ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΕΠΙΣΤΟΛΟΓΡΑΦΙΑ
Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Λόγοι υποτίμησης της βυζαντινής επιστολογραφίας:
α΄) κινείται μεταξύ ρητορικής και πραγματικότητας
β΄) πολλές φορές χαρακτηρίζεται από στείρα μίμηση των προτύπων της κλασικής και ύστερης αρχαιότητας.
Την ανάγκη μελέτης της βυζαντινής επιστολογραφίας και τη μεγάλη σημασία της για τη μελέτη της ιστορίας και του πολιτισμού του Βυζαντίου επεσήμανε από το 1931 ο Ιωάννης Συκουτρής.
Ο όγκος των σωζομένων βυζαντινών επιστολών είναι μεγάλος, διότι καθ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο οι περισσότεροι λόγιοι γράφουν επιστολές.
4.1 Βυζαντινή Επιστολή: η γραπτή επικοινωνία και οι δυσκολίες της
Ορισμός: Η Βυζαντινή Επιστολή (γραφή, γράμμα, πιττάκιον, χάρτης) είναι σύντομο κείμενο που γράφεται από τον αποστολέα, για να σταλεί σε κάποιον παραλήπτη και μπορεί να περιέχει περιγραφές, αφηγήσεις γεγονότων, έκθεση απόψεων ή συναισθημάτων.
Λόγοι για τους οποίους ήταν πολύ σημαντική η Βυζαντινή Επιστολή: έλλειψη ιδιωτικού ταχυδρομείου, άσχημες συγκοινωνιακές συνθήκες.
Πως εξασφαλιζόταν η ασφάλεια των ταχυδρομικών αποστολών (η βέβαιη και ασφαλής επίδοση της επιστολής): με επίσημες αποστολές, με πολυπρόσωπες ταξιδιωτικές ομάδες, με διακίνηση της κρατικής αλληλογραφίας με το αυτοκρατορικό ταχυδρομείο, με την αποστολή δύο αντιγράφων της επιστολής στον παραλήπτη από διαφορετικούς δρόμους, ο δε αποστολέας κρατούσε πάντοτε αντίγραφο της επιστολής του).
Πως λεγόταν ο κομιστής της επιστολής: άγγελος, αποκρισάριος, γραμματηφόρος, γραμματοκομιστής, διακομίζων, κομιστήρ, ταχυδρόμος.
Φρόντιζαν την εμφάνιση των επιστολών [με: τη χρήση συγκεκριμένου σχήματος χαρτίου (λεγόταν σύμμετρος χάρτης, πιττάκιον) και ισοϋψών γραμμάτων (ο αυτοκράτορας και οι κοσμικοί ή πολιτικοί αξιωματούχοι χρησιμοποιούσαν γραφείς, νοταρίους ή υπογραφείς)] και το περιεχόμενο (υφολογική επεξεργασία των κειμένων, τήρηση των κανόνων που διέπουν το είδος της επιστολής με αποτέλεσμα η βυζαντινή επιστολή να είναι ένα πνευματικό παιχνίδι, αποκλειστικό προνόμιο των μορφωμένων, εξ ου γεγονότος και κάποιες επιφυλάξεις της έρευνας απέναντι στο είδος της Βυζαντινής Επιστολογραφίας).
4.2 Η προέλευση της επιστολογραφίας και η «θεωρία» της επιστολής
Ορισμός: «θεωρία» της επιστολής είναι οι κανόνες συγγραφής μιας επιστολής
Πρότυπα της Βυζαντινής Επιστολογραφίας: οι επιστολές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, του αποστόλου Παύλου, οι συλλογές του Μάρκου Αυρηλίου, του Ηρώδου Αττικού, του Απολλωνίου Τυανέως, του Δίωνος από την Προύσσα, του Αμφιλοχίου Κυζικηνού, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, του Μεγάλου Βασιλείου, του Ισιδώρου Πηλουσιώτου.
Οδηγίες για την σύνταξη επιστολής βρίσκουμε στον Ψευδο-Δημήτριο (οδηγός επιστολογραφίας της ύστερης ελληνιστικής περιόδου), στον Φιλόστρατο (ύστερος 2ος αι. μ.Χ.), στον Ψευδο-Λιβάνιο (4ος αι.), στον Ψευδο-Πρόκλο (5ος αι., παρουσιάζει 41 είδη επιστολών. αρετές της επιστολής: σαφήνεια, κομψότητα, έλλειψη επιτήδευσης, λογική έκταση, γλώσσα: απλή λόγια, μεταξύ αττικής και εξευγενισμένης καθομιλουμένης), Γρηγόριος Ναζιανζηνός (αρετές της επιστολής: συντομία, ύφος που ικανοποιεί μορφωμένους και μη, σαφήνεια, λίγα σχήματα λόγου, έλλειψη επιτήδευσης, φυσικότητα).
Η επιστολογραφία εμφανίζεται στα εγχειρίδια ρητορικής εμφανίζεται ως προγύμνασμα-ηθοποιΐα και για πρώτη φορά καταλαμβάνει ξεχωριστό κεφάλαιο στην Εγκυκλοπαιδεία του Ιωσήφ Ρακενδύτη.
4.3 Η χρήση επιστολαρίων-Ρητορική και μίμηση
Ο βυζαντινός επιστολογράφος μιμείται τα επιστολικά υποδείγματα των εγχειριδίων ή των επιστολαρίων (= συλλογές επιστολών παλαιοτέρων συγγραφέων).
Κυριότερες συλλογές: βλ. προηγουμένως 4.2 (πρότυπα)
Οι επιστολογράφοι καταφεύγουν οπωσδήποτε στα επιστολάρια για τη σύνταξη του προοιμίου της επιστολής λόγω των δυσκολιών που προκαλούσαν οι τίτλοι των αξιωματούχων και οι εκφράσεις χαιρετισμού και σεβασμού (δημιουργούνται και συλλογές προοιμίων).
4.4 Τύποι της Βυζαντινής επιστολής
Η παρουσίαση των τύπων της βυζαντινής επιστολής γίνεται όχι με βάση τη διάκριση που έκαναν οι ίδιοι οι βυζαντινοί στα επιστολάριά τους, αλλά με βάση τη σύγχρονη έρευνα (Herbert Hunger) που κατατάσσει τις βυζαντινές επιστολές με βάση την αιτία/σκοπό σύνταξής τους.
1. Υπηρεσιακές επιστολές: απευθύνονται για πρακτικούς σκοπούς σε αρχές ή σε πρόσωπα που στελεχώνουν υπηρεσίες. Τέτοιες επιστολές είναι του Λέοντος Χοιροσφάκτη προς τον ηγεμόνα των Βουλγάρων Συμεών εξ ονόματος Λέοντος ΣΤ΄ Σοφού, του Θεοδώρου Δαφνοπάτη επίσης προς τον Συμεών εξ ονόματος Ρωμανού Λακαπηνού, του πατριάρχου Νικολάου Μυστικού, του πατριάρχου Αθανασίου Α΄. Επίσης υπηρεσιακές επιστολές σώθηκαν ως εμβόλιμα αντίγραφα σε ιστοριογραφικά κείμενα―μεγάλη η σημασία τους για τον ιστορικό.
2. Ιδιωτικές επιστολές: απευθύνονται σε ιδιώτες και υπηρετούν πρακτικό σκοπό.
3. Φιλολογικές επιστολές: γράφονται δίχως πρακτικό σκοπό και παρά το ότι απευθύνονται σε έναν παραλήπτη αφορούν ευρύτερο κοινό, δηλ. γίνονταν ανάγνωσμα σε δημόσιες συναθροίσεις και προορίζονταν για έκδοση.
Διακρίνονται σε:
α΄) διδακτικές: συνήθως είναι θεολογικού περιεχομένου (Ισίδωρος Πηλουσιώτης, Νείλος, πατριάρχης Φώτιος, ΝικηφόροςΓρηγοράς).
β΄) αφιερωματικές (= κείμενα σε μορφή επιστολής που αντικαθιστούν το προοίμιο ενός φιλολογικού έργου) και ένθετες (= κείμενα σε μορφή επιστολής που εντάσσονται στην αφήγηση ενός μυθιστορήματος, πρακτική που επεβίωσε από το αρχαίο μυθιστόρημα μέχρι το λόγιο μυθιστόρημα της εποχής των Κομνηνών).
γ΄) μιμητικές: η μιμητική επιστολή μιμείται τη γλώσσα συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων.
δ΄) στερεότυπες: είναι γυμνάσματα που συντάσσονταν για όλα τα κοινώς αποδεκτά θέματα με βάση τη γλώσσα των εγχειριδίων.
4.5 Η εξέλιξη της βυζαντινής επιστολής
Πρώτη άνθιση της βυζαντινής επιστολής: 4ος αι.: Ιουλιανός, Λιβάνιος, Συνέσιος Κυρήνης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Βασίλειος Καισαρείας.
Μετά τον 7ο αι. (Θεοφύλακτος Σιμοκάτης) περιέρχεται σε παρακμή.
9ος αι.:επανεμφάνιση της επιστολογραφίας (πατριάρχης Φώτιος, Θεόδωρος Στουδίτης).
Μέχρι την εποχή των Παλαιολόγων το είδος υπηρετείται αδιάλειπτα, κυρίως τον 11ο-12ο αι.: Μιχαήλ Ψελλός, Ευστάθιος Θεσ/κης, Μιχαήλ Χωνιάτης, Ιωάννης Τζέτζης.
http://users.forthnet.gr/ath/jexi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου