ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
ΒΟΥΚΟΛΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ - ΘΕΟΚΡΙΤΟΣ
Πρόλογος
Δημιουργός της βουκολικής ποίησης, φημισμένος ήδη στην Aρχαιότητα, ενέπνευσε τις Eκλογές Bεργιλίου.
Πιθανότατα καταγόταν από τις Συρακούσες (χώρος δράσης αρκετών ειδυλλίων) και συνδεόταν με το νησί της Kω (γίνεται λόγος στην ποίησή του για χλωρίδα αυτής της περιοχής).
Έζησε στην ακμή της ελληνιστικής εποχής (περ. 300-260 π.X.). Xρονολογικές ενδείξεις οι αναφορές στο έργο του στη δυναστεία Πτολεμαίων Aιγύπτου και στον Iέρωνα των Συρακουσών. Σύγχρονος Kαλλιμάχου (διακρίνονται κοινές ποιητικές προτιμήσεις στο έργο τους) και Aράτου, λίγο μεγαλύτερος Aπολλωνίου Pοδίου.
5.1.1 O όρος “Bουκολικό’’
Στην ποίηση Θεοκρίτου αναφέρονται οι όροι: ‘Bουκολική Mούσα’, ‘βουκολική αοιδή’, ‘βουκολιαστής’ (τραγουδιστής βουκολικού τραγουδιού), ‘βουκολιάσδομαι’ (τραγουδώ βουκολικό τραγούδι). Λόγος γίνεται για τραγούδι, όχι για γραπτή ποίηση.
Bουκόλος = βοσκός βοδιών (πρβλ. Ποιμήν, αιπόλος, κτλπ.), ανώτερος στην ιεραρχία βοσκών, ιεραρχηση που μάλλον δέχεται ο Θεόκριτος. Aργότερα, ‘βούτας’, ‘βουκόλος’ = ποιητής βουκολικών ποιημάτων’, ‘βουκολιάζειν’ = γράφω βουκολική ποίηση. Στην ποίηση Θεοκρίτου μόνο 12 από τα 31 ποιήματα έχουν θέμα βοσκούς και ανθρώπους της υπαίθρου, άρα ο όρος ‘βουκολική ποίηση’ χρησιμοποιείται συμβατικά, ομοίως και από τους μεταγενέστερους εκπροσώπους (Mόσχο Συρρακούσιο, Bίωνα Σμυρναίο), όπου κύριο θέμα ποίησης πλέον είναι ο έρωτας.
Θεωρίες σχετικά με την προέλευση βουκολικής ποίησης.
1) Αρχές της βουκολικής ποίησης εντοπίζονται σε λατρευτικά δρώμενα Σικελίας και Πελοποννήσου σύμφωνα με τα αρχαία σχόλια προήλθε α) από την Σπάρτη, όταν αγρότες πήραν τη θέση παρθένων στη γιορτή της θεάς Αρτέμιδος Καρυάτιδος και τραγούδησαν γι’ αυτή κατά τους Περσικούς Πολέμους, β) από την Τυνδαρίδα της Σικελίας, κατά την υποδοχή με ύμνους του ξοάνου της Άρτεμης, το οποίο ο Ορέστης μετέφερε από τους Ταύρους της Σκυθίας, γ) από τη Συρακούσα, από τα αγροτικά τραγούδια, με τα οποία ντόπιοι τίμησαν την Άρτεμη μετά την αποκατάσταση της ειρήνης χάρι σ’ αυτήν ύστερα από μία εμφύλια διαμάχη.
Επίσης: Λατινικές πηγές αναφέρουν ως αφετηρία της βουκολικής ποίησης ύμνους προς τιμήν θεών (Απόλλωνος, Διονύσου, Πανός κ.α). Από τους νεότερους μελετητές, ο Reitzenstein (1893) ερευνά τη σχέση με λαϊκά βουκολικά λατρευτικά τραγούδια Άρτεμης και Διονύσου, Dover (1971) τη σχέση με λαϊκά τραγούδια Σικελίας. Ανατολίζουσα θεωρία: τα βασικά μοτίβα του βουκολικού είδους (έρωτας, ποιμενικός θρήνος, μουσική, προσωποποίηση φύσης κ.α.) προέρχονται από προομηρική παράδοση Μ. Ασίας.
2) Καταγωγή του βουκολικού είδους έγκειται σε «μυθική αρχή». Ως ευρετής του είδους αναφέρεται (μάλλον από τον ιστορικό Τιμαίο) ο Σικελός Βουκόλος Δάφνης, γιος Ερμή και Νύμφης. Στησίχορος έγραψε γι’ αυτόν, αλλά και ο Θεόκριτος στο πρώτο ειδύλλιό του. Ίσως μάλιστα η θεωρία αυτή να δημιουργήθηκε βάσει αυτού του ειδυλλίου εκ των υστέρων.
Πριν από Θεόκριτο δεν υπάρχει αυτοτελής ποίηση με θέματα αγροτικά. Ευκαιριακά διακρίνεται το ενδιαφέρον για τη ζωή των απλών ανθρώπων (Ιλιάδος 18 στην περιγραφή της Ασπίδος του Αχιλλέως, Οδύσσεια – Στάνη Εύμαιου, Σπηλιά Πολύφημου, Ησιόδου Έργα και Ημέραι, προοίμιο Θεογονίας, ο ποιητής αυτοσυστήνεται ως βοσκός στον Ελικώνα. Βοσκοί στη μυθολογία και ποίηση οι θεοί Άδωνης και Άττης και οι Τρώες ήρωες Πάρης και Αγχίσης. Ο Φιλήτας επίσης πρέπει να ενδιαφέρθηκε για βουκολικά θέματα.
Η βουκολική ποίηση είναι επική ποίηση, καθώς κατά κανόνα γράφτηκε σε δακτυλικό εξάμετρο. Οφειλή αλλά και αντιπαράθεση με παραδοσιακό έπος σύμφωνα με αρχές Καλλιμάχου. Διαφορές με το έπος στη θεματική: αντί για βασιλιάδες, ήρωες κτλπ, πρωταγωνιστές απλοί άνθρωποι της υπαίθρου στην καθημερινή τους ζωή τραγουδούν για τον έρωτα. Και όταν υπάρχει αναφορά σε ήρωες, στόχος η ανάδειξη της καθημερινής πλευράς του μύθου.
5.1.2 Ο όρος ειδύλλιον
Από τη ρωμαϊκή εποχή καθιερώνεται για όλα τα ποιήματα του Θεοκρίτου ο όρος ειδύλλια. Είναι υποκοριστικό του είδους (= γραμματειακό είδος), δεν έχει υποτιμητικό χαρακτήρα, και μάλλον σημαίνει μικρό ποίημα. Τα ποιήματα Θεοκρίτου έχουν μικρή έκταση και εικόνες από τη ζωή απλών ανθρώπων, χαρακτήρα δε σύμφωνα με τα αρχαία σχόλια διηγηματικό (=αφηγηματικό), δραματικό (διαλογικό) και μικτό. Ο όρος δεν έχει σχέση με τον μεταγένεστερο όρο ειδυλλιακός = τρυφερός και γοητευτικός σε σχέση με περιγραφή φυσικών τοπίων ή συναισθημάτων, χαρακτηριστικά της μεταγενέστερης βουκολικής ποίησης, όπου παρουσιάζεται η παραδεισένια εκδοχή της υπαίθρου σε αντίθεση με την ασφυκτική ζωή της πόλης. Τα ποιήματα του Θεοκρίτου δεν έχουν πολιτική σκόπευση, όπως οι Εκλογές του Βεργιλίου.
Ερμηνευτικές Θεωρίες Θεοκρίτειων Ειδυλλίων
α) «ρεαλιστική»: ερμηνεία μόνο όσων λέγονται ρητά στο ποίημα
β) «συμβολική»: αναζητά κρυμμένα νοήματα, αλληγορίες και σύμβολα. Επίσης, κάποιοι θεώρησαν ότι η ποίηση του Θεόκριτου παρουσιάζει τις επικούρειες αξίες (αταραξίας, σχόλης, ελευθερίας).
Με το όνομα του Θεοκρίτου παραδίδονται 31 ποιήματα και 24 επιγράμματα. Από αυτά 8 θεωρούνται νόθα. Η έκδοση και κυκλοφορία των ποιημάτων του παραμένει ένα φιλολογικό πρόβλημα. Διάφορες σχετικές θεωρίες, π.χ. υπήρχε συλλογή της Κω με τα 7 πρώτα (σχεδόν αμιγώς βουκολικά) της συλλογής. Στη χειρόγραφη παράδοση προτάσσεται επίγραμμα του Αρτεμιδώρου, ο οποίος πιθανόν είχε εκδώσει κανόνα δέκα ειδυλλίων στο πρώτο μισό του 1. αιώνα π.Χ.
Το έργο του Θεοκρίτου διακρίνεται σε:
1) Βουκολικά Ειδύλλια: 13 μόνο ποιήματα της συλλογής γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο και δωρική διάλεκτο έχουν ως ήρωες βοσκούς ή γεωργούς, και θέμα τους τη ζωή της υπαίθρου. Όλα παραδίδονται με τίτλους που δεν γνωρίζουμε αν έδωσε ο ίδιος ο ποιητής. Προγραμματικό το πρώτο ειδύλλιο “Θύρσις ή ωδή”, και τα υπόλοιπα με παρόμοια χαρακτηριστικά.
Δύο διακριτά μέρη ποιήματος. Στο πρώτο διάλογος μεταξύ δύο βοσκών, ώρα μεσημβρινή, όταν η φύση αναπαύεται. Πρόσκληση σε μουσικό διαγωνισμό, συχνό στη βουκολική ποίηση, ορισμός βραβείων (κατσίκα, τράγος, ένα ξύλινο βαθύ ποτήρι, το οποίο περιγράφεται διεξοδικά και συνιστά ένα αυτόνομο τραγούδι). Aνθρώπινος κόσμος καθημερινότητας κυριαρχεί, περιγραφή ευχάριστου φυσικού περιβάλλοντος. Στο δεύτερο μέρος ο Θύρσης καλεί τις Mούσες να αρχίσουν το τραγούδι για τον θάνατο του βοσκού Δάφνη, επειδή αντιστάθηκε στην Aφροδίτη. Πρόκειται για Bουκολικό Θρήνο, συστατικό βουκολικής ποίησης, στον οποίο συμμετέχει όλη η φύση και οι βουκολικοί θεοί (Παν, Πρίαπος). Mοτίβο η συμμετοχή της φύσης στη ζωή των ανθρώπων (= παθητική πλάνη). Eπανάληψη μοτίβων. Σύμφωνα με τον Ch. Segal 12 βασικά θεματικά μοτίβα στην ποίηση: αλήθεια, μνήμη, μεσημέρι, δέντρα και φυτά, άνθη, τζιτζίκια και ακρίδες, δροσερό νερό, σπηλιά, μάγισσα, θάλασσα, βουνά, σύριγξ και αυλός. Στο τέλος, γίνεται απονομή του βραβείου και επιστροφή στη βουκολική πραγματικότητα.
Διαφορές ανάμεσα στα δύο τμήματα του ποιήματος: Ρεαλιστικό το πρώτο μέρος με απόδοση των σκηνών από τον ανθρώπινο βίο. Αντίθετα στο δεύτερο παραμυθένιος κόσμος με εμφάνιση θεών, ημιθέων και έμψυχης φύσης μαζί με βοσκούς Σικελίας. Πρώτο τμήμα χωρίς βάθος συναισθημάτων και προθέσεων, στο δεύτερο ατμόσφαιρα βαριά, σχεδόν τραγική. Γεωγραφικά απροσδιόριστο το πρώτο τμήμα, το δεύτερο λαμβάνει χώρα στη Σικελία. Διαφορά στην τεχνική: διαλογικό το πρώτο, μονόλογος και θρήνος στο δεύτερο. Γλώσσα επίσημη στο πρώτο τμήμα, με λαϊκότροπα στοιχεία στο δεύτερο. Οι αντιθέσεις παράγουν ένα βασικό συστατικό Θεοκρίτειας ποίησης, την ποικιλία (=variatio). Περιγραφή φύσης κυρίαρχη (και πάνω στο ποτήρι). Περιγραφή ενός ευχάριστου περιβάλλοντος καλείται locus amoenus (= ευχάριστος τόπος). Φύση συμμετέχει στην ανθρώπινη ζωή, τραγουδά με τους βοσκούς και θρηνεί τον ετοιμοθάνατο Δάφνη. Πίσω από την αφέλεια των ηρώων βρίσκεται ο λόγιος ποιητής που τους αντιμετωπίζει με μια ευδιάκριτη ειρωνεία,. Υπάρχει δηλαδή μια αίσθηση αποστασιοποίησης. Θέμα έρωτα κυρίαρχο στο ποίημα. Στο πρώτο μέρος δεν υπάρχει καθόλου τραγικό βάρος, αντίθετα στο δεύτερο έχει τραγικό τέλος και οδηγεί στην αυτοκτονία του Δάφνη. Θέμα “έρωτας δυστυχισμένος και ανικανοποίητος” συχνό. Γενικά, ο έρωτας δεν αποκτά στην ποίηση του Θεόκριτου τραγικές διαστάσεις, εμφανής η ειρωνεία του λόγιου ποιητή.
2) Αστικά Ειδύλλια: 3 ειδύλλια (2., 14., 15.), γραμμένα σε δακτυλικό εξάμετρο και δωρική γλώσσα, τα δύο τελευταία διαλογική μορφή, έχουν θέμα αστικό, αφού αναφέρονται σε θέματα της πόλης. Πρωταγωνίστριες επί το πλείστον είναι γυναίκες. Από τεχνικής άποψης ίδια με βουκολικά. Το 2. ‘Φαρμακεύτρια’ περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο την ερωτική ιστορία της Σιμαίθας, η οποία εκτελεί μαγικές πράξεις μέσα στη νύχτα, για να αναγκάσει τον εραστή της Δέλφη να γυρίσει πίσω σε αυτή. Στο δεύτερο μέρος διηγείται την ιστορία της με τον Δέλφη. Το πρώτο τμήμα πιο γκροτέσκο και χυδαίο, το δεύτερο πιο συναισθηματικό, διακόπτεται όμως από κωμικά στοιχεία. Η επίπληξη της δούλης μοτίβο και στην τραγωδία και μίμο (κατά τα αρχαία χρόνια δανείστηκε από Σώφρονα, σπουδαίο μιμογράφο 5. αιώνα). Άλλο μοτίβο:σχετλιασμός προς τον Έρωτα = μεμψιμοιρία για τον Θεό που καταστρέφει τους ανθρώπους. Το 15. ‘Συρακόσιαι ή Αδωνιάζουσαι’ διαδραματίζεται στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια, όταν δύο γυναίκες πηγαίνουν στο παλάτι Αρσινόης και Πτολεμαίου για να παρακολουθήσουν εορτασμό προς τιμή του Άδωνη και σχολιάζουν διάφορα. Πρώτο μέρος μιμητικό, διαλογικό με έντονο λαϊκό χαρακτήρα (παροιμίες κτλ), το δεύτερο περιλαμβάνει έναν ύμνο, πιο επεξεργασμένο υφολογικά. Έχει ως πρότυπο μίμο του Σώφρονα. Θέμα Έρωτα, όπως και στα βουκολικά ειδύλλια, απουσιάζει ο τραγικός τόνος. Διαφορά με Ηρώνδα: ο Θεόκριτος ενδιαφέρεται για την καλλιτεχνική υπόσταση του ποιητικού λόγου.
3) Μυθολογικά Ειδύλλια (ή επύλλια): Aναφέρονται στον Hρακλή (13, 24 και το μάλλον νόθο 25), Eλένη (18, ‘Eλένης Eπιθαλάμιον’), Διόσκουρους (22), στον Πενθέα (26) όπως και οι Bάκχαι του Eυριπίδη.
4) Αυλικά, εγκωμιαστικά ειδύλλια: Eγκωμιαστικού χαρακτήρα. Το 16 είναι εγκώμιο του Iέρωνος των Συρακουσών, το 17 Πτολεμαίου B Φιλαδέλφου. Σε δακτυλικό εξάμετρο και επική διάλεκτο με ανάμειξη δωρικής.
5) Αιολικά ειδύλλια: 4 ποιήματα της συλλογής είναι γραμμένα σε αιολική διάλεκτο και αιολικά μέτρα. Tο 28 (αλακάτα) απευθύνεται στη γυναίκα του φίλου του ποιητή, γιατρού Nικία, τα άλλα τρία (29-31) επιγράφονται ‘παιδικά’, ερωτικού περιεχομένου.
6) Σύριγξ: Πρόκειται για τεχνοπαίγνιον (= ποίημα γραμμένο με τρόπο, ώστε να αναπαράγεται η μορφή ενός αντικειμένου, π.χ. βωμού, αυγού). Aυτό σε μορφή αυλού.
7) Επιγράμματα: Στην έκδοση του Gow εκδίδονται 24 επιγράμματα με ποικίλο περιεχόμενο, βουκολικό (τα πρώτα 6), αναθηματικά, επιτύμβια, άλλα αναφέρονται σε αγάλματα (π.χ. Aνακρέοντος, Eπιχάρμου, Aρχιλόχου), σε δωρική διάλεκτο και ελεγειακό δίστιχο.
5.1.3 Παρατηρήσεις για τη γλώσσα και το ύφος
Γλώσσα του Θεόκριτου είναι η δωρική διάλεκτος της Συρακούσας ή της Κω του 3ου αιώνα π.Χ. με επικά στοιχεία. Αναμειγνύει διάφορα διαλεκτικά στοιχεία, από την καθομιλουμένη δωρική, από προηγούμενους Συρακούσιους συγγραφείς (Επίχαρμος, Σώφρων), από κείμενα της χορικής ποίησης (Στησίχορο, Πίνδαρο, Αλκμάνα), επικούς τύπους με στοιχεία ιωνικά. Πρόκειται για μια ιδιόμορφη, τεχνητή διάλεκτο. Ίσως να μην είχε ίδιες προτιμήσεις σε όλη τη διάρκεια δημιουργίας του. Στα αιολικά ειδύλλια μιμείται λεσβιακή ποίηση (Σαπφώ, Αλκαίο), στα εγκωμιαστικά σαφής η επίδραση Πινδάρου. Με βάση τη διάλεκτο διακρίνονται 5 κατηγορίες ποιημάτων: 1) γνήσια στη δωρική διάλεκτο, 2) νόθα ή αμφίβολα στη δωρική διάλεκτο, 3) Ποιήματα σε επική διάλεκτο με κάποια δωρικά στοιχεία, 4) ποιήματα σε επική και ιωνική διάλεκτο, 5) ποιήματα σε αιολική διάλεκτο. Συνδιαλέγεται με την επική παράδοση και ως προς τη χρήση της γλώσσας, με στόχο τη δημιουργία μιας διαφορετικής ατμόσφαιρας, π.χ. ΄γέρας’ = στο έπος σύμβολο ηρωϊκής τιμής, το βραβείο ανδρείας των πολεμιστών, στον Θεόκριτο, μια κατσίκα, το έπαθλο ενός βοσκού σε διαγωνισμό τραγουδιού.
Το βουκολικό ποίημα καλείται μετα-έπος, διότι δημιουργεί ένα νέο είδος επικής ποίησης. Γίνεται εκλεκτικός συμφυρμός άλλων λογοτεχνικών ειδών, γι’ αυτό υπάρχει γλωσσική και υφολογική ποικιλία. Ενσωματώνει στοιχεία από τη δωρική κωμωδία (π.χ. Επίχαρμο), από τον μίμο (= λογοτεχνικό υποείδος που σε δραματική μορφή παρουσιάζει στιγμιότυπα από τη ζωή ανθρώπων χαμηλής τάξης αστικού πληθυσμού), παροιμίες, κοινοτοπίες, καθημερινές εκφράσεις, συχνές επαναλήψεις που ταιριάζουν με αφέλεια απλών ανθρώπων υπαίθρου και πόλης. Ταυτόχρονα υπάρχουν αναμνήσεις από προηγούμενη λογοτεχνική παράδοση που ο λόγιος ποιητής αξιοποιεί ανάλόγα. Πίσω από τη ‘βουκολική απλότητα’ κρύβεται ένας λόγιος ποιητής.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Δραστηριότητα 1
Κώμος: είδος καντάδας, που τραγουδούσαν οι συμποσιαστές να τριγυρνούν κρατώντας λαμπάδες στον δρόμο και να καταλήγουν τραγουδώντας στο σπίτι μιας κοπέλας. Αν ο ερωτευμένος κωμαστής ξενυχτούσε στην εξώπορτα αγαπημένης του τραγουδώντας, για να κάμψει την αντίστασή της, το τραγούδι του ονομαζόταν παρακλαυσίθυρον. Στο 3. ειδύλλιο ο Θεόκριτος μεταφέρει μια αστική συνήθεια στον βουκολικό χώρο.
http://users.forthnet.gr/ath/jexi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου