ΕΛΠ 21 - Α΄, κεφ. 13: Ιστοριογραφία

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Ηρόδοτος αποτιμά θετικά την παραδοσιακή ποίηση (Όμηρο και Ησίοδο) αλλά αμφισβητεί σιωπηρά την ιστορική αξία των επών και περιορίζει το πεδίο μέσα στο οποίο τα συγκεκριμένα έργα μπορούν να γίνουν αντικείμενα κριτικής. Γενικότερα από τη στιγμή που τα αξιομνημόνευτα γεγονότα άρχισαν να καταγράφονται άνοιξε ο δρόμος για τον έλεγχο των πληροφοριών, για τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για εξασφάλιση αντικειμενικής πληροφόρησης. Στα μέσα του 5ου αιώνα ο Ηρόδοτος παράλληλα με την εκδήλωση του ενδιαφέροντός του για τη γεωγραφία και την εθνογραφία, εκδηλώνει ενδιαφέρον για τον εντοπισμό της ιστορικής αιτιότητας. Μία γενιά μετά ο Θουκυδίδης θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο της ιστορίας του και με τις ήδη ανεπτυγμένες στην εποχή του τεχνικές της λογικής επιχειρηματολογίας προσπαθεί να προσεγγίσει την ιστορική αλήθεια. Με το έργο του μπαίνουν οι βάσεις για μια ιστορία προσηλωμένη στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Ο συνεχιστής του Ξενοφών ασχολήθηκε με την ιστορία αλλά παράλληλα και με θέματα φιλοσοφικά και πρακτικά.

Κατά τον Ηρόδοτο η ιστοριογραφία δεν είναι απλώς καταγραφή γεγονότων, όπως τα αντιμετώπισε ο ιστορικός. Έχει τη δύναμη να διαμορφώνει συνειδήσεις. Μέσα από το έργο του προβάλλεται η κοινή συνείδηση της ελληνικότητας (ορίζεται με βάση την κοινή λατρεία, την κοινή γλώσσα και την κοινή καταγωγή) που κατακτήθηκε μέσα από μια μεγάλη ιστορική πρόκληση (τους περσικούς πολέμους) και αποτέλεσε πλέον κεντρικό άξονα της ιστορική σκέψης των Ελλήνων.


13.1 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ. ΛΟΓΟΓΡΑΦΟΙ

Η ανάπτυξη του έντεχνου πεζού λόγου ξεκίνησε από την Ιωνία, όπου περίπου το 500 εμφανίζονται οι λογογράφοι (καταγράφουν τη μυθολογική και ιστορική παράδοση, ενώ παράλληλα διεξάγουν και γεωγραφικές και εθνογραφικές έρευνες). Ο πρώτος λογογράφος είναι ο Εκαταίος ο Μιλήσιος με το Γης περίοδος και τις Γενεαλογίες. Τα αποσπάσματα από το έργο του δείχνουν κριτική διάθεση απέναντι στις δοξασίες των συγχρόνων του. Κι άλλοι λογογράφοι ασχολήθηκαν με γενεαλογίες γράφοντας και αυτοί σε ιωνική διάλεκτο, πχ. ο Φερεκύδης από την Αθήνα. Ιδιαίτερο μερίδιο κατέχει η τοπική ιστορία, ειδικά με τη μορφή της χρονογραφίας και της εξιστόρησης ίδρυσης πόλεων, για παράδειγμα ο Χάρων ο Λαμψακηνός έγραψε για τη Λάμψακο, ο Κάδμος για τη Μίλητο, ο Ίων ο Χίος και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος για τη Χίο. Με την εθνογραφία ασχολήθηκε ο Δαμάστης από το Σίγειο, περσική ιστορία έγραψαν οι Διονύσιος από τη Μίλητο , ο Χάρων ο Λαμψακηνός και ο Ελλάνικος ο Λέσβιος, λυδική ιστορία ο Ξάνθος ο Λυδός. Φαίνεται συνεπώς το έντονο ενδιαφέρον των Ελλήνων του 5ου αιώνα για το παρελθόν τους και τους γειτονικούς λαούς, φαίνεται επίσης ότι οι μυθικές παραδόσεις συνυπάρχουν με την ιστορία, αλλά είναι ευδιάκριτο συχνά και ένα κριτικό πνεύμα που προετοιμάζει την αυτονόμηση της ιστοριογραφίας από τον κόσμο του μύθου. Το ύφος τους είναι συνήθως παρατακτικό, ανεπιτήδευτο, σαν προφορική αφήγηση.


13.2 ΗΡΟΔΟΤΟΣ

13.2.1 Βίος και έργο του Ηρόδοτου

περ. 485-420. Καταγόταν από την Αλικαρνασσό της Καρίας, ταξίδεψε πολύ και θεωρείται πιθανό ότι πέρασε σημαντικό μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου συνδέθηκε με τον Περικλή και τον κύκλο του και με το Σοφοκλή. Στο έργο του προβάλλεται η Αθήνα κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων και το γένος των Αλκμαιωνιδών, απ’ όπου καταγόταν ο Περικλής.

