Τόμος Α, Ενότητα 1.1.2
15ος, 16ος αι./ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ/ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ
Αριστοκρατία
-- Civilité = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα, ευπρέπεια
-- Ευρωπαϊκός εθνοκεντρισμός έναντι λαών Νέου Κόσμου
-- Κλασικισμός στην τέχνη
Διανοούμενοι
-- Εμφάνιση όρου “κουλτούρα”
(στο cultura intellecti /καλλιέργεια νου των Bacon και Moore)
-- Πολιτισμικός σχετικισμός μοναχικός αντίλογος
-- Υπεράσπιση λαϊκής τέχνης, φύσης de Montaigne (1580)
17oς, 18ος αι. /ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
ΓΑΛΛΙΑ, ΑΓΓΛΙΑ
Αριστοκρατία
-- Civilité = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα.
-- Ευρωπαϊκός εθνοκεντρισμός έναντι “αγρίων” ή “βάρβαρων” λαών Νέου Κόσμου.
-- Αυλική τέχνη (μπαρόκ, ροκοκό)
Αστοί διανοούμενοι
-- Εμφάνιση όρου civilisation/ πολιτισμός με Διαφωτιστές (Mirabeau/Μιραμπώ, 1758): αμφισβήτηση της civilité και πολιτισμικός σχετικισμός [Παραδ. σ. 30-31]• όνειρο επιστροφής στη φύση (Rousseau/Ρουσσώ, Παράδ. σ. 30-31], ενδιαφέρον για απλότητα “φυσικού” ανθρώπου, για “άγριους” λαούς Νέου Κόσμου και, συγχρόνως, σχέδιο κυριάρχησης στη φύση (υλικά αγαθά, πολυτέλεια, αποικίες). “Πολιτισμός” κατά τους Διαφωτιστές = η ενιαία, οικουμενική και σύνθετη (θεσμική, ηθική, επιστημονική και κοινωνική) πορεία προόδου της ανθρωπότητας προς την τελειότητα μέσα από διαδοχικά εξελικτικά στάδια, με την ανάπτυξη της γνώσης και της επιστήμης και υπό την καθοδήγηση του Ορθού Λόγου (λογικής). Στόχος πολιτισμού: η ευτυχία και η ελευθερία του ανθρώπου. Πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να φθάσει τη γνώση και να βελτιώσει την κατάστασή του και την κοινωνική του θέση. Η έννοια αυτή του πολιτισμού αποτέλεσε το έμβλημα των Διαφωτιστών και του μεταρρυθμιστικού πολιτικο-πολιτισμικού τους οράματος και οδήγησε τελικά στη Γαλλική Επανάσταση (1789).
-- Οπτική ιεραρχικών σταδίων εξέλιξης ανθρωπότητας [άγριοι-βάρβαροι-πολιτισμένοι (Ευρωπαίοι)] χαρακτηρίζει Διαφωτιστές, αλλά υπάρχει εδώ λιγότερος ευρωπαϊκός εθνοκεντρισμός απ’ ό,τι στην αριστοκρατία (η Ευρώπη παίζει καθοριστικό ρόλο διαφωτιστή μόνο στα αρχικά στάδια: το τελευταίο στάδιο θα κατείχε όχι η ίδια η Ευρώπη αλλά μια ιδανική μελλοντική κοινωνία).
-- Καθιέρωση όρου “κουλτούρα”/culture = κοσμική παιδεία/μόρφωση αστών διανοουμένων (και από 2ο μισό 18ου αι.: “υψηλή” κουλτούρα/τέχνη –νεοκλασικισμός, ως επίσημη τέχνη Γαλλικής Επανάστασης, contra μπαρόκ/ροκοκό –βλ. Ενότητα 1.3). Αποτελεί μέρος της ευρύτερης έννοιας του πολιτισμού κατά τους διαφωτιστές, ως κινητήριας δύναμης για την πρόοδο των λαών.
ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Αριστοκρατία
-- Zivilisation (= civilité/κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς: ευγένεια, κοσμιότητα, ευπρέπεια)
-- γαλλική γλώσσα, παράδοση και τέχνη (μπαρόκ, ροκοκό)
Αστοί διανοούμενοι
-- Kultur /κουλτούρα = κοσμική παιδεία/μόρφωση αστών διανοουμένων (“υψηλή” κουλτούρα/τέχνη, από 2ο μισό 18ου αι.). Η “κουλτούρα” λειτουργεί ως αυτόνομη έννοια στη Γερμανία --ο ρόλος της περιορίζεται αποκλειστικά στο χώρο του πνεύματος και του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου-- λόγω της έλλειψης πολιτικής δραστηριότητας ή επιρροής των γερμανών διανοουμένων (contra Γαλλία , Αγγλία)• αποτελεί το καταφύγιό τους μπροστά στον κοινωνικό και πολιτικό παραγκωνισμό τους, την σημαία τους στη σύγκρουσή τους με την αριστοκρατία.
-- Υπεράσπιση αυτόχθονης, γερμανικής γλώσσας, παράδοσης και τέχνης.
-- Herder (1780): αντιπροσωπεύει αποκορύφωμα αντιπαράθεσης αριστοκρατίας και διανοουμένων. Πολέμιος του Διαφωτισμού, ο Herder εισάγει νέα έννοια “κουλτούρας” = τα ιδιαίτερα ήθη, έθιμα, ο τρόπος σκέψης, οι τέχνες, οι τεχνικές και οι γνώσεις, εν γένει το οργανικό και συνεκτικό σύνολο στοιχείων που αποτελεί την ξεχωριστή πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού/έθνους/μιας κοινότητας/ φυλής/εποχής (contra προϋπάρχουσα έννοια κουλτούρας και αντίληψη Διαφωτισμού περί πολιτισμού). “Πληθυντικοποίηση”, εδαφοποίηση και πολιτικοποίηση της έννοιας “κουλτούρα” από Herder --υπάρχουν πολλές τοπικές κουλτούρες (έμφαση στη κοινότητα, την λαϊκή παράδοση και την ποικιλία της ανθρώπινης φύσης –ιδιόμορφα ήθη και έθιμα κάθε φυλής)• ενότητα τόπου και κουλτούρας: τόπος + κουλτούρα = έθνος/εθνικό κράτος, η μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. Εθνικισμός: κάθε έθνος, κάθε πολιτισμική κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί μια πολιτική οντότητα. Ανάπτυξη “εθνικής” κουλτούρας από τα κράτη. Ισχυρή επίδραση Herder στον ρομαντισμό (αντίδραση στον Διαφωτισμό και τον ορθολογισμό, έμφαση στο συναίσθημα, στη φαντασία, στη φύση, στη λαϊκή παράδοση και την κοινότητα –1760-1870 περίπου).
19ος αι./ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
[Κατάργηση απολυταρχίας. Βιομηχανική κοινωνία, με έντονες κοινωνικές συγκρούσεις (αστική vs. λαϊκή τάξη). Εθνικά κράτη, με αστικοφιλελεύθερα, συνταγματικά καθεστώτα.]
-- Καθιέρωση στη νεοϊδρυθείσα (<1850) επιστήμη της κοινωνικής ανθρωπολογίας ή εθνολογίας, και μόνο σε αυτήν, μιας ευρείας έννοιας “κουλτούρας” ή “πολιτισμού” (culture)=το σύνθετο (οργανικό και συνεκτικό) σύνολο των ικανοτήτων ή συνηθειών (δοξασίες, ηθική, έθιμα, νόμοι, τέχνη, γνώσεις, τεχνικές, τεχνολογία κτλ.) που αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας (Tylor, 1871). Φανερή επίδραση ιδεών Herder περί της ιδιοτυπίας και οργανικής συνοχής της κουλτούρας κάθε λαού.
-- Διαμόρφωση ιστορισμού: αντίληψη ιστορικών εποχών ως αυτόνομων, πολιτισμικά συνεκτικών και μοναδικών ενοτήτων (επίδραση ιδεών Herder).
-- Κυριαρχία εξελικτισμού και ευρωπαϊκού εθνοκεντρισμού: έννοια της μονόδρομης, ενιαίας πορείας της ανθρωπότητας, μέσα από ιεραρχικά εξελικτικά στάδια, από την αγριότητα προς τον πολιτισμό (επιστημονική συστηματοποίηση σταδίων από Morgan-1877). Ο πολιτισμός θεωρείται τώρα ότι αντιπροσωπεύεται από την Ευρώπη. Ιδέα πολιτισμικής ανωτερότητας Ευρωπαίων= παραφθορά ιδέας διαφωτισμού περί πολιτισμού –από διαδικασία/πορεία προόδου με προσωρινή συμμετοχή Ευρώπης, γίνεται κατάσταση, με Ευρωπαίους ως σημαιοφόρους και κομιστές ενός τελειωμένου πολιτισμού εκτός Ευρώπης, σε μια εποχή έντονης εκβιομηχάνισης (Βιομηχανική Επανάσταση) και αποικιοκρατικού επεκτατισμού (Ασία, Αφρική). Ο εξελικτισμός, ενισχυμένος από θεωρία Δαρβίνου (1859), υπηρετεί την αποικιοκρατία.
-- Κυριαρχία φυλετικής προκατάληψης (ρατσισμού): αίσθημα φυλετικής ανωτερότητας Ευρωπαίων, υπηρετεί την αποικιοκρατία και τον έντονο εθνικισμό του 19ου αι. (Ήδη <τέλη 18ου αι., από έναυσμα του Herder: συστηματική κατάταξη κοινωνιών κατά φυλές, με λευκή ευρωπαϊκή φυλή στη κορυφή της ιεραρχίας). Ο Liszt (1830) αποδίδει στη γερμανική φυλή καθοριστικό εκπολιτιστικό ρόλο (υιοθέτηση ιδεών Liszt από ναζιστές τον 20ό αι.).
-- Αποκορύφωμα εθνικισμού. Έντονο ενδιαφέρον προώθησης της εθνικής ταυτότητας εκ μέρους των εθνικών κρατών.
-- Αποκορύφωμα ρομαντισμού. Ρομαντισμός εμπνέει (ριζοσπαστική και συντηρητική) κριτική νεωτερικότητας, εκβιομηχάνισης και καπιταλισμού. (Αυτό ισχύει μέχρι τον 20ό αι.: π.χ. η κριτική της νεωτερικότητας από Αντόρνο και Χορκχάϊμερ –καταστροφή πολιτισμού εξαιτίας της απάνθρωπης ορθολογικότητας και της ασύδοτης κυριαρχίας πάνω στη φύση, στην οποία οδήγησε ο Διαφωτισμός με την αντίληψή του περί πολιτισμού-- παρουσιάζει έντονη συγγένεια με τον ρομαντισμό.) Η ιδέα των ρομαντικών Schiller/Σίλερ και Coleridge/Κόλεριτζ για τον ρόλο της τέχνης και της πνευματικής καλλιέργειας ως θεραπείας για την “αρρώστια” της βιομηχανικής κοινωνίας και για το “ρήγμα” που δημιούργησε μεταξύ ανθρώπου και φύσης, γνωρίζει πλατιά αποδοχή και οδηγεί, γύρω στο 1850, στη διάζευξη των εννοιών “πολιτισμός” και “κουλτούρα”. Έτσι, “πολιτισμός”= επιστημονική, τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδος• “κουλτούρα” = αισθητική και πνευματική καλλιέργεια, αντίδοτο για τις κοινωνικές συγκρούσεις της βιομηχανικής κοινωνίας και εγγύηση κοινωνικής ειρήνης και τάξης. Συγχρόνως, γεννιέται η αντιδιαστολή “μαζικής” κουλτούρας (λαϊκής κουλτούρας, ως υποπροϊόντος και χαρακτηριστικού του πολιτισμού της βιομηχανικής κοινωνίας) και “υψηλής” κουλτούρας (αστικής κουλτούρας).
20ός αιώνας
Πρώτο μισό 20ού αιώνα
Παγιώνεται η διάκριση “πολιτισμού” και “κουλτούρας”, που άρχισε γύρω στο 1850 με την Βιομηχανική Επανάσταση (βλ. παραπάνω). Έτσι, (Weber, 1921) “κουλτούρα”= το σύνολο των πνευματικών (και μοναδικών/ ιδιαζόντων) στοιχείων που διακρίνουν μια συγκεκριμένη κοινότητα –αξίες, δοξασίες, ήθη, έθιμα, γλώσσα, παράδοση, τέχνη κτλ.• “πολιτισμός” = το σύνολο των υλικών, τεχνοβιομηχανικών και επιστημονικών (κοινών) στοιχείων διαδόσιμων μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων –τεχνικές, τεχνολογία, γνώσεις.
Δεύτερο μισό 20ού αιώνα
Θεμελιακές αλλαγές στις έννοιες “πολιτισμός” και “κουλτούρα”.
-- Σκεπτικισμός εξαιτίας της παντελούς διάψευσης του Διαφωτισμού (κατάρρευση αποικιακού συστήματος και, κατ’ επέκταση, μύθου μονόδρομης εξέλιξης πολιτισμού με σημαιοφόρους τους Ευρωπαίους –βλ. παραπάνω• συνειδητοποίηση καταστροφών και πολέμων που συντελέστηκαν στο όνομα του πολιτισμού και της προόδου) και αναβίωση εθνικορομαντικής αντίληψης περί κουλτούρας (ως μέσου ανάδειξης εθνικών πολιτισμικών παραδόσεων και ταυτοτήτων –βλ. παραπάνω, Herder), αυτή τη φορά σε παγκόσμια ή ηπειρωτική κλίμακα, με την διαμόρφωση της έννοιας της πολιτισμικής κληρονομιάς (παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, χάρη στη διαμόρφωση νέων πολιτισμικών παραδόσεων και ταυτοτήτων στα νεοϊδρυθέντα εθνικά κράτη των πρώην αποικιών• ηπειρωτικής/ ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς, χάρη στη διάδοση των ΜΜΕ και τις μετακινήσεις προσώπων εντός Ευρώπης).
-- Χάρη στον εκδημοκρατισμό της δυτικής κοινωνίας, αμφισβήτηση των παραδοσιακών πολιτικών και πολιτισμικών ιεραρχιών και αναγνώριση της πολιτισμικής ποικιλίας ως βασικού ανθρώπινου δικαιώματος στο πλαίσιο του δημοκρατικού κράτους.
-- Υψηλή συμμετοχή λαϊκών στρωμάτων στη πολιτισμική ζωή και εμφάνιση νέων μορφών καλλιτεχνικής έκφρασης, με αποτέλεσμα την θεμελιακή μεταμόρφωση της τέχνης και την αμφισβήτηση της έννοιας “υψηλή κουλτούρα”. Νέα έννοια κουλτούρας, ευρύτερη και περιεκτικότερη από την αστική αντίληψη της κουλτούρας ως κοσμικής παιδείας/μόρφωσης ή “υψηλής” τέχνης (βλ. παραπάνω, 18ος αι. και 19ος αι.): καλύπτει όλο το φάσμα της ανθρώπινης (πνευματικής και υλικής) δημιουργίας μιας κοινωνίας (“κουλτούρα”= ένας συνολικός τρόπος ζωής, που περιλαμβάνει ταυτόχρονα παράδοση και καινοτομία, υψηλή τέχνη και μαζική κουλτούρα, συλλογικά ήθη και έθιμα και προσωπική δημιουργία -Williams, 1950-60), και είναι, επομένως, πλησιέστερη στον ανθρωπολογικό ορισμό περί κουλτούρας και πολιτισμού (βλ. παραπάνω, 19ος αι.). Έτσι, επιτεύχθηκε τελικά η σύζευξη “κουλτούρας” και “πολιτισμού”.
-- Πιο πρόσφατα, επικράτησε μια πιο ριζική σύλληψη και μια διεύρυνση της αντίληψης της κουλτούρας (σημ.: “κουλτούρα” σε σύζευξη πάντα με τον “πολιτισμό”).
Α) Κάτω από επίδραση ανθρωπολόγου Boas (τέλη 19ου/αρχές 20ού αι.), αμφισβήτηση της συνεκτικότητας και της οργανικής ολότητας της κουλτούρας μιας κοινωνίας, που εξυπακούονταν από τον αρχικό ανθρωπολογικό ορισμό της (βλ. παραπάνω,19ος αι.): α) κάθε κουλτούρα είναι υβριδική/ετερογενής και δυναμική/συνεχώς μεταβαλλόμενη, και όχι “καθαρή” και σταθερή, λόγω των σύνθετων και διαρκών αλληλεπιδράσεων και ανταλλαγών των ανθρώπινων κοινωνιών μεταξύ τους (Lévi-Strauss, 1960-1970)• β) κάθε κουλτούρα αποτελεί ένα συγκρουσιακό πεδίο, άμεσα συνυφασμένο με τις ποικίλες εμπειρίες και σχέσεις εξουσίας, ανισότητας και ανταγωνισμού που συνθέτουν την κοινωνική ζωή (“πολιτική” σύλληψη κουλτούρας).
Β) Κάτω από επίδραση νεο-ιστορισμού (απόρριψη του ιστορισμού -βλ. παραπάνω, 19ος αι.), αναδείχθηκαν η ετερογένεια, η αντιφατικότητα και οι συγκρούσεις που διέπουν την κουλτούρα κάθε ιστορικής εποχής.
Σύνοψη της εξέλιξης των εννοιών “πολιτισμός” και “κουλτούρα”
Πολιτισμός
1) = κοινωνικό πρότυπο συμπεριφοράς (ευγένεια, κοσμιότητα/ευπρέπεια)/civilité: αριστοκρατία 15ου-18ου αι.
2) = διαδικασία προοδευτικής τελειοποίησης της ανθρωπότητας/civilisation: αστοί διανοούμενοι/ Διαφωτιστές 17ου-18ου αι.
3) = επιστημονική και τεχνοβιομηχανική πρόοδος και επίτευγμα/ το σύνολο των υλικών, τεχνοβιομηχανικών και επιστημονικών στοιχείων της ανθρωπότητας: 1850-1950
4) = το σύνολο της (πνευματικής και υλικής) ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας/εποχής: 2ο μισό 20ού αι. (πβ. ανθρωπολογικό ορισμό πολιτισμού)
Κουλτούρα
1) = κοσμική παιδεία/μόρφωση (“υψηλή” κουλτούρα/τέχνη): αστοί διανοούμενοι/Διαφωτιστές 17ου-
18ου αι. (Γαλλία, Αγγλία: κουλτούρα/culture ως μέρος της ευρύτερης έννοιας του πολιτισμού κατά τους Διαφωτιστές. Γερμανία: κουλτούρα/kultur ως αυτόνομη έννοια και ως έμβλημα της σύγκρουσης των διανοουμένων με την αριστοκρατία).
2) = τα ιδιαίτερα ήθη, έθιμα, ο τρόπος σκέψης, οι γνώσεις, οι τέχνες, οι τεχνικές, εν γένει το οργανικό σύνολο στοιχείων που αποτελεί την ξεχωριστή πολιτισμική ταυτότητα ενός λαού/έθνους/ μιας κοινότητας/φυλής/ εποχής (Herder-αστός διανοούμενος, 1770-1780 και ανθρωπολογικός ορισμός κουλτούρας <1850)
3) = το σύνολο των πνευματικών στοιχείων μιας κοινότητας: 1850-1950
4) = το σύνολο της (πνευματικής και υλικής) ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας/εποχής: 2ο μισό 20ού αι. (πβ. ανθρωπολογικό ορισμό κουλτούρας)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου