήγηση" (479)

"Εφηβεία" (479)

"Μια ασήμαντη ιστορία" (480)

"Ο χώρος του ποιητή" (480)

"Οι τάφοι των προγόνων μας" (482)

"Ο Ηρακλής κι εμείς" (482)

"Η απόγνωση της Πηνελόπης" (484)

"Η χαμένη Υπερβόρειος" (484)

"Η ζωή μας στις Φαρές" (485)

"Κλήσις" (486)

"Ιστορία" (487)

"Στην οδό που δεν ονομάστηκε οδός Παζολίνι" (487)

"Δευτερόλεπτα" (488)

6. Οδυσσέας Ελύτης (1911-1996)

"Επέτειος" (489)

"Η τρελή ροδιά" (491)

"Ήλιος ο πρώτος" (492)

"Άξιον εστί" (493)

"Η αυτοψία" (498)

"Το φωτόδεντρο" (499)

"Δώρο ασημένιο ποίημα" (502)

"Ο φυλλομάντης" (503)

"Θάνατος και ανάστασις του Κων/νου Παλαιολόγου" (505)

"Villa Natacha" (507)

Ελπ 30 - Η πεζογραφία της γενιάς του '30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 - ενημερώθηκε στις 20/5

(Σημείωση: Μέχρι το τέλος Ιουνίου όλα τα κεφάλαια παραμένουν ανοικτά σε συνεχή εμπλουτισμό.)

 

ΕΝΝΟΙΕΣ – ΚΛΕΙΔΙΑ:

• Ρεαλισμός
• Ηθογραφία
• Νατουραλισμός
• Μοντερνισμός
• Αυτοβιογραφικός λόγος
• Υπερρεαλίζουσα πεζογραφία
• Ελληνικότητα
• Οπτική γωνία
• Ροή συνείδησης
• Παντογνώστης αφηγητής
• Εσωτερικός μονόλογος
• Ελεύθερος πλάγιος λόγος
• Ειρωνική αποστασιοποίηση 

12.1.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις


- Το ιστορικό πλαίσιο:
Οι δεκατίες '20-'30 σφραγίστηκαν από την τραυματική εμπειρία του α' παγκ. πολέμου και την κατάρρευση της Μεγάλης ιδέας. Πολιτική αστάθεια από τη μια, γέννηση νέων ιδεολογιών από την άλλη.
- Οι 2 φάσεις στην πεζογραφία:
α. 1920-30: στενότερη σχέση με παράδοση, προοδευτική αποδέσμευση από τη γενιά του 1880, ολοένα εντονότερη τάση για ανανέωση.
β. 1930 και μετά: σαφέστερη έκφραση νεωτερικότητας, ριζικές αναθεωρήσεις.

12.1.2 Το Ελεύθερο Πνεύμα (1929) του Γ. Θεοτοκά

Πρόκειται για το μανιφέστο της γενιάς του '30. Αποκρυσταλλώνει τη διάθεση για ανανέωση, υποδεικνύει την ανάγκη αφύπνισης και επισημοποιεί τη ρήξη με το παρελθόν.
Παρόλο που οι απόψεις δεν υιοθετήθηκαν από το σύνολο, προϊδεάζουν για τις επερχόμενες αλλαγές.
- Οι λόγοι που απορρίπτεται η παράδοση > ηθογραφία:
   α. Παθητική και περιοριστική η φωτογραφική αποτύπωση της πραγματικότητας.
   β. Δεν υπάρχει η δυνατότητα έκφρασης της εσωτερικότητας ανθρώπων και τοπίων.
   γ. Η στάση του πεζογράφου απέναντι στη ζωή είναι δουλική και παθητική.
- Ο στόχος του πεζογράφου κατά Θεοτοκά:
  α. Να διαπεράσει την επιφάνεια της ζωής και να αγωνιστεί να βρει το βαθύτερο νόημα των όντων και των πραγμάτων.
   β. Να αποδεσμευτεί από την περιγραφή της εξωτερικής πραγματικότητας.
   γ. Να μη διστάζει εμπρός σε τολμηρές συλλήψεις, πλατιές συνθέσεις ή στην αφομοίωση της φιλοσοφικής σκέψης.
   δ. Κυρίαρχος στόχος: η ατομικότητα, η εσωτερικότητα, ο ίδιος ο Άνθρωπος.
- Ποιους εξέφρασε τελικά:
Οι προγραμματικές εξαγγελίες του Θεοτοκά εξέφρασε τους Αθηναίους φιλελεύθερους αστούς.
- Ποιο το αποτέλεσμα:
 α. Οι αστοί διαψεύστηκαν αλλάζοντας προσανατολισμούς.
 β. Εκείνοι που δημιούργησαν έξω από τον κύκλο της ομάδας των Αθηναίων αστών πεζογράφων τόλμησαν και πέτυχαν.


12.1.3 Τα γενικά χαρακτηριστικά (1930-40)

- Το πλαίσιο:
   Η τραυματική εμπειρία της μικρασιατικής καταστροφής και το κύμα των προσφύγων ωθούν στην αναζήτηση νέων προσδιορισμών της έννοιας της Ελλάδας σε σχέση κυρίως με τον δυτικό ευρωπαϊκό χώρο.
- Οι 3 τάσεις:
   α. ελληνοκεντρική με αφομοιωμένο το ευρωπαϊκό πνεύμα (Μυριβήλης, Βενέζης)
   β. πιο ανοικτή στην Ευρώπη, χωρίς εθνικά όρια (Καστανάκης, Πολίτης, Τερζάκης, Θεοτοκάς)
   γ. μοντερνιστές, ριζική ρήξη με παράδοση, αντίδραση στις κοιν/πολιτικές συνθήκες, αμφιβολία για τη θέση του ατόμου μέσα στην κοινωνία, σχετικότητα της εξωτερικής πραγματικότητας. Όλα αυτά εκφράστηκαν τεχνοτροπικά με: τον κατακερματισμό των αφηγηματικών συμβάσεων, την κατάλυση της αναπαράσταση και τις νεωτερικές τους τεχνικές (Αξιώτη, Σκαρίμπας, Μπεράτης).
- Τι επέφερε την ρήξη με την παράδοση:
Αστικοποίηση πληθυσμού => πολιτική/κοινωνική κρίση => ανάγκη κοινωνικού αυτοπροσδιορισμού => αναταραχή, κινητικότητα => απομάκρυνση από την στατική ηθογραφία, η οποία δεν ικανοποιούσε πλέον τις σύγχρονες ανάγκες της εποχής.
- Οι 2 διαφορές:
Πριν: συλλογική ζωή της κοινότητας, προσήλωση στο αγροτικό και επαρχιακό περιβάλλον.
Τώρα: ατομικότητα, εσωτερικότητα, πολυπλοκότητα του ανθρ. ψυχισμού. Κέντρο βάρους οι πόλεις, η Αθήνα.
- Οι αντιδράσεις:
Θετική υποδοχή από την κριτική (βούληση ελεύθερη και αισιόδοξη, ματιά ερευνητική και άφοβη, πρωτοποριακή φαντασία, εμβάθυνση στο νόημα της κοινωνίας και του ανθρώπου χωρίς προλήψεις).
- Οι αντιφάσεις:
   α. αποδοχή παράδοσης =/= απόρριψη ηθογραφίας
   β. κοινωνικός προβληματισμός =/= έμφαση στην ατομικότητα-φαντασία-ελεύθερη κρίση κτλ.
   γ. έμφαση στο άτομο =/= δημιουργία ανθρώπινων τύπων που εντάσσονται σε ένα γενικότερο σύνολο.
- Ο κοινωνικός στόχος:
Πρόκειται για μια πεζογραφία προβληματισμού, φορέας ιδεολογιών που σκοπό έχει να συμβάλει στον αστικό εκσυγχρονισμό της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνία αποτελεί ένα σύνολο προς μελέτη αλλά και αντανάκλαση της ατομικής ζωής. Επομένως, ο κοινωνικός προβληματισμός παραμένει κατά βάση ατομοκεντρικός.
- Μορφές και τρόποι αφήγησης:
   α. Πέρασμα από το διήγημα στο μυθιστόρημα ("όλα χωρούνε κι όλα επιβάλλεται να μπούνε στο μυθιστόρημα" Θεοτοκάς (δηλ. εσωτερική ζωή, θεωρητικός προβληματισμός, κοινωνική ματιά).. διέξοδος προς την απόλυτη ελευθερία της έκφρασης χωρίς θεματικούς ή άλλους περιορισμούς).
   β. Δυτικά λογοτεχνικά πρότυπα (νέες θεματικές-μορφές-αφηγηματικοί τρόποι)
       Νέα αφηγηματική τεχνική: ο εσωτερικός μονόλογος.
   γ. Ευρύτερες και πολυπρόσωπες αφηγηματικές συνθέσεις (πλατιά συνθετικά έργα)
   δ. πιο σύνθετη δομή οργανωμένης αφήγησης
- Παρατήρηση:
Σε γενικές γραμμές οι συγγραφείς δεν κατόρθωσαν να υλοποιήσουν όλους αυτούς τους στόχους.


12.2.1 Έννοια - πεζογράφοι της γενιάς του '30

- Ο ορισμός:
Μια ομάδα νέων του μεσοπολέμου που "ωρίμασαω" ανάμεσα στο 1930-40, με κοινά βιώματα, σαφείς νεωτερικές τάσεις και ιδεολογική χροιά (αν και όχι από όλους). Διάθεση να έρθουν σε ρήξη με το παρελθόν, να διαφοροποιηθούν με την κατεστημένη τάξη.
- Κοινός τόπος:
Ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση για ανανέωση.
- Ονόματα:
Μυριβήλης, Θεοτοκάς, Βενέζης, Καραγάτσης, Πολίτης, Τερζάκης, Νάκου, Σκαρίμπας.

12.2.2 Οι 2 κυριότεροι σταθμοί

α) 1933:
   έτος-σταθμός
   α. λόγω πληθωρικής παραγωγής (από το 1930 το μυθιστόρημα μεσουρανεί)
   β. λόγω ανάπτυξης θεωρητικού λόγου γύρω από το νέο αυτό είδος.
β) 1936 και μετά:
   Πνευματική κρίση, εξαντλημένοι οι Αθηναίοι λογοτέχνες (Νέα Γράμματα).
   Οι λόγοι:
   α. ιδεολογικό αδιέξοδο αστικής τάξης
   β. μη ανταπόκριση του έργου τους στο αναγνωστικό κοινό
   γ. πτώση Βενιζέλου => μεταξική δικτατορία => διάψευση πρόθεσής τους να συμβάλουν με το έργο τους στον αστικό εκσυγχρονισμό της κοινωνικής ζωής.
- Η πορεία από 1936 και μετά:
Άλλαξαν στόχους και προσανατολισμό: επιστροφή στο παρελθόν, τόπο καταγωγής, ζωή γενέθλιας πόλης (Πρεβελάκης-το χρονικό μιας πολιτείας), παιδική/εφηβική ηλικία (Πολίτης-Eroica), ιστορία/πολιτιστική παράδοση (Π.Δέλτα-μυστικά του βάλτου).