Το έργο του Ηρόδοτου: η ιστορία των περσικών πολέμων σε 9 βιβλία, είναι το αρχαιότερο σωζόμενο έργο της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας, έχει γραφτεί σε ιωνική διάλεκτο και πρέπει να κυκλοφόρησε στην οριστική του μορφή γύρω στο 425. Πρόκειται για «παρουσίαση έρευνας» (ιστορίης απόδεξις, όπως αναφέρει ο συγγραφέας στο προοίμιο).και καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Διαπιστώνονται επιρροές και από τους λογογράφους (ενδιαφέρον για επιτεύγματα Ελλήνων και βαρβάρων) και από τα έπη του Ομήρου (μέριμνα να μη λησμονηθούν τα επιτεύγματα που περιγράφει και κεντρικό θέμα ο πόλεμος) και από την ποίηση του 5ου αιώνα (έντονος προβληματισμός για το νόημα των ανθρώπινων πράξεων, διάθεση να φωτισθούν τα κίνητρα και οι προθέσεις των ανθρώπων, αναζήτηση ευθύνης και αναγκαιότητας πίσω από την ανθρώπινη μοίρα και την ιστορία).

13.2.2 Περιεχόμενο και σύνθεση του έργου

Ο Ηρόδοτος υποσχόταν στο προοίμιο του έργου του να παρουσιάσει τις αιτίες της σύγκρουσης Ελλήνων και βαρβάρων. Αρχικά παραθέτει μυθικές εκδοχές, από τις οποίες αποστασιοποιείται και δηλώνει ότι θα εξετάσει μόνο περιόδους που μπορεί να εξετάσει. Για να μιλήσει για την αντιπαράθεση Ελλήνων και βαρβάρων, παρουσιάζει πρώτα την ιστορία του λυδικού βασιλείου, με την προϊστορία της σύγκρουσης Λυδών-Περσών, την ίδια τη σύγκρουση στη συνέχεια. Η τεχνική της αναδρομικής κάλυψης των θεμάτων που θίγονται είναι χαρακτηριστική για τον Ηρόδοτο. Στη συνέχεια η περσική ιστορία (συνεχείς επεκτάσεις με κορύφωση την εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480/79) αποτελεί τον άξονα που συνέχει το έργο. Ο Ηρόδοτος εστιάζει την αφήγηση πότε στο ένα, πότε στο άλλο στρατόπεδο, αντιπαραθέτοντας τους λόγους των πρωταγωνιστών, απευθύνεται σε ένα πανελλήνιο ακροατήριο και καυτηριάζει το μηδισμό πόλεων και οικογενειών. Είναι πολύ συχνές στο έργο του οι παρεκβάσεις (για τη χώρα των Λυδών, τους κατοίκους, τα έθιμα, τον πολιτισμό τους =λυδικός λόγος, αλλά και για άλλους λαούς που συγκρούστηκαν με τους Πέρσες, π.χ. Αιθιοπείς, Σκύθες,...). Ανατρέχει επίσης σε θέματα του παρελθόντος, σε ελληνικές πόλεις (κυρίως Αθήνα και Σπάρτη). Οι πηγές του: αυτοψία και επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές μαρτυρίες, ενίοτε και γραπτές πηγές. Η σημαντική εξάρτηση του Ηρόδοτου από προφορικές μαρτυρίες ευθύνετια για ορισμένα παραμυθικά και αναξιόπιστα στοιχεία, κυρίως για τους βαρβαρικούς πολιτισμούς. Βασική του αρχή: να παραθέτει όσα έχουν λεχθεί, ακόμη κι αν δε συμφωνεί με αυτά. Η σύνθεση του έργου του: 2 απόψεις: Οι παρεκβάσεις που διακόπτουν την ευθύγραμμη εξιστόρηση των γεγονότων και αποτελούν ίσως το κατάλοιπο πρώιμης απασχόλησης του συγγραφέα με θέματα που απασχολούσαν τους λογογράφους, εντάχθηκαν στο ενιαίο έργο για τους περσικούς πολέμους αργότερα. Πιο πιθανή όμως η 2η άποψη: το έργο έχει ενιαίο σχέδιο, με συνειρμική αλλά όχι αυθαίρετη λογική, αντανακλά έναν αρχαϊκό τρόπο παρατακτικής σύνθεσης με λογικούς αλλά χαλαρούς δεσμούς, μια προσπάθεια για συνδυασμό των ενδιαφερόντων της λογογραφικής παράδοσης με την παρουσίαση της πρόσφατης πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας. Τα πρότυπα του Ηρόδοτου για την παρουσίαση και ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς βρίσκονται στη λογοτεχνία, όπως φαίνεται από τις νουβέλες του: αυτοτελείς αφηγήσεις περιορισμένης έκτασης, με έντονη δραματικότητα, όπου παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιμέτωποι με τα πάθη τους, οι παράγοντες που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και συμπληρώνεται έτσι η ιστορική παρουσίαση των γεγονότων.

13.2.3 Η σκέψη του Ηρόδοτου

Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιούσε συχνά ένα σχήμα παράλληλης αιτιολόγησης των γεγονότων. Η πτώση του Κροίσου οφείλεται και στην κληρονομική ενοχή που βαραίνει τη δυναστεία και στη λανθασμένη εκτίμηση του Κροίσου για την ερμηνεία ενός χρησμού και στην επεκτατική του φιλοδοξία. Η έχθρα Ελλήνων-βαρβάρων οφείλεται και στον Κροίσο και στην αποστολή αθηναϊκών πλοίων για συνδρομή των Ιώνων που επαναστάτησαν. Θεμελιώδης έννοια στην κοσμοθεωρία του Ηρόδοτου: η έννοια της τάξης που πηγάζει από το θεό, ο οποίος εγγυάται και τη διατήρησή της. Κάθε υπέρβαση του μέτρου τιμωρείται με εφαρμογή της θείας δικαιοσύνης που αποκαθιστά την ανθρώπινη ισορροπία. Έτσι η ανθρώπινη ιστορία ακολουθεί μια κυκλική πορεία ακμής και παρακμής. Αυτές οι απόψεις αντανακλούν την παράδοση της ελληνικής σκέψης που ανάγεται στον Όμηρο και την ιωνική φιλοσοφία. Στο έργο του Ηρόδοτου οι συγκεκριμένες απόψεις εκφράζονται με σαφήνεια από το Σόλωνα στον περίφημο διάλογο με τον Κροίσο. Για τον Ηρόδοτο χαρακτηριστικό των Ελλήνων είναι η πενία που ευνοεί την πνευματική εγρήγορση και την ευρηματικότητα, ενώ ο πλούτος και η χλιδή προσιδιάζουν στους ανατολίτες και ευνοούν την αποχαύνωση. Η θεϊκή βούληση εκφράζεται μέσα από όνειρα, χρησμούς και προφητείες, τις οποίες οι άνθρωποι δεν ερμηνεύουν πάντα σωστά. Το θεολογικό υπόβαθρο της κοσμοθεωρίας του Ηρόδοτου αποτελεί το ενιαίο πλαίσιο για την ανάλυση της ιστορίας Ελλήνων και βαρβάρων. Ο Ηρόδοτος ενδιαφέρεται για τους βαρβαρικούς πολιτισμούς και ενίοτε διαπιστώνει την υπεροχή τους έναντι των ελληνικών. Οριοθετεί τους δύο κόσμους: ελληνικό και βαρβαρικό, σχηματοποιώντας με στερεότυπο τρόπο το δεύτερο. Αξία έργου του: Το έργο του Ηρόδοτου υποτιμήθηκε κατά καιρούς λόγω της φαινομενικής αφέλειας του ύφους και της αφήγησης, της θεματικής ποικιλίας του έργου του, τις συχνές μεταφυσικές ερμηνείες των γεγονότων. Όμως έχει διαπιστωθεί ότι αρκετές πληροφορίες που διασώζονται είναι ορθές. Πρέπει να αναγνωρισθούν η επιβλητικότητα της σύνθεσης του έργου του, η πνευματική του ενότητα, η ευαισθησία που δείχνει ο συγγραφέας στις νέες εξελίξεις (π.χ. επικράτηση δημοκρατίας που καλλιεργεί υπευθυνότητα στους πολίτες).


13.3 ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ

13.3.1 Η εποχή του Θουκυδίδη

Ο Ηρόδοτος έζησε σε μια εποχή σημαντικών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο/ επιτυχιών της Ελλάδας και ιδίως της Αθήνας που μετά τους περσικούς πολέμους αναδείχθηκε σε ηγέτιδα δύναμη στην Ελλάδα. Η Αθήνα της εποχής του Ηρόδοτου, η Αθήνα του Περικλή υπήρξε χώρος άνθησης της τέχνης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, περίοδος ακμής γενικότερα. Αν και διακρίνονται κάποια προειδοποιητικά μηνύματα για ό,τι έμελλε να ακολουθήσει, καταγράφονται οι μεγάλες στιγμές της ενότητας των Ελλήνων και τα ευεργετικά αποτελέσματα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αντιθέτως, ο Θουκυδίδης καταγράφει την εποχή της παρακμής, τον Πελοποννησιακό πόλεμο που τερμάτισε την ηγεμονία των Αθηνών και σήμανε την κρίση του ελληνικού κόσμου και την παρακμή του δημοκρατικού συστήματος.

13.3.2 Βίος του Θουκυδίδη και γένεση του έργου του

Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 460. Ως στρατηγός το 424/3 δεν κατάφερε να αποτρέψει την κατάληψη της Αμφίπολης από τους Σπαρτιάτες και εξορίστηκε για 20 χρόνια από την Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του ταξίδεψε στα στρατόπεδα των αιώνιων αντιπάλων, Αθήνας, Σπάρτης και συγκέντρωσε ο ίδιος σημαντικές πληροφορίες για τη συγγραφή του έργου του. Συνήθως όμως δεν κατονομάζει τις πηγές του και σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο, παραθέτει μόνο τη δική του άποψη και όχι όλες. Το έργο του είναι ημιτελές, προφανώς λόγω του θανάτου του ιστορικού: η εξιστόρηση φθάνει ως το 411 και διακόπτεται απότομα στη μέση του 8ου βιβλίου, αν και γνωρίζουμε ότι έγραφε μέχρι τα πρώτα χρόνια του 4ου αιώνα. Το 5ο και 8ο βιβλίο φαίνονται να έχουν προσωρινή μορφή: παντελής απουσία δημηγοριών και πρόχειρο ύφος, αυτούσια κείμενα συνθηκών. Με βάση κάποιες διακρινόμενες κατά πολλούς ερευνητές αντιφάσεις στο έργο του Θουκυδίδη, έγινε προσπάθεια να διακριθούν παλαιά και νέα στρώματα στο έργο του (Θουκυδίδειο πρόβλημα), όμως η άποψη αυτή δεν έχει ασφαλείς ενδείξεις. Άλλοι πάλι υποστήριξαν ότι η σημερινή μορφή του έργου οφείλεται στον εκδότη του και όχι στο Θουκυδίδη.

13.3.3 Περιεχόμενο του έργου

Ο Θουκυδίδης μένει προσηλωμένος στα γεγονότα της πολιτικής και στρατιωτικής ιστορίας και δεν παρεκκλίνει από αυτά. Το αποκλειστικό θέμα είναι ο πόλεμος σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο που παρουσιαζόταν ως περιηγητής μικρών και μεγάλων πόλεων. Ο Θουκυδίδης προβάλλει το ρόλο του ως αναλυτή, ως αυστηρού κριτικού αξιολογητή και επεξεργαστή των γεγονότων. Είναι ο απόλυτος εκπρόσωπος του ορθολογισμού και δυσπιστεί μπροστά σε κάθε εκδήλωση δεισιδαιμονίας. Διέγνωσε εξαρχής το μέγεθος και τη σημασία του Πελοποννησιακού πολέμου.

Στο 1ο βιβλίο, που αποτελεί την Εισαγωγή του έργου του, αρχικά κάνει μια επισκόπηση της παλαιότερης ιστορίας (Αρχαιολογία), εκθέτει τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρευνά του και πώς τις αντιμετώπισε και συγκρίνει ευθέως τους περσικούς πολέμους με το νέο πόλεμο. Το φαινόμενο του πολέμου τον απασχολεί ιδιαίτερα λόγω της δυστυχίας που προκαλεί και διότι οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις (βλ. Παθολογία του πολέμου, κεφ. 3.82-83 για εμφύλιες συγκρούσεις Κέρκυρας, αλλά και την περιγραφή της σφαγής άμαχου πληθυσμού στη Μυκαλησσό της Βοιωτίας από Θράκες μισθοφόρους). Προσπαθεί να διερευνήσει τα αίτια των συρράξεων. Ως άμεσες αιτίες του πολέμου εκθέτει τα γεγονότα που όξυναν τις σχέσεις μεταξύ Αθήνας και Κορίνθου (συμμάχου της Σπάρτης). Η βαθύτερη αιτία όμως, λέει, ήταν η αύξηση της αθηναϊκής ισχύος μετά τους περσικούς πολέμους και ο φόβος της Σπάρτης για τη διατάραξη των ισορροπιών μεταξύ των πόλεων-κρατών στην Ελλάδα. Ο Θουκυδίδης συνεχίζει το έργο του Ηροδότου, τον οποίο κατακρίνει ενίοτε χωρίς να κατονομάσει. Στη συνέχεια του 1ου βιβλίου παρουσιάζονται οι διεργασίες που οδήγησαν στην κήρυξη του πολέμου και η πρώτη φάση του πολέμου, ο Αρχιδάμειος πόλεμος. Στο 2ο βιβλίο ξεχωρίζει ο Επιτάφιος του Περικλή για τους νεκρούς του πρώτου έτους του πολέμου, όπου παρουσιάζεται μια εξιδανικευμένη εικόνα της Αθήνας σε αντίθεση με την εικόνα του λοιμού που θέρισε τους Αθηναίους και περιγράφεται αμέσως μετά. Ο Θουκυδίδης στην ουσία στον Επιτάφιο, συνθέτει ένα εγκώμιο της Αθήνας και του Περικλή και είναι μία από τις ελάχιστες φορές στην ιστορία του που είναι τόσο υποκειμενικός. Για το Θουκυδίδη, ο Περικλής ήταν πρότυπο πολιτικού άνδρα. Ο θάνατός του αλλά και η εγκατάλειψη των συμβουλών του σήμαναν την αρχή του τέλος για την Αθήνα.

Στο 5ο βιβλίο εξιστορούνται τα γεγονότα της Ειρήνης του Νικία και την εκεχειρία που δεν τηρήθηκε ποτέ. Ο συγγραφέας είχε συνείδηση ότι ο πόλεμος δεν σταμάτησε στην ουσία ποτέ, υπήρξε απλώς ένα διάλειμμα και συνεχίστηκε. Την εποχή εκείνη διέκριναν 3 φάσεις /πολέμους (για το Θουκυδίδη επρόκειτο για τον ίδιο πόλεμο): Αρχιδάμειος πόλεμος (431-421), Σικελική εκστρατεία (415-413) και Δεκελεικός πόλεμος (411-404). Χαρακτηριστική είναι η περιγραφή του εξανδραποδισμού των Μηλίν (416). Στον περίφημο διάλογο Μηλίων-Αθηναίων (5.92-105) διακηρύσσεται το δίκαιο του ισχυροτέρου που θυμίζει της απόψεις της σοφιστικής στα τέλη του 5ου αι. Το 6ο και 7ο βιβλίο έχουν ως θέμα τη Σικελική εκστρατεία, όπου ο Θουκυδίδης δε διστάζει να εκθέσει με αμεροληψία τα λάθη των Αθηναίων με προεξάρχοντα τον Αλκιβιάδη, ενώ στο 8ο βιβλίο αρχίζει η εξιστόρηση του Δεκελεικού πολέμου.

13.3.4 Μέθοδος της έρευνας και μορφή του έργου

Η αφήγηση του πολέμου οργανώνεται κατά θέρη και χειμώνες, ακολουθώντας τη φυσική διαίρεση του στρατιωτικού έτους. Τα γεγονότα φωτίζονται και ερμηνεύονται ολόπλευρα το ιδανικό της ακρίβειας δεν αποκλείει την επιλεκτικότητα.

Στόχος της ιστορίας του: όχι η απλή παρουσίαση γεγονότων, αλλά η ταυτόχρονη ερμηνεία τους και ανάδειξη της ιστορικής τους σημασίας. Ο στόχος αυτός εξυπηρετείται από τις δημηγορίες, τα ζεύγη συνήθως λόγων (επιρροή από σοφιστικές αντιλογίες), όπου εκφράζονται οι απόψεις των πρωταγωνιστών της ιστορίας και φαίνονται οι ψυχολογικές διαδικασίες που τους οδηγούν σε αποφάσεις. Κατά το Θουκυδίδη η ανθρώπινη φύση είναι η ίδια και εκδηλώνεται κατά παρόμοιο τρόπο κάτω από παρόμοιες συνθήκες (επίδραση ιπποκρατικής ιατρικής). Ενίοτε βέβαια παρεμβαίνουν και αστάθμητοι παράγοντες ή η τύχη, που δυσκολεύουν τη διατύπωση νόμων και την πρόβλεψη. Το περιεχόμενο των λόγων έχει αποδοθεί όσο πιο πιστά γίνεται, ενώ η εξωτερική τους μορφή είναι δημιούργημα του ιστορικού. Τα γεγονότα στη συνέχεια των λόγων επιβεβαιώνουν ή διαψεύδουν τις προσδοκίες των ομιλητών και σε αυτά τα σημεία φαίνεται και η άποψη του Θουκυδίδη, καθώς γενικότερα φρόντιζε να μη την εκθέτει (εκτός από τον Επιτάφιο, όπου παίρνει σαφώς θετική θέση για τον Περικλή). Καθαρά πάντως φαίνεται η άποψή του για το πλήθος ως μάζα, όχλος που παρασύρεται από τους δημαγωγούς σαν τον Κλέωνα. Ο σκοπός του είναι με την έκθεση περιστατικών να διευρύνει την εμπειρία των αναγνωστών τους και να τους χρησιμεύσει ως μελλοντικό ανάγνωσμα και πολιτικό εγχειρίδιο, ώστε να αντιδρούν σωστά σε παρόμοιες περιπτώσεις.

Το ύφος του είναι σύνθετο, οι συλλογισμοί περίπλοκοι, η φρασεολογία αρχαϊκή, η ορολογία αφηρημένη, υπάρχουν και νεολογισμοί, άρα το κείμενό του είναι δύσκολο. Η γλώσσα του είναι η βασική μας πηγή για τον πεζό λόγο της εποχής, ενώ διακρίνεται και η σχέση και επίδραση του σοφιστή Αντιφώντα με το Θουκυδίδη (χρήση αποδεικτικών συλλογισμών με βάση πιθανά επιχειρήματα-εικότα και διαθέσιμες εξωτερικές ενδείξεις-τεκμήρια.). Είχε την τάση να ανάγει το ειδικό στο γενικό, να παραπέμπει στις αρχές που διέπουν τα ιστορικά φαινόμενα. Επέδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση της ιστορίας. Το έργο του συνεχίστηκε από πολλούς ιστορικούς. Και οι αρχές του και οι μέθοδοί του έγιναν αντικείμενο μίμησης από τους μεταγενέστερους (εξιστόρηση πολιτικών και στρατιωτικών γεγονότων με παρεμβολές ρητορικών λόγων).Το έργο του αντανακλά τις συνθήκες της ελληνικής πόλης στα τέλη του 5ου αι. Οι πρωταγωνιστές είναι συνειδητοί πολίτες και ο Θουκυδίδης με το έργο του αποσκοπεί στην αντιμετώπιση του προβλήματος της ανωριμότητας των μαζών να λαμβάνουν αποφάσεις με μεγάλη ευκολία.


13.4 ΞΕΝΟΦΩΝ

13.4.1 Βίος και έργο του Ξενοφώντα

Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 430 και είχε συντηρητικά φιλολακωνικά φρονήματα. Συμμετείχε στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδερφού του Αρταξέρξη Β και ηγήθηκε του σώματος των μισθοφόρων Ελλήνων κατά την επιστροφή τους στην πατρίδα μετά την ήττα και το θάνατο του Κύρου. Εκτίμησε και επαίνεσε ιδιαίτερα τον Αγησίλαο, βασιλεία της Σπάρτης, τον οποίο προέβαλε ως πρότυπο ηγέτη. Για τις φιλολακωνικές του απόψεις και πράξεις εξορίστηκε από την Αθήνα, όπου και επέστρεψε κατά το τέλος της ζωής του (περ. 355).

13.4.2 Ιστορικά και πολιτικά έργα

Κύρου Ανάβασις. Μάλλον το πρώτο του έργο, ήταν και ο πρωταγωνιστής αλλά αναφέρεται στον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο. Περιγράφει την επιστροφή από την Ασία (βλ. παραπάνω) με απολογητική διάθεση. Ελληνικά: η συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη, από το 411 ως τη μάχη της Μαντίνειας το 362, που σήμανε τον επίλογο των διαρκών ανακατατάξεων στον ελληνικό χώρο. Το πρώτο μέρος της ιστορίας του, που αφορούσε την περίοδο ως το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, ολοκληρώθηκε περί το 380. Στη συνέχεια όμως αποφάσισε να εξιστορήσει και τα υπόλοιπα γεγονότα και έτσι το δεύτερο μέρος πρέπει να κυκλοφόρησε μετά το 365, καθώς η Σπάρτη προβάλλεται περισσότερο από τις άλλες πόλεις. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ του Ξενοφώντα και του Θουκυδίδη. Επαινεί όσους έχουν αρετή, ψέγει όσους είναι αλαζόνες. Η ευσέβειά του είναι εμφανής.

Κύρου Παιδεία: μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου από τη γέννηση ως το θάνατό του. Υπάρχουν πλαστοί διάλογοι και φανταστικά επεισόδια με στόχο να δημιουργηθεί ένα έργο εποικοδομητικό ανάγνωσμα για το πλατύ κοινό αλλά και για μελλοντικούς ηγέτες που ψάχνουν θετικά πρότυπα. Εκφράζονται οι απόψεις του Θουκυδίδη όχι μόνο για τη σωστή αγωγή ενός μονάρχη αλλά και για την ενδεδειγμένη διακυβέρνηση. Θαύμαζε τον Κύρο για το φόβο και το σεβασμό που ενέπνεε στους πολίτες του και τη συνακόλουθη αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του. Θεωρούσε την άμεση δημοκρατία ως ξεπερασμένο ιστορικά και πολιτικά σύστημα. Αγησίλαος: εγκώμιο του Σπαρτιάτη βασιλιά. Εκφράζεται η πίστη του Ξενοφώντα στην αποστολή του ηγέτη. Λακεδιαμονίων πολιτεία: εκφράζει όλα τα φιλολακωνικά αισθήματα του Ξενοφώντα. Προβάλλει μια πολιτική και κοινωνική ουτοπία. Ο Ξενοφών θεωρούσε κλειδί για την ισχύ της Σπάρτης το πολίτευμά της και την αγωγή των κατοίκων της.

Η αξία του ιστορικού Θουκυδίδη είναι μεγάλη παρά τα μειονεκτήματά του: δε διατυπώνει μια προσωπική φιλοσοφία ή μια βαθύτερη ερμηνεία της ιστορίας. Όμως είχε κοινή λογική, αίσθηση της πραγματικότητας και καλή πληροφόρηση. Ερμηνεύει μέσα από τα ίδια τα γεγονότα κι όχι με βάση γενικότερα σχήματα ερμηνείας. Ο Ξενοφών διέκρινε τις ιστορικές δυνάμεις που δρούσαν στην εποχή του εγκαίρως. Ανέπτυξε έναν έντονο προβληματισμό γύρω από το ιδανικό πολίτευμα και τις αρχές του. Οι λύσεις που προτείνει έχουν πρακτικό προσανατολισμό και φανερώνουν προσήλωση σε σταθερές ανθρώπινες αξίες και αρχές. Η εποχή του είναι περίοδος κρίσης της αρχαιοελληνικής πόλης-κράτους, ο πολίτης έχει αποδυναμωθεί, ενώ η Περσία παίζει ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στα εσωτερικά της Ελλάδας.

Μία από τις πιο σημαντικές προσωπικότητες του 5ου αι., ο Αλκιβιάδης, αν και στο έργο του Θουκυδίδη έχει ηγεμονική θέση, στο έργο του Ξενοφώντα έχει δευτερεύουσα θέση. Αντιθέτως σημαντική θέση σε αυτό κατέχουν οι Σπαρτιάτες Λύσανδρος και Αγησίλαος λόγω της ανδρείας τους και ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, ενώ η μορφή του Ιάσονα, τυράννου των Φερών που ένωσε όλη τη Θεσσαλία και αποσκοπούσε, κατά τον Ξενοφώντα, σε μια πανελλήνια ηγεμονία, είναι αινιγματική.

13.4.3 Φιλοσοφικά και τεχνικά έργα

Ένα σταθερό μοτίβο στα έργα του Ξενοφώντα είναι η προβολή ενός θετικού προτύπου. Στα πολιτικά του έργα το έκανε για τον Αγησίλαο και τον Κύρο. Στα μη πολιτικά του έργα, το πρότυπο αυτό είναι ο Σωκράτης, ο δάσκαλός του, που όμως παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικός από την πλατωνική παράδοση: δεν ασχολείται καθόλου με οντολογικά και γνωσιολογικά θέματα, δεν αμφισβητεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, είναι ευφυής, ευσεβής, με ευεργετική επίδραση στη νεολαία. Στα Απομνημονεύματα (4 βιβλία), όπως και στην Απολογία, προβάλλεται η εικόνα του ηθικού, ευσεβούς, πρακτικού φιλόσοφου Σωκράτη. Σε δύο έργα με μορφή σωκρατικού διαλόγου, στο Συμπόσιο και στον Οικονομικό, ο Σωκράτης επίσης παρουσιάζεται. Στο πρώτο συμμετέχει στο συμπόσιο στο σπίτι του Καλλία, στο δεύτερο συζητά με τον Ισχόμαχο για τις αρχές ορθής διαχείρισης του οίκου. Στον Ιέρωνα, γραμμένο επίσης σε μορφή διαλόγου, ο ποιητής Σιμωνίδης συζητά με τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα για τα προβλήματα που ανακύπτουν σε ένα τυραννικό καθεστώς. Στους Πόρους διατυπώνονται συγκεκριμένες προτάσεις για τη βελτίωση της αθηναϊκής οικονομίας στα μέσα του 4ου αιώνα.

Συνέγραψε επίσης και πραγματείες με πρακτικές οδηγίες και συμβουλές για διάφορες δραστηριότητες: Περί ιππικής (οδηγίες για άλογα και ιππείς), Ιππαρχικός (οδηγίες για τον αρχηγό του ιππικού), Κυνηγετικός (οδηγίες για το κυνήγι).

Ήδη από την αρχαιότητα και μετά δεν υπήρχε ομοφωνία για το κατά πόσο η γλώσσα και το ύφος του εκπροσωπούν την αττική διάλεκτο. Λόγω της μακράς παραμονής του εκτός Αθηνών δεν παρακολούθησε την εξέλιξη του αττικού ύφους και έτσι υπάρχουν πολλοί μη αττικοί τύποι στο έργο του. Χρησιμοποιεί επίσης τεχνικό λεξιλόγιο. Η επίδραση της ρητορικής είναι εμφανής αλλά μετρημένη, ενώ το ύφος σε κάποια έργα είναι ιδιαίτερα επιμελημένο. Από την Αναγέννηση και μετά κατέλαβε αξιόλογη θέση στην εκπαίδευση, τόσο λόγω του αντιπροσωπευτικού του ύφους όσο και για την παιδαγωγική αξία των ηθικών διδαγμάτων του. Το έργο του είναι πηγή για την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής σκέψης τον 4ο αιώνα.


13.5 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ

13.5.1 Πολιτείες και τέχνες

Πολιτείες: σύντομες πραγματείες «αρχαιολογικού» (δηλ. ιστορικού) ενδιαφέροντος, όπου περιγράφεται το πολίτευμα μιας πόλης, π.χ. Λακεδαιμονίων πολιτεία του Ξενοφώντα με μια εξιδανικευτική εικόνα του παραδοσιακού σπαρτιατικού πολιτεύματος, με ιδιαίτερη έμφαση σε ζητήματα αγωγής. Οι προσωπικές απόψεις του Ξενοφώντα για την πολιτική απείχαν και από το δημοκρατικό σύστημα αλλά και από τα εκφυλιστικά φαινόμενα της σύγχρονής του Σπάρτης. Επίσης οι Πολιτείες του σοφιστή Κριτία, από τις οποίες σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα και εικάζουμε ότι αναφέρονταν στα φιλολακωνικά αισθήματα του συγγραφέα και τις απόψεις των σοφιστών.

Τέχνες: εγχειρίδια που αποσκοπούσαν στην παροχή γνώσης για ορισμένα θέματα, π.χ. Πόροι (για τα δημόσια οικονομικά της Αθήνας) και Ιππαρχικός.

Ο πρώτος που ασχολήθηκε με την πολιτική θεωρία χωρίς πολιτικές βλέψεις ήταν ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, ο πιο φημισμένος πολεοδόμος της αρχαιότητας.

13.5.2 Η Αθηναίων πολιτεία

Το μοναδικό δείγμα πολιτικής πραγματείας του 5ου αιώνα που σώζεται, αποδίδεται λανθασμένα στον Ξενοφώντα. Πρόκειται για μια ανάλυση του πολιτικού συστήματος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Είναι έργο ενός Αθηναίου ολιγαρχικού στα μέσα της δεκαετίας 430-420, ασκεί έντονη κριτική στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Αθήνας, αναγνωρίζοντας όμως τη δυσκολία ανατροπής του συστήματος λόγω της συνοχής και της σκοπιμότητάς του. Χωρίζεται σε 3 βιβλία. Ο συγγραφέας είναι άγνωστος, προφανώς Αθηναίος που ζει εκτός Αθηνών και εκεί απευθύνει το έργο του. Καταδικάζει τη δημοκρατία του Περικλή και των επιγόνων του, αν και τη θεωρεί αποτελεσματική. Είναι όμως ιδεολογικά αντίθετος, καθώς εκπροσωπεί τους αριστοκράτες, τους ολιγαρχικούς.


Δραστηριότητες

Δραστηριότητα 1

Οι περσικοί πόλεμοι ευνόησαν την ανάπτυξη της κοινής εθνικής συνείδησης. Οι Έλληνες είχαν κοινή γλώσσα και λατρείες (θεούς, παραδόσεις). Ο Ηρόδοτος αναφέρει τη συμβολή του Ομήρου και του Ησιόδου στη διαμόρφωση κοινών μυθολογικών παραδόσεων για ΄λους τους Έλληνες.

Δραστηριότητα 2

Όσα θα παρουσιάσει είναι όντως αποτέλεσμα έρευνας. Αποστασιοποιείται από τα λεγόμενα, τις φήμες. Ενδιαφέρεται για τις αιτίες του πολέμου, για φωτισμό του ρόλου της ανθρώπινης μοίρας (αναφορά σε ανθρώπινη ευδαιμονία).

Δραστηριότητα 4

Ο άνθρωπος ήρωας μπρος σε καίρια διλήμματα, ανθρώπινα πάθη και τις συνέπειές τους. Οι άνθρωποι είναι μόνοι τους, χωρίς να το αντιλαμβάνονται οδηγούνται στην καταστροφή τους. Η ύβρις/ αμαρτία (να δει τη βασίλισσα γυμνή) –παραβίαση ηθικού νόμου οδηγεί στην τιμωρία. Θα υπάρξει τιμωρία στον 5ο απόγονο Γύγη. Όπως και στις τραγωδίες αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα.

Δραστηριότητα 6

Α απόσπασμα: ιστορική σημασία πολύ μεγάλη. Φαίνεται από τη σύγκριση με περσικούς πολέμους (ουδέποτε ...). Πάρα πολύ πυκνό ως κείμενο. Σε μία πρόταση μιλά για περσικούς πολέμους και έκβασή τους. Σε ελάχιστες φράσεις υπαινίσσεται τις τρομακτικές συνέπειες του πολέμου. Απευθύνεται αποκλειστικά στο συναίσθημα, ιδίως εκεί όπου αναφέρεται σε φυσικές καταστροφές. Μια τέτοια συγκυρία/ σύμπτωση δε συνδέεται λογικά με το μέγεθος και τη σημασία του πολέμου. Πετυχαίνει απόλυτα το στόχο του με τα λεγόμενά του ο Θουκυδίδης. Μιλά με έμφαση. Λέει ότι τόσο εντυπωσιακές οι συνέπειες, ώστε πλέον και τα απίστευτα έγιναν πιστευτά. Δίνει πληροφορίες για τους περσικούς πολέμους και την έκβασή τους, το μέγεθος του τωρινού πολέμου και τα χαρακτηριστικά του, τις συνέπειες στην ψυχολογία των ανθρώπων, τα φυσικά φαινόμενα και τις συμπτώσεις που τον κατέστησαν πιο τρομακτικό.

Β απόσπασμα: Σχετικά με την ιστορική σημασία δεν πρόκειται για ξερή καταγραφή γεγονότων αλλά για περιγραφή των παρενεργειών των ιστορικών γεγονότων, κάτι που δεν είναι τυπικά ιστορία, αναπαριστά όμως το κλίμα και «αγγίζει» περισσότερο τον αναγνώστη. Ο λόγος δεν είναι καθόλου πυκνός. Το αντίθετο. Είναι πολύ αναλυτικός στο απόσπασμα αυτό. Για να δηλώσει ότι τα αρνητικά σε καιρό πολέμου μετατρέπονται σε θετικά, δίνει ένα σωρό παραδείγματα. Πολύ σημαντική ενέργεια όμως γιατί δίνει ανάγλυφα το κλίμα και αποτελεί αναλυτική καταγραφή της νοσηρής ατμόσφαιρας που επικρατεί σε παρόμοιες καταστάσεις. Η περιγραφή συνεπώς αποκτά διαχρονική αξία. Πληροφορίες δίνονται για τις συνθήκες εμφυλίου πολέμου (ο πρώτος, εν καιρώ γενικότερων συρράξεων που τον ενίσχυσαν), για τις συνέπειες των εμφύλιων πολέμων γενικότερα. Ο συγγραφέας απευθύνεται στο συναίσθημα, τα περιγραφόμενα γεγονότα και καταστάσεις όμως έχουν λογική εξήγηση και προκαλούν φρίκη και θλίψη. Η περιγραφή είναι πολύ παραστατική και ο Θουκυδίδης κατορθώνει να πείσει τους αναγνώστες και να τους κάνει να συγκλονιστούν από τη φρίκη του πολέμου.

Δραστηριότητα 9

Ο Ξενοφών επιδεικνύει ιδιαίτερη φροντίδα στην αιτιολόγηση/ στήριξη των πράξεων και σκέψεων των προσώπων (Αλκιβιάδη, πλήθους). Αποδίδει κρυφές σκέψεις/ προθέσεις στους ομιλητές/ πρωταγωνιστές, που μόνο οι ίδιοι μπορούσαν να γνωρίζουν. Παραθέτει όλες τις φήμες και το αιτιολογικό τους και στο σημείο αυτό φαίνεται και η οπτική γωνία του συγγραφέα: για τη μία άποψη εξηγεί αναλυτικά όλο το αιτιολογικό, ενώ για την άλλη αφιερώνει 2,5 σειρές χωρίς να την επεξηγεί. Επίσης στο σημείο που απολογείται ο Αλκιβιάδης, δεν αναφέρει το λόγο του αναλυτικά γιατί όλες τις δικαιολογίες ή επεξηγήσεις που ανέφερε τις έχει ήδη σημειώσει ο Θουκυδίδης ως απόψεις και αιτιολογικό των απόψεων του πλήθους παραπάνω.

Δραστηριότητα 10

Θετικά πρότυπα ήταν ο Αγησίλαος, τον οποίο προβάλλει μέσα από ένα εγκώμιο (Αγησίλαος) εκφράζοντας το θαυμασμό του για τις συντηρητικές, φιλολακωνικές απόψεις και ο Κύρος τον οποίο προβάλλει ως πρότυπο μονάρχη μέσα από μια μυθιστορηματική βιογραφία (Κύρου Παιδεία), για να προπαγανδίσει την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του και το σεβασμό και φόβο που ενέπνεε στους υπηκόους του.

Δραστηριότητα 11

Ο Σωκράτης του Ξενοφώντα προβάλλεται ως ηθικός, ευσεβής, πρακτικός φιλόσοφος, φίλος της νεολαίας με πατρική επίδραση πάνω της. Μάλλον δεν είναι αντικειμενική η άποψη αυτή, γιατί δεν έχουμε άλλε μαρτυρίες και τα στοιχεία αυτά τα είχε σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος ο Ξενοφών. Άρα προέβαλε στο Σωκράτη τη δική του προσωπικότητα για να τον παρουσιάσει ως άδικα καταδικασθέντα.

Δραστηριότητα 12

Ταιριάζει το προφίλ του συγγραφέα με τον Ξενοφώντα: Αθηναίος που έζησε μεγάλο διάστημα εκτός Αθηνών, με ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Και χρονολογικά ταιριάζει.

http://users.forthnet.gr/ath/jexi/