ΕΛΠ 21 - Α', κεφ.1: Κλασική Φιλολογία και βοηθητικές επιστήμες

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Α' - ΚΕΦ. 1

1.1 Κλασική φιλολογία και βοηθητικές επιστήμες

Φιλολογία= επιστήμη με αντικείμενο τα λογοτεχνικά κείμενα.
Στάδια επεξεργασίας αρχαίων κειμένων
Εντοπισμός: Σε επιγραφές (Επιγραφική), παπύρους (Παπυρολογία) και κυρίως χειρόγραφα, συνήθως προϊόντα αλλεπάλληλων αντιγραφών. Η επιγραφική και η παπυρολογία σώζουν το αυθεντικό κείμενο. Τα χειρόγραφα μελετούν η Παλαιογραφία (ανάγνωση χειρογράφων, μελέτη γραφής τους) και η Κωδικολογία (μελέτη τους από τεχνική άποψη, δηλ. χρονολόγηση, βιβλιοδέτηση, ...)
· Αποκατάσταση: Κριτική έκδοση κειμένων (αποκατάσταση στην όσο το δυνατόν πλησιέστερη μορφή προς το πρωτότυπο του συγγραφέα). Συμβάλλει και η Ιστορική Γλωσσολογία (γνώση ιστορίας ελληνικής γλώσσας).
· Ένταξη κειμένων στο ιστορικό και πολιτισμικό τους περιβάλλον: Κατάταξή τους σε είδη. (Ιστορία της Λογοτεχνίας), μελέτη σχέσεων μεταξύ λογοτεχνιών διαφορετικών γλωσσικών ή πολιτισμικών περιοχών (Συγκριτική Λογοτεχνιών).
· Ερμηνεία: Ανάλυση κειμένων σύμφωνα με ορισμένες θεωρητικές αρχές για παραγωγή, οργάνωση και πρόσληψη λογοτεχνικού κειμένου (Θεωρία της Λογοτεχνίας). Επίσης συμβάλλουν και η Θεωρητική Γλωσσολογία και η Φιλοσοφία της Γλώσσας.
· Διευκόλυνση της προσπέλασης ενός μη ειδικού κοινού στα κείμενα: μετάφραση κειμένων σε σύγχρονες γλώσσες, διδασκαλία κειμένων.


1.2 Το αντικείμενο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Λογοτεχνία-Γραμματεία

Λογοτεχνία= κείμενα έντεχνου λόγου με στόχο τη δημιουργία αισθητικής εμπειρίας στην ανάγνωση.
Γραμματεία= σύνολο συγγραφικής παραγωγής ενός πολιτισμού στην περίοδο που κάθε φορά μας απασχολεί (και λογοτεχνικά και ιστορικά και ρητορικά, κ.ά.)
Ιστορία αρχαίας ελληνικής φιλολογίας: σύνολο γραμματειακής παραγωγής σε ελληνική γλώσσα από ολόκληρη την αρχαιότητα.
Και επιστημονικά κείμενα γιατί
· Στην αρχή δεν ήταν σαφής η διάκριση των ειδών
· Υπάρχουν και λιγότερο σημαντικά έργα σε όλες τις κατηγορίες
· Έτσι και αλλιώς το σωζόμενο υλικό είναι περιορισμένο, άρα όλο είναι πολύτιμο για μελέτες εξέλιξης γλώσσας και ύφους.
· Είναι τεκμήρια ενός αξιοσημείωτου πολιτισμού με πολλές πτυχές, όλες σημαντικές.
Και κείμενα δημόσιου ή ιδιωτικού χαρακτήρα (νόμοι, συνθήκες, επιστολές, συνήθως σε επιγραφές και παπύρους) γιατί
· Είναι πολύτιμες πηγές για μελέτη ιστορίας, ιδεολογίας, πολιτισμού
· Είναι μνημεία για μελέτη ποικιλίας ελληνικής γλώσσας.

1.3 Περίοδοι της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας

ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (2ο μισό 8ου αι. π.Χ. με 490-479 π.Χ/ Περσικοί πόλεμοι).
Τα παλαιότερα λογοτεχνικά κείμενα. Σώθηκαν χάρη στην εισαγωγή και εξάπλωση χρήσης της γραφής.
Είδη:
· Έπη (Ομήρου, Ησιόδου). Β μισό 8ου αι.
· Λυρική ποίηση (6ος-α μισό 5ου αι. π.Χ.)
· Φιλοσοφικός στοχασμός (προσωκρατική φιλοσοφία: διερεύνηση φύσης). 5ος αι.
Περιοχές ακμής: Δυτικά παράλια Μ. Ασίας, αποικίες Μεγάλης Ελλάδας (Κάτω Ιταλία, Σικελία)

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (470-323 π.Χ.)
Είδη:
· Αττικό δράμα
· Ιστοριογραφία
· Φιλοσοφικός διάλογος
· Ρητορική
Περιοχή ακμής: Αθήνα
Χαρακτηριστικά εποχής
· Ενίσχυση εθνικής συνείδησης Ελλήνων
· Ανάπτυξη δημοκρατικού πολιτεύματος
· Ενεργός συμμετοχή πολίτη στα κοινά
· Στροφή ενδιαφέροντος στον άνθρωπο και την κοινωνία (σοφιστές, Σωκράτης)

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (323/θάνατος Μ. Αλεξάνδρου- 31 π.Χ./ναυμαχία στο Άκτιο, άρα τέλος εμφυλίων πολέμων και εγκαθίδρυση της μοναρχίας του Αυγούστου στη Ρώμη)
Είδη
· Νέα κωμωδία
· Επίγραμμα
· Πεζό ερωτικό μυθιστόρημα
Περιοχές ακμής
· Αθήνα (με φιλοσοφική σχολή)
· Αλεξάνδρεια με Μουσείον και Βιβλιοθήκη του
Χαρακτηριστικά εποχής
· Εξάπλωση ελληνικού τρόπου ζωής στα ελληνιστικά βασίλεια και τη ρωμαϊκή επικράτεια
· Ανάπτυξη νέου τύπου ποίησης με εξεζητημένη κομψότητα, λογιότητα, ...

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (31 π.Χ.- 330/ ίδρυση Κωνσταντινούπολης)
Είδη
· Ιστοριογραφία
· Ρητορική (αττικισμός, ασιανισμός)
· Χριστιανική γραμματεία
· Φιλολογία, Γραμματική, Ρητορική θεωρία
· Μεγάλα έργα γνωστικού περιεχομένου (γεωγράφοι, εγκυκλοπαιδιστές, ...)
Χαρακτηριστικά περιόδου
· Υπαγωγή ελληνικού κόσμου σε ρωμαϊκό κράτος
· Παράλληλη χρήση ελληνικής και λατινικής γλώσσας
· Επικράτηση πρακτικού ρωμαϊκού πνεύματος και στην εκπαίδευση (ανάπτυξη ρητορικής παιδείας και πρακτικής φιλοσοφίας)

ΟΨΙΜΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (Από τα μέσα 4ου έως τα μέσα 6ου αι.)
Είδη
· Εκκλησιαστική ρητορεία, ιστορία
· Στροφή στον υπομνηματισμό κειμένων κλασικών φιλοσόφων
· Ένταξη ελληνικής πνευματικής παράδοσης σε χριστιανική θεολογία

1.4 Ιδιαιτερότητα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας

· Τέλος 8ου αιώνα: προσαρμογή φοινικικού αλφαβήτου στην Ελλάδα και δημιουργία ελληνικού αλφαβήτου (παλαιότερες γραφές: Γραμμική Α, Γραμμική Β, κυπριακή συλλαβογραφική, ...). Τώρα πλέον γραφή που πέρα από πρακτικές ανάγκες, κατέγραψε και λογοτεχνικά κείμενα και εξαπλώθηκε σε όλους τους πληθυσμούς, οπότε έχουμε διάδοση λογοτεχνίας, δημιουργία νέων ειδών έντεχνης λογοτεχνίας.
· Τα λογοτεχνικά είδη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας έχουν σε μεγάλο βαθμό μορφική ομοιογένεια (συγκεκριμένη λογοτεχνική διάλεκτος αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος). Στην ποίηση προσδιοριστικό στοιχείο είναι το μέτρο. Βασίζεται στην προσωδία (εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών).
· Η αρχ. Ελλ. Λογ/χνία είναι η αρχαιότερη απτή πηγή επίδρασης και έμπνευσης σύγχρονου πολιτισμού.
· Η εικόνα που έχουμε για την αρχαία ελληνική λογοτεχνία πέρασε από επιλογές Ρωμαϊκού και Βυζαντινού πολιτισμού. Ό,τι θεώρησαν σημαντικό, το διέσωσαν, ό,τι όχι (π.χ. αστρονομία, μηχανική) δεν το διέσωσαν. Επίσης, δε σώθηκε παρά στο ελάχιστο η δημώδης λογοτεχνική παραγωγή, γιατί συνήθως δεν καταγραφόταν.

1.5 Λογοτεχνία και κοινωνία στην αρχαιότητα

Διαφορετικοί τρόποι επικοινωνίας του ποιητή, του συγγραφέα γενικότερα, με το κοινό του.
· Αρχαϊκή ποίηση: δημόσια εκτέλεση ποίησης, ανταποκρίνεται σε προσδοκίες, ιδεολογία ομάδας
· Κλασική περίοδος: κατ’ ιδίαν ανάγνωση, εμφάνιση πρώτων βιβλιοθηκών
· Ελληνιστική περίοδος: οι λόγιοι εργάζονται μόνοι τους, αδιαφορώντας για το ευρύ κοινό.
Εορτές: Η ανάπτυξη πόλεων-κρατών έφερε λατρείες και εορτές με πανελλήνια ακτινοβολία. Άρα το έδαφος πρόσφορο για καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, ευκαιρία για απαγγελίες και επιδείξεις.
Αγώνες: Ήταν μέρος των εορτών που είχαν ιδιαίτερο πρόγραμμα αθλητ. Και μουσ. Αγώνων (ραψωδική απαγγελία, κιθαριστική, αυλητική, κιθαρωδία, εκτέλεση χορικών ασμάτων, δραματικές παραστάσεις).
Συμπόσιο: Η πιο διαδεδομένη μορφή κοινωνικής συναναστροφής και διασκέδασης τον 6ο και 5ο αι. Κεντρική θέση η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι. Συνήθης η ενεργός καλλιτεχνική συμβολή παρισταμένων με ποιητικούς αυτοσχεδιασμούς.
Αγορά- Γυμνάσιο- Εκκλησία: επίκεντρο δημόσιας ζωής. Στο Γυμνάσιο και στην Αγορά σύχναζαν στοχαστές που επιζητούσαν δημοσιότητα. Λάμβαναν χώρα αυθόρμητες συζητήσεις, αναγνώσεις, απαγγελίες έργων, μεταβίβαση βιβλίων. Στην Εκκλησία και στο Δικαστήριο ασκούνταν η ρητορική.
Εκπαίδευση-Σχολές: Διδασκαλία Ομήρου και άλλων ποιητών στην εκπαίδευση παιδιών. Επίσης στις ρητορ. και φιλοσοφ. Σχολές υπήρχαν βιβλιοθήκες και συζητούνταν λογοτεχνικά θέματα. Επίσης τέτοιες συζητήσεις και διδασκαλίες λάμβαναν χώρα και σε σχολές και κύκλους σπουδαίων μουσικών και ποιητών.
Βιβλιοθήκες: Στις αυλές ελληνιστικών ηγεμόνων και Ρωμαίων αυτοκρατόρων, στις βιβλιοθήκες της ελληνιστικής εποχής διαμόρφωση λογοτεχνικών τάσεων, κέντρα μελέτης, καλλιέργειας λογοτεχνίας, επιστημών, δημιουργία κλειστών κύκλων διανοουμένων. Διάδοση πρακτικής κλειστής απαγγελίας λογοτεχνικών έργων και ιδιωτικής ανάγνωσης ως βασικής μεθόδου προσέγγισης λογοτεχνικών έργων.
Αυτοκρατορικό περιβάλλον-Κύκλοι μορφωμένων στο ρωμαϊκό κόσμο: Στην Αυτοκρατορική Ρώμη προσπάθεια για χειραγώγηση ποιητών και συγγραφέων στους οποίους παρήγγελναν έργα και τους προστάτευαν. Και οι ίδιο οι λογοτέχνες ενίοτε το επεδίωκαν. Παράλληλα δημιουργία ευρύτερου εγγράμματου λαϊκού κοινού.

1.6 Παράδοση των κλασικών κειμένων και ιστορία της ερμηνείας τους

Τα αρχαία κείμενα σήμερα μας παραδόθηκαν/διασώθηκαν σε 2 μορφές
· Άμεση: έχουμε το ίδιο το κείμενο.
· Έμμεση: έχουμε ένα τμήμα του, όπως σώζεται συμπεριλαμβανόμενο σε κάποιο άλλο έργο. Επίσης εδώ εντάσσονται και η λατινική και η αραβική μετάφραση του κειμένου.

Τα κείμενα γράφτηκαν σε πάπυρο ή περγαμηνή. Πολλά έργα χάθηκαν γιατί τα υλικά φθαρτά.
Αρχικά η καταγραφή και ο πολλαπλασιασμός κειμένων γινόταν με υπαγόρευση, η προφορική απαγγελία ήταν ο συνήθης τρόπος δημοσίευσης.
5ος αι. π.Χ.: εμπόριο βιβλίων, δημιουργία πρώτων βιβλιοθηκών
4ος αι. π.Χ.: πολλά βιβλία συγκεντρώνονταν σε Γυμνάσια και Φιλοσοφικές Σχολές, αντίγραφα δραματικών έργων φυλάσσονταν στα Δημόσια Αρχαία Αθήνας.
3ος αι. π.Χ.: δημιουργία πρώτων δημόσιων βιβλιοθηκών Περγάμου (συγγραφή μονογραφιών για αρχαίους συγγραφείς), Αλεξάνδρειας (έκδοση, σχολιασμός κειμένου, καταλογογράφηση, ταξινόμηση). Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, Αρίσταρχος, Ζηνόδοτος.
Δεύτερη σοφιστική: 2ος-3ος μ.Χ. αι. Σωζόταν το σύνολο των έργων κλασικής αρχαιότητας.
Όψιμη αρχαιότητα: Χάθηκαν αρκετά κείμενα λόγω διαίρεσης ρωμαϊκού κράτους, επιδρομές βαρβαρικών λαών, εδαφικές απώλειες των 2 ρωμαϊκών κρατών, παρακμή πνευματικών εστιών ρωμαϊκού κόσμου, υποχώρηση ελληνομάθειας στη Δύση, εχθρότητα προς ελληνικά κείμενα από Βυζαντινούς χριστιανούς, περιορισμοί αντιγραφής τους.
9ος-10ος αι.: Μεταχαρακτηρισμός (από κεφαλαιογράμματη γραφή κειμένων αντιγραφή σε μικρογράμματη).
Εποχή Πατριάρχη Φωτίου: άνθηση κλασικών γραμμάτων (β μισό 9ου αι.)
10ος αι.: σύνταξη εγκυκλοπαιδικού λεξικού Σούδας
12ος αι.: Ευστάθιος ο Θεσσαλονίκης, σχόλια στον Όμηρο.
Μέσα 13ου-μέσα 14ου: Χρόνια Παλαιολόγων: άνθηση φιλολογίας με Μάξιμο Πλανούδη, Μανουήλ Μοσχόπουλο, Θωμά Μάγιστρο, Δημήτριο Τρικλίνιο. Πολλά μοναστήρια γίνονται αντιγραφικά κέντρα, εκεί γράφονται σχόλια σε κείμενα.
Κατάρρευση Βυζαντινού κράτους και φυγή Βυζαντινών λογίων στην Ιταλία, όπου επικράτηση ουμανισμού και ενδιαφέρον για ελληνική λογοτεχνία. Συγκέντρωση χειρογράφων από Ανατολή και αντιγραφή τους.
Ανακάλυψη τυπογραφίας. Βιβλία με μικρότερο κόστος, άρα διάδοση και μελέτη κειμένων. Εκδόσεις Άλδου Μανουτίου (αλδινές) στη Βενετία τον 16ο αιώνα. Μάρκος Μουσούρος: διορθωτής χειρόγραφης παράδοσης.

1.7 Η πρόσληψη των αρχαίων κειμένων σε νεότερες εποχές

Αναγέννηση (15ος-16ος αι.). Αναβίωση ενδιαφέροντος για Αρχαιότητα, δημιουργία Πανεπιστημίων, Βιβλιοθηκών, Μουσείων, εμφάνιση αξιοσημείωτου αριθμού λογίων.
15ος-16ος αι.: οι πρώτες εκδόσεις των περισσότερων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων στη Βενετία, το Παρίσι, τη Φλωρεντία, κ.α. Διάσημοι λόγιοι, όπως ο Έρασμος, ο Ροβέρτος Στέφανος και ο γιος του Ερρίκος Στέφανος, o Budé…
Από 16ο αιώνα: πρόοδος στην κριτική κειμένων (Casaubon, Bentley, Parson)
B μισό 18ου αιώνα: η φιλολογική επιστήμη γίνεται αυτόνομη επιστήμη των κειμένων, διακρίνεται από αρχαιολογία και ιστορία τέχνης. Όμως στις αρχές του 19ου ο Wolf (που έθεσε και το ομηρικό ζήτημα) επιχειρεί σύνθεση φιλολογίας και αρχαιολογίας σε ενιαία αρχαιογνωστική επιστήμη.
19ος αιώνας: Γερμανική φιλολογία. Ενδιαφέρον για αρχαίους κλασικούς (Goethe, Schiller, Lachmann). Κριτική κειμένων, δημιουργία μεγάλων σειρών για παπύρους, επιγραφές, νομίσματα, ..., συγγραφή μονογραφιών.
Willamowitz: ο μεγαλύτερος φιλόλογος, κυρίως ερμηνεία κειμένων.
Nietzsche: περιορισμένη η επίδρασή του στη φιλολογία.
ΗΠΑ: σημαντικές πρόοδοι ιδίως με Parry (θεωρία προφορικής σύνθεσης ομηρικών επών).
Μεταπολεμική φιλολογία: Περίοδος ομηρικών σπουδών, αποκρυπτογράφηση Γραμμικής Β, συγκριτική μελέτη αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και αρχαίων ανατολικών πολιτισμών, αφομοίωση πορισμάτων και μεθόδων κοινωνικής ανθρωπολογίας, νεότερης θεωρίας λογοτεχνίας, αφηγηματολογίας.

1.8 Το πρόβλημα της μετάφρασης

Δύσκολο έργο. Πάντα το μεταφρασμένο κείμενο έχει απόκλιση από το πρωτότυπο (βλ. παράδειγμα βιβλίου). Έχει μεγάλη σημασία η επιλογή σωστών μεταφράσεων και η σύγκριση μεταξύ τους και με το πρωτότυπο.

http://users.forthnet.gr/ath/jexi/