ΟΙ 3 ΤΑΣΕΙΣ
12.3.1 Αιολική Σχολή (πεζογραφία ως μαρτυρία)
Οι γεννημένοι σε Λέσβο και μικρασιατικά παράλια. Αυτοί που έζησαν την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας. Υπήρχαν δεσμοί μεταξύ τους, σχεδόν συνομήλικοι. Σχολή που διαμορφώθηκε σε έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, στο πλαίσιο μιας πολύ συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Δεν είχε επιγόνους.
- Η θεματική:
η τραυματική εμπειρία των βαλκανικών πολέμων, της μικρασιατικής καταστροφής, της προσφυγιάς, της αιχμαλωσίας.
- Δραστηριοποίηση:
Λογοτεχνικοί και καλλιτεχνικοί σύλλογοι στη Λέσβο, εξέδιδαν εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά, γενικά είχαν αναπτύξη έντονη πνευματική δραστηριότητα ευρύτερα γνωστή ως "λεσβιακή άνοιξη / αναγέννηση". Η προσπάθεια συνεχίστηκε στην Αθήνα (λόγω εκπατρισμού), στο πλαίσιο της γενιάς του '30.
- Τα 3 χαρακτηριστικά της:
   α. αφήγηση βιωμένης εμπειρίας.
Ο σκοπός: να κρατήσουν ζωντανά στη συλλογική μνήμη τα κρίσιμα για την Ελλάδα ιστορικά γεγονότα. (Μυριβήλης, Βενέζης, Δούκας)
Η μέθοδος: με τη μορφή της μαρτυρίας, σε α' πρόσωπο πιστοποιώντας έτσι την αυθεντικότητά της. Λειτουργία της μνήμης, αναπαράσταση της βιωμένης εμπειρίας. Ημερολογιακές και αυτοβιογραφικές αφηγηματικές μορφές.
Η οπτική γωνία: αντιμιλιταριστικός και αντιηρωικός τόνος, αμφισβήτηση του επικού χαρακτήρα του πολέμου, τραγικότητα ατόμου και ανθρώπινης μοίρας.
Η αντίθεση: ατομικές ιστορίες =/= συλλογική εμβέλεια, εκφράζουν την ανθρώπινη διάσταση της δοκιμασίας του κάθε ανθρώπου στον πόλεμο, την υπαρξιακή αγωνία του θανάτου, τη φρίκη της βίας και του σωματικού πόνου.
Το αποτέλεσμα: Δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις φιλόδοξες μυθιστορηματικές επιδιώξεις της γενιάς, δεν κατόρθωσαν να πραγματοποιήσουν σύνθετες δομές.
   β. σεβασμός στις ελληνικές παραδόσεις, "ελληνικότητα".
Το περιβάλλον: ο τόπος καταγωγής τους (Λέσβος-Ανατολή) με μια ολοφάνερη νοσταλγική διάθεση.
Η μέθοδος: φανερός ο απόηχος της παλαιότερης ηθογραφίας. Τοπικότητα (εκζήτηση δημοτικής, χρήση τοπικών ιδιολέκτων).
Η οπτική γωνία: προσήλωση στα εντόπια, λαϊκές παραδόσεις, αναζήτηση της "ελληνικότητας", της πολιτισμικής δηλαδή ταυτότητας/ιδιοσυστασίας του ελληνισμού, αναγκαιότητα να καταδειχθεί η πνευματική ιδιοφυία του ως αποτέλεσμα σύνθεσης χώρου/ανθρώπων (λόγω κατάρρευσης Μεγάλης Ιδέας). Έντονος ενδοσκοπικός εθνοτισμός. Η φύση - κύριο συστατικό εθνικής μοναδικότητας και ιδιοτυπίας - πνευματικοποιείται, γίνεται άυλη και αφηρημένη δύναμη (νησιά, Αιγαίο). Σθεναρή αντίδραση σε κάθε ξενόφερτο νεωτερισμό.
   γ. ρεαλισμός και λυρισμός.
Η μέθοδος: Παλιές τεχνικές δοκιμασμένες στην ευρ. λογοτεχνία ήδη από τον 18ο αι (αυτοβιογραφικός λόγος, εύρημα χειρόγραφων επιστολών, μάρτυρας που αφηγείται στον συγγραφέα την ιστορία του χωρίς να φαίνεται η επέμβαση του συγγραφέα). Ωστόσο: λανθάνοντα στοιχεία επεξεργασίας (τολμηρές παρομοιώσεις, δηκτική ειρωνεία, ιδιαίτερα οξυμένο γλωσσικό αίσθημα, αλλεπάλληλες επεξεργασίες, εκφραστική "ωραιολατρία") που υποδηλώνουν το αντίθετο, την στάση του συγγραφία απέναντι στον πόλεμο, τον θάνατο, τη φύση, τη ζωή.
Το αποτέλεσμα: ένας συνδυασμός αυθεντικότητας και μυθοπλασίας, ένας συνδυασμός ρεαλισμού και έντονης ιμπρεσιονιστικής λυρικής έκφρασης. Ανάμειξη ονειρικού με πραγματικό => άνετα θα μπορούσαν να χαρακτηριστού και συμβολιστικά κείμενα.
-Πού απέτυχαν:
   α. δεν ανταποκρίθηκαν στις σύνθετες μυθιστορηματικές δομές
   β. δεν απέδωσαν αυτοτελείς και ολοκληρωμένους ανθρώπινους χαρακτήρες
   γ. δεν μπόρεσαν να περιγράψουν την πολυπλοκότητα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής.
- Πού πέτυχαν:
   α. διατύπωσαν το αντιπολεμικό και αντιηρωικό τους μήνυμα χάρη στην έμφαση στον άνθρωπο και την ατομική εμπειρία του πολέμου
   β. συντονίστηκαν με τους νέους ιδεολογικούς προσανατολισμούς της γενιάς
   γ. το αίτημά τους ενσωματώθηκε στο κυρίαρχο αίτημα της "ελληνικότητας", που όμως τους κράτησε μακριά από τα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά πρότυπα και από τολμηρότερους λογοτεχνικούς πειραματισμούς.
- Τα νεωτερικά στοιχεία:
   α. αντιπολεμικό πνεύμα
   β. προβολή ατομικού ως διεκδίκηση της προσωπικής ελευθερίας και αξιοπρέπειας
   γ. έντονα λυρική έκφραση
   δ. ενδελεχής αισθητική επεξεργασία της μορφής που άμβλυνε τα όρια του ρεαλισμού.

12.3.2 Αστικός ρεαλισμός (αθηναϊκό κέντρο)

- Διαφορές με Αιολική Σχολή:
   α. οι αστικές καταβολές τους
   β. η αστική τους παιδεία
   γ. η μεγαλύτερη εξοικείωση με την ευρ. λογοτεχνική παραγωγή.
   δ. απομακρύνονται από την βιωματική εμπειρία / αυτοβιογραφική μορφή
   ε. πιο σύνθετες δομές, πειραματίζονται με νέες αφηγηματικές τεχνικε΄ς
   στ. αφορίζουν την ρεαλιστική ηθογραφία
   ζ. οι υποθέσεις εξελίσσονται στις πόλεις / Αθήνα (αστικό πλαίσιο δράσης)
   η. κοινωνικός προβληματισμός με έντονη ιδεολογική φόρτιση
   θ. έμφαση στο άτομο και την εσωτερική του ζωή
- Εκπρόσωποι:
Θεοτοκάς, Καραγάτσης, Τερζάκης, Πολίτης
- Θεματικές προτιμήσεις:
α. Θεοτοκάς, Αργώ (η ανάλυση παρακάτω)
Ανανέωσαν τη θεματολογία, την εμπότισαν με ιδεολογικό περιεχόμενο και κοινωνικό προβληματισμό. Επικεντρώθηκαν στην ψυχογραφική και κοινωνική ανάλυση της σύγχρονης ζωής στην πόλη. Ζωντανεύουν πρόσωπα από την σύγχρονή τους πραγματικότητα.
β. Κοσμάς Πολίτης, Eroica (η ανάλυση παρακάτω)
γ. Τερζάκης, Μενεξεδένια πολιτεία (ανάλυση παρακάτω)
Προβλήματα που προκύπτουν από ενδοοικογενειακές σχέσεις
δ. Καραγάτσης, Μεγάλη Χίμαιρα (ανάλυση παρακάτω)
Υλικό έξω από το πλαίσιο της προσωπικής τους ζωής και εμπειρίας.
- Αφηγηματικές τεχνικές και τεχνοτροπία:
α. γ' πρόσωπο, χρονικές ανακολουθίες, αλλαγές οπτικής γωνίας => πολυεπίπεδη αφήγηση που αντικατοπτρίζει την πολυπλοκότητα του ανθρ. ψυχισμού και της σύγχρονης ζωής.
β. εσωτερικός μονόλογος, ταύτιση χρόνου δράσης και αφήγησης => πλασματική εντύπωση ρεαλιστικής αμεσότητας (Πολίτης, Λεμονοδάσος)
γ. ήρωας σε γ' πρόσωπο => δεσμευμένος από την δική του οπτική γωνία (Πολίτης, Εκάτη)
δ. οπτική γωνία που αλλάζει συνεχώς, "παντογνώστης αφηγητής" => αποδέσμευση από το κεντρικό πρόσωπο, ευρείες δυνατότητε σύνθεσης. Παιχνίδι με τον χρόνο, εναλλαγή εσωτερικού μονολόγου - γ' προσώπου. Ποιητική γραφή, έκδηλη μουσικότητα λόγου, λυρικές περιγραφές, χρήση 15σύλλαβου (!), ρυθμικότητα, παρήχηση. Μη ρεαλιστικά στοιχεία στις περιγραφές, υποβλητική ατμόσφαιρα, ονειρικό στοιχείο. Συμβολιστική γραφή. (Eroica)
ε. απομάκρυνση από βιωματικό αυτοβιογραφικό πρότυπο. Απόσταση από τα γεγονότα όχι από ειρωνεία αλλά από συγκατάβαση => ύφος ψυχρό που όμως υπαινίσσεται τη βαθιά τραγωδία των ταπεινών ανθρώπων. Αιχμηρές μικρές λεπτομέρειες => φορτίζει συγκινισιακά με τρόπο αδρό και ανεπαίσθητο. (Τερζάκης).
στ. Αποστασιοποίηση και σε Θεοτοκά.
- Τεχνικές αδυναμίες του κειμένου του:
Η αντικειμενικότητα θεωρήθηκε ως ψυχρότητα ή αδυναμία να φορτίσει συγκινισιακά τους ήρωες (Αργώ, Θεοτοκάς). Επίσης, χρησιμοποίησε ελάχιστα νεωτερικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος και ο ελεύθερος πλάγιος λόγος. => δεν αφήνει στους ήρωες περιθώρια αυτονομίας και δραματικής ανάδυσης, δείχνουν να μην συντονίζονται μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να χαθεί ο έλεγχος της αφηγηματικής οικονομίας (όλα για Θεοτοκά).
- Τα θετικά:
Λιτή, περιεκτική, υπαινικτική και εμμέσως σχολιαστική γραφή αδρά ειρωνική. Προσεκτικά επιλεγμένες λέξεις. Αφαιρετικές περιγραφές. Απόσταση που αφορά κυρίως στη δομή, τα πρόσωπα δονούνται από ρομαντικά πάθη και ένταση, "αποκρυστάλλωμα της εκρηκτικής εσωτερικότητας". Πρόσωπα ρομαντικά, αφού αναζητούν το απόλυτο => 3 τάσεις μέσα στην Αργώ: η ρεαλιστική (κοινωνία και πολιτική αρχών αιώνα), η μοντερνιστική (εσωστρέφεια, εξομολογητική διάθεση, σχετικότητα της αλήθειας) και η ρομαντική (ξεχείλισμα ψυχής, πλεόνασμα ζωής, καλλιτεχνικές ροπές των προσώπων).
ζ. πληθωρικότητα, ορμητικότητα γραφής. γ' πρόσωπο, παντογνώστης αφηγητής. Εσωτερικός μονόλογος που βάζει τον αναγνώστη στη ροή συνείδησης των ηρώων. Άμεσα αντιληπτή η επέμβαση του συγγραφέα. Ψυχολογία που απορέει από την εξωτερική συμπεριφορά και εξέλιξη της δράσης. Περιγραφικός, όχι αναλυτικός. ανάμειξη ωμού ρεαλισμού με λυρ΄κή διάθεση (Καραγάτσης, Μεγάλη Χίμαιρα)

Ρεαλισμός και εσωτερικότητα

Πρωτοποριακοί, μόνο όμως ως προς το ιδεολογικό τους προβληματισμό. Στα τεχνοτροπικά η Αιολική Σχολή, μάλλον πειραμματίστηκε περισσότερο (Beaton.. ισχύει;)
Έθεσαν ευρύτερους στόχους, έναν προβληματισμό γύρω από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο βιώνει τις σύγχρονες κοινωνικές σχέσεις στην οικογένεια, στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
-Αντιφατικός στόχος:
Από τη μια η απεικόνιση της κοινωνίας (δηλ. ρεαλισμός), από την άλλη εστίαση στην εσωτερική ζωή και ψυχισμό του ατόμου (δηλ. λυρισμός, ποιητικά στοιχεία, νέες αφηγηματικές τεχνικές όπως ο εσωτερικός μονόλογος ή ο ελεύθερος πλάγιος λόγος, παντογνώστης αφηγητής)
- Η νέα οπτική γωνία:
Η υποκειμενική πρόσληψη και ερμηνεία της πραγματικότητας. "Ροή συνείδησης": ως η πλέον πειστική μίμηση της εσωτερικής πραγματικότητας που αποκαλύπτει τη διαμεσολάβηση του συγγραφέα, καθώς και τον πλασματικό ρεαλισμό της εξωτερικής.

12.3.3 Μοντερνιστικές αναζητήσεις

- Γενικά γνωρίσματα:
Έντονα επηρεασμένοι από Ευρώπη, γραφή ριζοσπαστική (συγγενεύει με υπερρεαλισμό), έμφαση στην ενδοσκόπηση και τις εσωτερικές διαδρομές σκέψης-συναισθήματος, αλλοίωση σχέσης αφήγησης με αντικειμενικότητα.
- Γνωρίσματα μοντέρνου μυθιστορήματος:
α. Απόλυτα υποκειμενική και εσωτερικευμένη πρόσληψη πραγματικότητας (υποσυνείδητο, υπερρεαλισμός).
β. Δεν υπακούει στις γνωστές δομές χρόνου-χώρου, συχνά απουσιάζει πλήρως η πλοκή.
γ. Νέες τεχνικές: εσωτερικός μονόλογος, ελεύθερη εκφορά του λόγου, άλογο στοιχείο, ροή συνείδησης.
δ. Όχι παντογνώστης αφηγητής, αλλά με εσωτερικευμένη και περιορισμένη οπτική γωνία ή και πολλαπλές οπτικές γωνίες.
ε. Η εκφορά του λόγου δεν υπακούει στη λογική της αντικειμενικής αναπαράστασης/χρονική αλληλουχία, αντίθετα: αποσπασματική, με συγκοπές, χάσματα, ανώμαλη στίξη.
- Εκπρόσωποι:
Πεντζίκης, Σκαρίμπας, Αξιώτη
- Κριτική:
Αμήχανη. Άλλοι καταδίκασαν, άλλοι δέχτηκαν με επιφυλάξεις, άλλη σιώπησαν
- Η οπτική γωνία:
Μεταφυσική στροφή προς τα ένδον, αναζήτηση της έννοιας της ύπαρξης, μετατόπιση σε μια πραγματικότητα νέα που πρέπει να δημιουργήσουμε. Αδιάκοπη σύγχυση ζωής και ονείρου. Εξατομίκευση αντικειμενικού. Συμβολισμός. Τάση φυγής. Ιμπρεσιονιστική απόδοση και ονειρική διάθεση.
α. Πεντζίκης, Σκαρίμπας, Αξιώτη (οι αναλύσεις παρακάτω)

 

Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής:

 Δυο βασικα στοιχεια αφηγηματικου εργου: χρονος και οπτικη γωνια- ο χρονος σχετιζεται με τον τροπο της αφηγησης, παρατακτικη/γραμμικη ή πιο σύνθετη, με πολλα εναλλασσομενα επιπεδα χρόνου, χώρου και προοπτικης. 

Στοιχεία που διαχωρίζουν το αφηγηματικό από το θεατρικό έργο: Vitti 1.ο χρόνος  που συνδέεται με τη δομή της αφήγησης η οποία είναι παρατακτική /γραμμική( Αιολική Σχολή) ή σύνθετη (Αστικός ρεαλισμός και Μοντερνισμός). 2. η οπτική γωνία είτε είναι αμετακίνητη είτε εναλλασσόμενη (ειρωνική αποστασιοποίηση).

Αιολική σχολή  τα περισσοτερα παρατακτικη οργανωση-Τα περισσοτερα του αστικου ρεαλισμου και ολα των μοντερνιστων συνθετη οργανωση- στον τρόπο της αφηγηση και

Αφηγηματική οργάνωση: Αιολική σχολή: οργανώνουν συνήθως παρατακτικά την αφήγησή Αστικός ρεαλισμός μοντερνιστές: προτιμούν συνθετότερη οργάνωση.

1) η έννοια του παντογνωστη αφηγητη, σε όλα τα μυθιστορηματα (παντογνωστης ειναι ο μυθιστοριογραφος της ορθοδοξης παραδοσης (δυτικων προδιαγραφων) ο οποίος γνωριζει τις σκεψεις ολων των προσωπων του, ολα τους τα μυστικα, και τα κρατα κρυφα από καποια μεριδα του φανταστικου πληθυσμου του-παντογνωστης ειναι συνηθως ο συγγραφεας μυθιστορηματων συνετης δομης, εχει ετσι τη δυνατοτητα να μετακινει τον αναγνωστη αναμεσα σε χωροχρονους διαφορετικους

2) Εκφορά της αφήγησης = Σε α΄  σε β΄ και σε γ΄ ενικο.  Το α΄ προσωπο ταυτιζεται συχνα με τον συγγραφεα, ενω το γ΄ επιτρέπει στον συγγραφεα να τηρησει τις αποστασεις του- όταν ο λογος εκφερεται σε α΄ προσωπο έχουμε να κανουμε με ευθυ λογο, όταν εκφερεται σε γ΄ προσωπο έχουμε πλαγιο λογο –ενδιαμεση κατηγορια ο ελευθερος πλαγιος ή ανεξαρτητος πλαγιος λογος= δεν είναι ουτε ευθυς ουτε πλαγιος, καθως συναιρει το λογο του αφηγητη και του ηρωα.

Στον ανεξαρτητο πλαγιο που μιλα σε γ΄ προσωπο ο συγγραφέας –για λογαριασμο όμως ενος προσωπου του εργου του (με λέξεις κι εκφρασεις που ταιριαζουν στο προσωπο αυτο)- οπτικη γωνια=η σκοπια από την οποία γινεται η αφηγηση- όταν η οπτικη γωνια ενος συγγραφεα ειναι αμετακινητη η οράνωση του υλικου ειναι απλη και η προοπτικη λιγοτερο ευελικτη- αντιθετα, η εναλλαγη οπτικης γωνιας επιτρεπει τη δημιουργια της ειρωνικης αποστασιοποιησης= αποσταση αναμεσα στον αφηγητη και τα προσωπα του εργουèκαι του αναγνωστη απο τα προσωπα αυτα- η πιο περιπλοκη αλλαγη οπτικης γωνιας στην Eroica-τα περισσοτερα της γενιας του ’30 όμως χαρακτηριζονται απο αυτοβιογραφικοτητα χωρις υποψια ειρωνικης προοπτικης-

Ρόλος οπτικής γωνίας του συγγραφέα στο μυθιστόρημά του: όταν είναι σταθερή το μυθιστόρημα έχει απλούστερη δομή. Όταν εναλλάσσεται η οπτική γωνία της αφήγησης ο αφηγητής αποστασιοποιείται από τα πρόσωπα του έργου του. (ειρωνική αποστασιοποίηση) Πολίτης Eroica  

Εσωτερικός μονόλογος= Ο χωρίς ακροατή λόγος είτε σε α΄, γ΄ πρόσωπο εκφράζοντας τις πιο ενδόμυχες σκέψεις μέσα από ευθείς φράσεις. Οι μοντερνιστές ασχολήθηκαν περισσότερο με το εσωτερικό μονόλογο.
Ο λογος χωρις ακροατη και ο μη απαγγελομενος, στον οποιο ενα προσωπο εκφράζει την πιο ενδομυχη σκεψη του, αυτη που ειναι πλησιεστερη προς το ασυνειδητο-προγενέστερη καθε λογικης οργανωσης, εκφρασμενη μεσω ευθεων φρασεων, περιορισμενων στην ελαχιστη δυνατη συνταξη, ουτως ωστε να δοθει η εντυπωση οτι λεει κανεις ο,τι του περνα απ’το μυαλο (Βιττι) -η ροη της συνειδησης, εντονο ενδιαφέρον για τον εσωτερικο ανθρωπο, την εσωτερικη περιπετεια (αναλογο και το άλογο στοιχείο και η αδεσμευτη συγκινησιακη αλληλουχια του ποιητικού λόγου στη μοντερνα ποιηση)  καλλιεργηθηκε κυριως απο τους μοντερνιστες πεζογραφους-εκφερεται είτε σε α΄ είτε σε γ΄ προσωπο- σε α΄ προσωπο έχουμε ευθυ λογο, σε γ΄ προσωπο έχουμε ανεξαρτητο πλαγιο λογο-

 

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ:

1. Κοσμάς Πολίτης (1888-1974)-- λυρικά στοιχεία,  πεζογραφική δύναμη, μη ρεαλιστής στην Eroica αφηγείται περιπέτειες παιδιών που βρίσκονται στην εφηβεία, αλλάζει συνέχεια οπτική γωνία και επιχειρεί αφηγηματικούς πειραματισμούς.

"Eroica" (511) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο: Γραμμένο το 1937. Οντολογική αγωνία, παρουσία θανάτου.. διαστάσεις που αγγίζουν πανανθρώπινα υπαρξιακά ερωτήματα. Το ωριμότερο προπολεμικό του μυθιστόρημα, ένα από τα σημαντικότερα της νεότερης πεζογραφίας. "Ένα εξαίρετο χρονικό της εφηβικής ηλικίας". Αθωότητα, ηρωισμός, έρωτας, θάνατος. Οι περιπέτειες μιας ομάδας παιδιών που βρίσκονται στην πρώιμη εφηβεία, η οδυνηρή συνειδητοποίηση της αναπόφευκτης ενηλικίωσης. Εφηβεία: ως μια κρίσιμη στιγμή της ζωής που αποκαλύπτει τα θεμελιακά νοήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο κόσμος των παιδιών = ο κόσμος των ιδανικών. Ονειρικό στοιχείο. Υποβλητική ατμόσφαιρα.

2. Στρατής Μυριβήλης (1890-1969)

«Η ζωή εν τάφω" (520) - Ανάλυση από έγχειρίδιο: Ωμός και φρικιαστικός ρεαλισμός, αλλά και μια αισθητική επεξεργασία που προσδίδει σαφείς ιδεολογικές διαστάσεις. Στόχος: να αναδειχθεί η φρίκη του πολέμου. Ρεαλισμός στην περιγραφή που αμβλύνεται από έναν εκφραστικό λυρισμό που τελικά φανερώνει τη στάσει στου συγγραφέα απέναντι στον πόλεμο, τον θάνατο, τη φύση, τη ζωή.

3. Γιάννης Σκαρίμπας (1893-1984) -- ασχολήθηκε με πολλά είδη (πεζογραφία, ποίηση, θέατρο, θέατρο σκιών). Σκοπός: να προβάλει την περιφέρεια. Αντιδραστικό στοιχείο, αρθρογραφούσε αναντίον γνωστών λογίων και ιδρυμάτων. Θεωρήθηκε ότι υποθάλπει ανατρεπτικές κινήσεις.

"Το θείο τραγί" (535) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο - 436: Ίσως η πρώτη έντονη αντίσραση στο κατεστημένο (δικτατορικά καθεστώτα Ευρώπης). Η τέλεια ανατροπή αξιών και ηθικής. Κυριαρχούν τα άγρια ένστικτα και η δύναμη του κακού. Ήρωας-αφηγητής: άνθρωπος του περιθωρίου, της παρακμής, απόκληρος της κοινωνίας, παρουσία παρασιτική, δόλια, υποσκάπτει τις σχέσεις των ανθρώπων που τον περιστοιχίζουν και αποχωρεί έχοντας δημιουργήσει για τον ίδιο την εικόνα αγίου μέσα από ψέμα και υποκρισία. Υποδόριες θρησκευτικές αναφορές, ανατροπή ηθικής και αξιών. Ήρωας εωσφορικός. Αντιμυθιστόρημα, αντιήρωας => προγενέστερο ευρωπαϊκό πικαρικό μυθιστόρημα. Από α' σε γ' πρόσωπο. Ασάφεια χρόνου. Άναρχη χρήση γλώσσας.

4. Ηλίας Βενέζης (1904-1973)

"Το νούμερο 31328" (543) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο: Αυτοβιογραφικός λόγος. Σα να αφήνει τα περιστατικά να μιλάνε από μόνα τους: δεν παρεμβαίνει, δεν σχολιάζει, απλώς εκθέτει. Ωστόσο, οι τολμηρές παρομοιώσεις και η δηκτική ειρωέία δείχνουν πως ο λόγος του αφηγητή έχει λανθάνοντα στοιχεία επεξεργασίας.

5. Μέλπω Αξιώτη (1905-1973)-- πρωτοτυπία και τόλμη στην αφηγηματική της τεχνική (Δύσκολες νύχτες: πρώτα δείγματα εσωτερικού μονολόγου στην ελληνική πεζογραφία) Απουσιάζει ο μύθος. Ασχολείται με τον εσωτερικό κόσμο των ηρωίδων της και εκμεταλλεύεται την κληρονομιά του ηθογραφικού ρεαλισμού και τα στοιχεία της Αιολικής Σχολής       

"Δύσκολες νύχτες" (550) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο - 438: Πρωτοτυπία, τόλμη αφηγηματικής τεχνικής. Απουσία μύθου και συνεπούς αφηγηματικής αλληλουχίας. Πεζογραφία αποσπασματική με συχνές καταδύσεις στον εσωτερικό κόσμο της ηρωίδας. Αξιοποιεί τον λαϊκό λόγο των ανθρώπων της ελλ. υπαίθρου. Επιστροφή στη ζωή της κοινότητας, στην ελλ. παράδοση. Σύζευξη της προφορικής λαϊκής παράδοσης με νεωτερικές αυτοαναφορικές στρατηγικές => υπέρβαση των ορίων του ηθογραφικού ρεαλισμού. Νέες τεχνικές (εσωτερικός μονόλογος, αντιπαράθεση λόγου-μονολόγου-διαλόγου) που προδίδουν την παρουσία του συγγραφέα. Διαπλοκή παρελθόντος με παρόν που "ακόμη διανύεται". Μνήμη που μειονεκτεί. Πρόσωπα που διαμορφόνωντες κυρίως μέσα από τον λόγο που εκφέρουν. Απευθείας διάλογοι που δίνουν την εντύπωση μιας σκέψης που συλαμβάνεται στη στιγμή, ακατέργασατα, πριν από τη διαδικασία της γραφής. Ωστόσο: οι τεχνικές της προδίδουν μια πολύ προσεκτική λογοτεχνική επεξεργασία.

6. Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966)-- υποστηρικτής του μυθιστορήματος. Αγκάλιαζε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής και ψυχικής ζωής.  Απουσιάζει η μυθοπλαστική φαντασία. Αργώ: δίνει  τις ιδεολογικές συγκρούσεις των νέων της γενιάς του ’30 κρατώντας απόσταση από τους ήρωές του με τη χρήση της ειρωνείας.

"Αργώ" (554) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο: Γράφτηκε το 1933. Η Αργώ αναπαριστά την αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητας που καταλήγει σε διαψεύσεις και απογοητεύσεις. Η Ελλάδα δεν είναι ικανή να δεχτεί την αναγέννηση. Οι νέοι της Αργώς αναμετριούνται με τον χρόνο, το πεπρωμένο τους, την ιστορία. Ταξίδι Αργώς: ταξίδι ελληνισμού και νέας γενιάς που στόχο έχει την αναζήτηση του ιδανικού, ενός νέου ουμανισμού. Διαλεκτική φύση του ελληνικού χαρακτήρα. Ριζοσπαστικός ρόλος των νέων. Πολυπρόσωπη σύνθεση. Αντιπροσωπευτικός εκφραστής των νέων τάσεων της γενιάς του '30.

7. Άγγελος Τερζάκης (1907-1979)-- ο πιο ανήσυχος φιλοσοφικά. Τα μυθιστορήματά του ασχολούνται με την μίζερη μικροαστική ζωή των κατοίκων της Αθήνας. Δίνει έμφαση στην ψυχολογία των ηρώων του που είναι απλοί καθημερινοί άνθρωποι.

"Η μενεξεδένια πολιτεία" (563)-- Ανάλυση από εγχειρίδιο - 422: Κέντρο: ο σύγχρονος άνθρωπος και τα αγωνιώδη προβλήματά του. Η παλιά πατριαρχική και μικροαστική οικογένεια που δεν κατορθώνει να προσαρμοστεί στις συνθήκες της σύγχρονης αστικής κοινωνίας. Κλίμα: ζοφερό. Έμφαση στη "ψυχολογική μεταβατικότητα της ζωής των ηρώων". Ψυχολογική παρατήρηση. Αναπαράσαταση της "ροής συνείδησης". Σηματοδότηση της λεπτομέρειας. Νότα αισιοδοξίας που διαφαίνεται από την έκφαση (κατορθώνουν να αποδράσουν από το ασφυκτικό κοινωνικό περιβάλλον). Η ιστορική στιγμή όπου η Αθήνα περνάει το κοινωνικό μεταίχμικο από την ειδυλλιακή εποχή στην κοσμοπολιτική.

8. Μ. Καραγάτσης (1908-1960)-- πολυγραφότατος και νατουραλιστής - τον χαρακτηρίζει: ο αυθορμητισμός, η μυθοπλαστική φαντασία, η θεματική ποικιλία, έμφαση στο  βιολογικό και σεξουαλικό στοιχείο. Οι ήρωές του έχουν αντιηρωϊκή συμπεριφορά.

"Η μεγάλη χίμαιρα" (569) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο - 423: Γραμμένο το 1936. Ξενόφερτοι ήρωες που βρίσκονται σε συγκρουσιακή επαφή με το ελληνικό περιβάλλον. Διονυσιακό (υπερρεαλισμός;) στοιχείο. Παραδοχή των εσωτερικών υποσυνείδητων δυνάμεων που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Κεντρικός ιστός: η παραδοσιακή ελληνική νοοτροπία αδυνατεί να δεχτεί τις ξενόφερτες αντιλήψεις. =/= αιλική σχολή: υλικό εντελώς έξω από το πλαίσιο της προσωπικής εμπειρίας.

9. Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης (1908-1993)

"Ο πεθαμένος και η ανάσταση" (580) -- Ανάλυση από εγχειρίδιο - 435: Εντάσσεται στον μοντερνισμό. Αναφέρεται στις προσπάθειες του ίδιου του συγγραφέα να το συνθέσει (αυτο-αναφορικό: θέμα, η ίδια η συγγραφή). Ο ήρωας αυτοκτονεί και ο συγγραφέας αναλαμβάνει να τον αναστήσει. Ένας κόσμος χαώδης, σαν μέσα από ραγισμένο καθρέπτη. Δυστυχία, ασθένεια, αμαρτία, πτώση σε έναν κόσμο δαιμονικό. Η ανάσταση του ήρωα επιτυγχάνεται μέσω της γραφής, που είναι μια διαδικασία νέας δημιουργίας και αναβίωσης. Η περιπέτεια του ήρωα είναι εσωτερική. Γραφή συνειρμική και με εκτενή χρήση εσωτερικού μονολόγου.