ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
1.1 Αρχές και διαμόρφωση της Βυζαντινής λογοτεχνίας
Η βυζαντινή γραμματεία βρίσκεται στην εποχή που συναντιέται η αρχαιοελληνική παράδοση και ο χριστιανικός νεοπρόβλητος κόσμος. Οι τάσεις είναι δύο: αφενός η εξάρτηση των χριστιανών συγγραφέων από την αρχαιοελληνική παράδοση και τις επιβιώσεις της (το φαινόμενο της μίμησης ενίοτε εκδηλώνεται δημιουργικά), αφετέρου η προσήλωση της βυζαντινής λογοτεχνίας στο «πνεύμα του χριστιανισμού». Στο βυζαντινό γραπτό λόγο η γλώσσα παραμένει στάσιμη (προτίμηση λογίων στον αρχαϊσμό) σε σχέση με τον εξελισσόμενο προφορικό λόγο. Καταλήγουν σε γλωσσικό δυαδισμό που αναδύεται μέσα από τη μείξη τριών μορφών γλωσσικής έκφρασης (κλασικών ελληνικών, κοινής και της γλώσσας του λαού).
Η βυζαντινή λογοτεχνία συνδέεται άμεσα με την ιστορική ανέλιξη του βυζαντινού κράτους, αλλά λόγω της συντηρητικότητάς της επιβράδυνε τις διαδικασίες αλλαγών ή τις απότομες ανακατατάξεις. Οι βασικοί της προβληματισμοί καλύπτουν τους αιώνες από την επικράτηση του χριστιανισμού ως τον αιώνα του Ιουνστινιανού, μέσα στους οποίους η κίνηση των διάφορων πνευματικών ρευμάτων που εξέφραζαν την αρχαία, την ιουδαϊκή, τη ρωμαϊκή, την ανατολική και τη χριστιανική κοινωνία έφεραν σε συνάντηση την ειδωλολατρική αρχαιότητα με το χριστιανισμό. Συναντώνται λοιπόν ο Νεοπλατωνισμός με τον αφομοιωμένο ανατολικό μυστικισμό και το χριστιανισμό που προσπαθεί να επικρατήσει. Το κοσμολογικό πρόβλημα των Ελλήνων (η αγωνία για τη λύτρωση του ανθρώπου από τη μοίρα και το θάνατο) θα συναντηθεί με το χριστολογικό ζήτημα (ο Χριστός είναι η αρχή των πάντων). Σιγά σιγά ενισχύεται το χριστιανικό στοιχείο στη βυζαντινή λογοτεχνία και πνευματικά κέντρα, π.χ. Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Καισάρεια, Κωνσταντινούπολη μορφώνουν τους βυζαντινούς. Τον 4ο αιώνα η χριστιανική γραμματεία έχει δημιουργήσει μια αξιόλογη λογοτεχνία, ενώ η συγγραφική παραγωγή της αρχαιότητας θεωρείται ως προπαιδευτική για τη μελέτη των χριστιανικών κειμένων. Εμφανίζεται η εκκλησιαστική ιστοριογραφία την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου και αναπτύσσεται η βυζαντινή θεολογία.
1.2 ΚΥΡΙΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ
1.2.1 Θεολογία
Ξεκινά με τα πρώτα χριστιανικά κείμενα και αναπτύσσεται με τα συστήματα σκέψης και τους ποικίλους αγώνες των χριστιανών θεολόγων για την έκθεση των δογμάτων της ανατολικής εκκλησίας και την υπεράσπισή τους. Η δογματική (αντιρρητική ή απολογητική) διαμορφώνεται στο περιβάλλον της σχολής της Αλεξάνδρειας. Λόγω της κίνησης του μοναχισμού αναπτύσσεται η ασκητική που αναφέρεται στους κανόνες ζωής για την ηθική τελειότητα και στις πνευματικές αναζητήσεις των μοναχών. Η μυστική θεολογία στρέφεται στην εσωτερική πνευματική ζωή του ατόμου, αποβλέποντας στη μυστική ένωση («θέωση») με το Θεό. Η ερμηνευτική ξεκινά από το περιβάλλον της αλεξανδρινής σχολής και ασχολείται αρχικά με τα ερμηνευτικά προβλήματα και την κριτική των χριστιανικών κειμένων. Αργότερα θα στραφεί στη συλλογή και την ταξινόμηση του παραδομένου υλικού (ανθολογίες δογματικών, ερμηνευτικών, ασκητικών αποσπασμάτων, σειρών=catenae).
1.2.2 Ρητορική
Εφαρμόστηκε ευρύτατα στη σχολική πράξη και ως λογοτεχνικό είδος στο κήρυγμα, στη διδασκαλία, στον επιδεικτικό λόγο. Ακολούθησε παλαιότερα πρότυπα και τις ρητορικές σχολές των Αθηνών, της Αντιόχειας, της Κωνσταντινούπολης, της Γάζας. Καλλιεργήθηκαν ιδιαίτερα η ομιλητική, η παραινετική, οι εκφράσεις και η επιστολογραφία. Η εκκλησιαστική ρητορική θα υπηρετήσει τις πρακτικές ανάγκες του κηρύγματος, της κατήχησης των προσηλύτων. Οι ρήτορες διανθίζουν το λόγο τους με στοιχεία από ρητορικούς λόγους της αρχαιότητας.
1.2.3 Φιλοσοφία
Γνήσια φιλοσοφική σκέψη στο Βυζάντιο δε γινόταν να αναπτυχθεί καθώς η φιλοσοφία δεσμευόταν από τη θεολογία και τη ρητορική και τα βασικά προβλήματα (οντολογικό, κοσμολογικό, δεοντολογικό) θεωρούνταν λυμένα από τους Βυζαντινούς. Κάθε διαμαρτυρία στις κυρίαρχες θεοκρατικές απόψεις καταπνιγόταν. Τα αρχαία φιλοσοφικά συστήματα ήταν τα μέσα για την προσέγγιση της αληθινής θεολογίας. Η εσωτερική ανάπτυξη της βυζαντινής φιλοσοφίας θα παραμείνει σε καθαρά θεολογικά πλαίσια με τους Πατέρες της Εκκλησίας. Από τον 11ο αιώνα έχουμε τάσεις χειραφέτησης της φιλοσοφικής σκέψης από τη θεολογία.
1.2.4 Φιλολογία
Σκοπός της: η συντήρηση και παράδοση των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας. Οι Βυζαντινοί φιλόλογοι ακολουθώντας την παράδοση των αλεξανδρινών χρόνων ασχολούνται με τη γραμματική, τη σύνταξη, την ορθογραφία και την κριτική των κειμένων. Επίσης με τη λεξικογραφία και τα σύγχρονά τους γεγονότα, όπου ήταν και ιδιαίτερα δημιουργικοί.
1.2.5 Ιστοριογραφία
Κυρίως ιστοριογραφία: συγγραφείς της λόγιας βυζαντινής παράδοσης, προσηλωμένοι στην αρχαία ιστοριογραφική παράδοση τόσο στη μορφή όσο και στην αντίληψη περί ιστορίας. Έγραψαν σύγχρονη ιστορία, απευθύνονταν σε καλλιεργημένο κοινό. Η χρονογραφία ήταν διήγηση από κτίσεως κόσμου έως την εποχή εκείνη, χρησιμοποιούσε έργα προγενέστερα και απευθυνόταν κυρίως σε μοναχούς. Μένει κοντά στη λαϊκή παράδοση και στη μορφή και στην αντιμετώπιση των γεγονότων (με απλή, απλοϊκή ενίοτε, διάθεση ερμηνείας και συνδυασμό μυθολογικών παραδόξων με χριστιανικές λαϊκές δοξασίες).
1.2.6 Ποίηση
Οι ποιητές του Βυζαντίου εκφράστηκαν με μέσα που πήραν από την αρχαιότητα. Η βυζαντινή υμνογραφία είναι θρησκευτική, αυτόνομη ποίηση, εκφράζει το θρησκευτικό συναίσθημα. Η λυρική ποίηση εκφράστηκε μέσα από το βυζαντινό επίγραμμα που μετέφερε την αρχαία και αλεξανδρινή παράδοση στο βυζαντινό κόσμο.
1.2.7 Μυθιστόρημα
Το λόγιο βυζαντινό μυθιστόρημα συνδέεται στενά με το αρχαίο μυθιστόρημα. Θα επηρεάσει το ερωτικό δημώδες μυθιστόρημα.
1.2.8 Δημώδης λογοτεχνία
Εδώ συμπεριλαμβάνονται τα έργα που δεν ανήκουν ούτε στην αρχαιότροπη ούτε στη λόγια παραγωγή των Βυζαντινών, ανήκουν στην προσωπική λογοτεχνία των Βυζαντινών και έχουν χαρακτηριστικό τους τη «δημώδη» γλώσσα, με στόχο να γίνουν αρεστά στο λαό. Χαρακτηριστικά της είναι η «δημώδης» γλώσσα, το «δημώδες» ύφος και ο «δημώδης» στίχος (δεκαπεντασύλλαβος ή πολιτικός). Ακμάζει κυρίως στην τελευταία περίοδο της βυζαντινής ιστορίας και αποτελεί το κατάλληλο πεδίο για άσκηση ελεύθερης κριτικής με τον αλληγορικό χαρακτήρα της σάτιρας.
Με το τέλος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμανε και το τέλος των πνευματικών ενασχολήσεων των Βυζαντινών, που διασκορπίζονται σε διάφορα σημεία της Ελλάδας υπό Δυτική κατοχή ή κατευθείαν στη Δύση, μεταφέροντας το ανθρωπιστικό πνεύμα των ελληνικών γραμμάτων. Παύει λοιπόν η περίοδος της λογοτεχνικής παραγωγής και ξεκινά η περίοδος της μελέτης της.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου