ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10
ΠΤΩΧΟΠΡΟΔΡΟΜΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ - ΣΠΑΝΕΑΣ - ΓΛΥΚΑΣ
Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Χαρακτηριστικά των δημωδών κειμένων του 12ου αι.: α΄) παρουσιάζονται ομαδικά και β΄) σε αντίθεση με τα ακριτικά δεν προέρχονται από την περιφέρεια, αλλά από την πρωτεύουσα και δη από την αυτοκρατορική αυλή (: Πτωχοπροδρομικά ποιήματα: άσχετα με την ταυτότητα του ποιητή τους αφιερώνονται στους αυτοκράτορες Ιωάννη Β΄ και Μανουήλ Α΄ - Σπανέας: και ο ποιητής και ο αποδέκτης του προέρχονται από το αυτοκρατορικό περιβάλλον των Κομνηνών – ο Μανουήλ Γλυκάς υπήρξε γραμματέας της αυτοκρατορικής αυλής και απευθύνει το ποίημά του στον Μανουήλ Α΄).
Γλώσσα των δημωδών κειμένων του 12ου αι.: δημώδης (: πλησιάζει την καθημερινή, χωρίς να ταυτίζεται με αυτήν).
Χαρακτήρας των δημωδών κειμένων του 12ου αι.: Δεν είναι δημοτική ποίηση, είναι προσωπικό δημιούργημα λογίων που έχουν άνεση στο χώρο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και στην λόγια γλώσσα και η χρησιμοποίηση της καθομιλουμένης είναι συνειδητή επιλογή. Οι ημιλόγιοι διασκευαστές και οι αγράμματοι αντιγραφείς των ποιημάτων αυτών έχουν παρέμβει στην αρχική σύνθεση.
10.1 Πτωχοπροδρομικά
Τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα αποδίδονται στα περισσότερα χειρόγραφα στον Θεόδωρο Πρόδρομο (περίπου 1100-11700, λόγιο με βαθιά μόρφωση και τεράστιο συγγραφικό έργο, ο οποίος συνδέθηκε με τη βυζαντινή αυλή. Μεγάλο μέρος του έργου του σχετίζεται με τη βυζαντινή αυλή (παραγγελία ή υποστήριξη)· υπενθυμίζει στους προστάτες του την ανάγκη της υλικής τους συμπαράστασης. Η υπενθύμιση γίνεται ευκαιριακά στα λόγια έργα του και σε πρώτο πλάνο στα Πτωχοπροδρομικά.
Σε όλα τα Πτωχοπροδρομικά σκοπός του ποιητή είναι να διεκτραγωδήσει τη φτώχεια του και να ζητήσει βοήθεια (εξ ου και το όνομα Πτωχοπρόδρομος). Η προαναφερθείσα διαφορά στο θέμα του επαιτικού χαρακτήρα και η διαφοροποίηση στη γλώσσα δημιούργησαν θέμα πατρότητος για τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα.
Στο Α΄ από αυτά ο ποιητής διεκτραγωδεί τα παθήματα του ταπεινής καταγωγής συζύγου από την εριστική και δύστροπη αριστοκράτισσα σύζυγό του.
Στο Β΄ με λεπτομερή παρουσίαση της καθημερινής ζωής εκθέτει τα βάσανα του οικογενειάρχη που πρέπει να θρέψει μία πολυμελή οικογένεια.
Στο Γ΄ διατυπώνεται με χιούμορ η φτώχεια του ανθρώπου των γραμμάτων, η οποία αντιπαραβάλλεται με τον πλούτο των τεχνιτών γειτόνων του. Χαρακτηριστικά του: αντιθέσεις, γλωσσικός πλούτος, λεπτομερής απεικόνιση της καθημερινής ζωής (αποτυπώνεται η αστική ζωή της Κων/λης), δραστική έκφραση.
Στο Δ΄ ποίημα ο ποιητής υποδύεται έναν φτωχό μοναχό, σατιρίζει τους ηγουμένους και διακωμωδεί τη μοναστική ζωή. Χαρακτηριστικές οι περιγραφές των εδεσμάτων των πλουσίων και του λιτού φαγητού των φτωχών (αποτελούν πολύτιμο υλικό για τη μελέτη της διατροφής/του πολιτισμού).
Τα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα κινούνται στο επίπεδο του ποιητή τους και στο επίπεδο των ηρώων τους. Η ταύτιση του ποιητή με τον εκάστοτε ήρωά του οδήγησε στο πρόβλημα της ύπαρξης ενός ή περισσοτέρων Προδρόμων. Οι ήρωες των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων είναι ρόλοι/προσωπεία ταυτιζόμενα μόνο εν μέρει με τον ποιητή (αυτό δείχνει και η χρήση λογιότερης γλώσσας στον πρόλογο και στον επίλογο των ποιημάτων).
Τα ποιήματα απαγγέλλονταν μπροστά στον αυτοκράτορα (μίμοι; Majuri) με σκοπό την τέρψη και γι’ αυτό είναι απαλλαγμένα από τις επιταγές της ρητορικής και της λόγιας παράδοσης.
Το πρόβλημα της συγγραφής ή όχι των ποιημάτων από τον Θεόδωρο Πρόδρομο (Προδρομικό ζήτημα, Eideneier) απασχολεί ακόμη την έρευνα.
Επιχειρήματα υπέρ της αποδοχής του Θ. Προδρόμου ως ποιητού των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων: η χειρόγραφη παράδοση, η ύπαρξη κοινών θεμάτων/μοτίβων στα λόγια ποιήματα του Θ. Προδρόμου και στα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα, η χρονολόγησή των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων την ίδια εποχή με τα λόγια ποιήματα του Προδρόμου, η απήχηση σε αμφότερα της οικειότητας του ποιητή τους με την αυλή. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο να γράφει ο ίδιος ποιητής σε λόγια και σε δημώδη γλώσσα (βλ. κατωτ., Γλυκάς).
Επιχειρήματα κατά της αποδοχής του Θ. Προδρόμου ως ποιητού των Πτωχοπροδρομικών ποιημάτων: υπάρχουν στα Πτωχοπροδρομικά ποιήματα λάθη που δεν θα έκανε ένας λόγιος ποιητής σαν τον Θ. Πρόδρομο (μπορούν όμως να αποδοθούν σε μεταγενέστερες επεμβάσεις), τα λόγια ποιήματά του Θ. Προδρόμου διαφοροποιούνται στη χρήση του 15σύλλαβου σε σχέση με τα Πτωχοπροδρομικά (οι μετρικές διαφορές μπορεί να αποδοθούν στη διαφορετική γλώσσα).
10.2 Σπανέας
Πρόκειται για το πρώτο «κάτοπτρο ηγεμόνος» (= παραινετικό, διδακτικό έργο που περιλαμβάνει νουθεσίες προς έναν ηγεμόνα σχετικά με τα καθήκοντα ή τη συμπεριφορά του) σε δημώδη γλώσσα. Η αρχική σύνθεσή του τοποθετείται στην αυλή των Κομνηνών, ο συγγραφέας και ο αποδέκτης είναι άγνωστοι. Ο τίτλος επίσης δεν είναι αυθεντικός και το κείμενο έχει υποστεί μεταγενέστερες επεμβάσεις.
Έχουν εκφραστεί διάφορες απόψεις για τον τίτλο Σπανέας και για την ταυτότητα του Αλεξίου Κομνηνού , το όνομα του οποίου αναφέρεται στην επιγραφή μίας από τις τρεις παλαιότερες παραλλαγές του ποιήματος.
Τα παραγγέλματα του Σπανέα προέρχονται από το Excerpta Parisina, ένα βυζαντινό γνωμολόγιο (= συλλογή γνωμών, δηλ. αποφθεγμάτων για όλες τις περιστάσεις της ζωής), αποτελούμενο από 134 γνώμες ερανισμένες από τον Προς Δημόνικον του ψευδο-Ισοκράτη, από τον Προς Νικοκλέα του Ισοκράτη, από τον Στοβαίο, κυρίως όμως από την επιστολή Τι έστιν έργον άρχοντος που έστειλε ο πατριάρχης Φώτιος στον ηγεμόνα των Βουλγάρων Boris-Μιχαήλ (865-866). Οι γνώμες αυτές πλαισιώνονται από εισαγωγή και επίλογο και γράφονται σε ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο. Οι συμβουλές από τα γνωμολόγια προσαρμόζονται στην βυζαντινή ιδεολογία και στην εκπαίδευση ενός νέου που ζει στην αυλή και πρόκειται να γίνει στρατιωτικός.
Το κείμενο παραδίδεται σε πλήθος χειρογράφων και πολλές παραλλαγές (εξ αυτών η κυπριακή ΡΙ είναι η πλησιέστερη στο περιεχόμενο του αρχικού ποιήματος και η Κατω-Ιταλιωτική C στην αρχική γλωσσική μορφή του) και έχει υποστεί σημαντικές μεταβολές και στη μορφή και στο περιεχόμενο λόγω του παραινετικού χαρακτήρα του και της έλλειψης συνοχής. Χαρακτηριστικές είναι οι επεμβάσεις που δείχνουν απήχηση αγροτικού και όχι αυλικού περιβάλλοντος, η νέα μόδα μισογυνισμού του 15ου αι., η προσθήκη παροιμιών, η μετατροπή του ποιητή-συμβουλάτορα σε λαϊκή φιγούρα.
Ο Σπανέας επέδρασε σε δημώδη έργα (Φλώριος και Πατζιαφλώρα) και σε λόγια (Στίχοι πολιτικοί του Γ. Λαπίθη). Έχουμε 3 σλαβικές μεταφράσεις του και είναι το μόνο δημώδες κείμενο που τυπώθηκε το 1550 στη Βενετία.
10.3 Γλυκάς
Είναι έργο του λογίου Μιχαήλ Σικιδίτη ή Μιχαήλ Γλυκά, γραμματέως στην αυλή του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Έργα του Γλυκά: Βίβλος Χρονική: χρονογραφία από κτίσεως κόσμου έως το 1118, ποιήματα, θεολογικές-εξηγητικές επιστολές, 2 σχολιασμένες συλλογές παροιμιών που αφιερώνονται στον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (σημασία των συλλογών: α΄) ο Γλυκάς είναι ο πρώτος συλλογέας παροιμιών, β΄) δείχνουν το ενδιαφέρον των λογίων της αυλής του Μανουήλ Α΄ για τα δημιουργήματα του λαϊκού πολιτισμού).
Το 1159 ο Γλυκάς φυλακίζεται ως συνένοχος στη συνωμοσία του Θεοδ. Στυππειώτη κατά του αυτοκράτορα. Στη φυλακή γράφει το ποίημα που μας απασχολεί (581 15σύλλαβοι στίχοι).
Περιεχόμενο του ποιήματος: βλ. σελ. 233-236
Υφολογικά στοιχεία: ασύνδετο (κυρίως στα ρήματα), συχνή χρήση παροιμιών.
Το ποίημα κλείνει με έκκληση του ποιητή προς τον αυτοκράτορα για αποφυλάκισή του, η οποία όμως δεν εισακούσθηκε.
Ο Γλυκάς είναι πρώιμο δείγμα «ποημάτων της φυλακής» (ανάλογα δείγματα συναντούμε στην Κρήτη τον 14ο αι.:Στ. Σχλίκης, Λεονάρδος Ντελλαπόρτας).
http://users.forthnet.gr/ath/jexi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου