ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13
ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
13.1 H Βιογραφία ως είδος
Αν και η βιογραφία ανθεί στην αυτοκρατορική περίοδο, σπέρματά της έχουμε από προηγούμενους αιώνες, π.χ. το εγκώμιο Ευαγόρας του Ισοκράτη, η παρουσίαση του ιστορικού προσώπου Αγησίλαου από τον Ξενοφώντα, των δημαγωγών της Αθήνας στα Φιλιππικά του Θεόπομπου και στο Περί δημαγωγών του Ιδομενέα. Για τη φιλοσοφική βιογραφία οι βάσεις πρέπει να τέθηκαν από τον Αριστοξένη τον Ταραντίνο (4ος αι. π.Χ.) που έγραψε Βίους φιλοσόφων, ενώ η βιογραφία ιστορικών προσώπων ενισχύθηκε πιθανότατα και από την περιπατητική διδασκαλία.
Μετά τον 3ο αι. π.Χ. σταθμοί στη βιογραφία είναι οι εξής: ο Αντίγονος από την Κάρυστο και ο Έρμιππος από τη Σμύρνη με Βίους συγχρόνων τους φιλοσόφων τον 3ο αιώνα, οι Σωτίων από την Αλεξάνδρεια (Διαδοχαί φιλοσόφων), Σωσικράτης από τη Ρόδο (Χρονικά) και Απολλόδωρος από την Αθήνα (Χρονικά) τον 2ο αιώνα, οι Αλέξανδρος ο Πολυίστωρ (Διαδοχαί φιλοσόφων), ο Δημήτριος από τη Μαγνησία (Ομώνυμοι) και ο Διοκλής από τη Μαγνησία (Διαδρομή των φιλοσόφων) τον 1ο αιώνα π.Χ., η Παμφίλη (Ιστορικά υπομνήματα) τον 1ο αι. μ.Χ., ο Πλούταρχος (Βίοι παράλληλοι) και ο Φαβορίνος τον 1ο-2ο αι. μ.Χ., ο Φιλόσταρτος (Βίοι σοφιστών) και ο Διογένης Λαέρτιος (έγραψε σε 10 βιβλία για τους βίους και τις γνώμες των φιλοσόφων από την αρχή της φιλοσοφίας με βάση τα φιλοσοφικά δόγματα από δάσκαλο σε διάδοχο κ.ο.κ, με πλούσιο ανεκδοτολογικό υλικό και έτσι διέσωσε ανεκτίμητες πληροφορίες) τον 2ο-3ο αιώνα. Το έργο των περισσοτέρων, εκτός από τον Πλούταρχο και το Φιλόστρατο, σώζεται σε αποσπασματική μορφή.
13.2 ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ
13.2.1 Βίος και έργο
Περ. 50-120 μ.Χ. από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας. Μας έχει σωθεί μεγάλο μέρος του έργου του που διαιρείται σε 2 κατηγορίες: Ηθικά (έργα για ηθικοφιλοσοφικά θέματα σε μορφή διαλόγου ή διατριβής) και Βίοι Παράλληλοι (πλήθος βιογραφιών), το πιο διάσημο. Είναι βιογραφίες σημαντικών ανδρών, Ελλήνων και Ρωμαίων, που παραλληλίζονται ανά ζεύγη με βάση κάποια κοινά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ή/και της δράσης τους. Η διαδικασία της σύγκρισης ανάγεται ήδη στην παράδοση των ρητορικών προγυμνασμάτων. Ο Πλούταρχος ωφέλησε και τους Έλληνες (ενίσχυε την ανάμνηση του ελληνικού πολιτιστικού στίγματος) και τους Ρωμαίους (προέβαλλε τα ρωμαϊκά επιτεύγματα, έχοντας βέβαια δώσει πριν το ελληνικό προηγούμενο χρονολογικά πρότυπο). Η συγκριτική βιογραφική αντιστοιχία ομόλογων προσωπικοτήτων σώζεται μόνο στο έργο του Πλύταρχου. Σώζονται και 4 μεμονωμένες βιογραφίες που θεωρούνται και προγενέστερες των ζευγών.
Η συγγραφή βιογραφιών ζητήθηκε στον Πλούταρχο από άλλους, αλλά μέσα από αυτές ανακάλυψε τα δικά του κίνητρα, το δικό του ενδιαφέρον για την ανάδειξη των ηθικών ιδιοτήτων που διαφαίνονται στις πράξεις των ανθρώπων. Όπως ο ΄διος αναφέρει η διαφορά βιογραφίας και ιστορικής συγγραφής είναι ακριβώς αυτή η απεικόνιση του ηθικού χαρακτήρα στις πράξεις των ανθρώπων που χαρακτηρίζει το πρώτο είδος. Σώζονται 22 ζεύγη βιογραφιών, το ένα από τα οποία διπλό με 4 προσωπικότητες που γίνονται αντικείμενο σύγκρισης. Άρα έχουμε συνολικά 46 βίους παράλληλους και 4 μεμονωμένες βιογραφίες.
Χρονολογική σειρά Βίων: οι 4 μεμονωμένοι είναι προγενέστεροι των διπλών Βίων. Γενικά οι Βίοι τοποθετούνται στη δεύτερη περίοδο της ζωής του Πλούταρχου. Σε ό,τι αφορά την εσωτερική χρονολογική σειρά τους δεν έχουμε πολλές μαρτυρίες γιατί δεν ξέρουμε πώς ακριβώς δούλευε ο Πλούταρχος. Η κατάταξη των Βίων γίνεται είτε με διμερή κατάταξη με βάση τη χρονολογική σειρά των Ελλήνων που βιογραφούνται, είτε με βάση τις χρονολογίες των Ρωμαίων, είτε με τριμερή κατάταξη με βάση τον τόπο καταγωγής των Ελλήνων και δευτερευόντως τη χρονολογική σειρά.
13.2.2 Η δομή των Βίων
Στην αρχή των παραλληλισμών εκθέτει κάποια χαρακτηριστικά που εκλαμβάνει ως κοινά στη ζωή των δύο ανδρών, έστω κι αν αυτό γίνεται τεχνητά ή οφείλεται σε συμπτώσεις. Εκθέτονται οι δύο βιογραφίες και στη συνέχεια τα χαρακτηριστικά που θεωρεί κοινά τα συνοψίζει, εμπλουτίζει, αξιοποιεί στο καταληκτήριο τμήμα, στη σύγκριση, όπου συγκρίνονται οι δύο άνδρες ως προς τα χαρακτηριστικά αυτά. Σε κάποιους Βίους λείπει η σύγκρισις, ίσως όχι τυχαία (π.χ. στο ζεύγος Θεμιστοκλή-Κάμιλλου).
Παραδείγματα: Ζεύγος Θησέα-Ρωμύλου με κοινά χαρακτηριστικά το ότι και οι δύο ίδρυσαν πόλεις και άρπαξαν γυναίκες. Στο ζεύγος Σόλωνα-Ποπλικόλα και οι δύο διακρίνονται για τον πολιτικό στοχασμό τους και την καθοριστική πολιτική δράση τους. Οι Αριστείδης και Κάτων παραλληλίζονται γιατί και στο πολεμικό και στο πολιτικό και ηθικό πεδίο κατέγραψαν ανάλογες επιδόσεις, ενώ οι Κίμων και Λούκουλλος γιατί χειρίστηκαν με ανάλογο τρόπο όμοιες περιστάσεις.
13.2.3 Βίοι και ηθικά κριτήρια
Ο Πλούταρχος συνηθίζει να παραλληλίζει και άτομα με βάση ηθικά κριτήρια, αν και εκεί παρεμβάλλει συχνά και ανεκδοτολογικά στοιχεία, όπως συνηθιζόταν στην παράδοση της βιογραφίας.
Παραδείγματα: Ο παραλληλισμός του Περικλή με το Φάβιο Μάξιμο γίνεται με βάση την πραότητα και τη δικαιοσύνη για τις οποίες διακρίνονταν και οι δύο, καθώς και για την ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν θετικά τις αρνητικές αντιδράσεις των πολιτών και των συναρχόντων τους προς όφελος της πόλης τους. Στον παραλληλισμό Νικία και Μάρκου Κράσσου πέρα από ένα ιστορικό παράλληλο (τα παθήματα και των δύο σε εκστρατείες), οι δύο άνδρες συγκρίνονται και ως προς άλλα χαρακτηριστικά και ως προς τη χρήση του πλούτου. Για τη σύγκριση Αλκιβιάδη και Γάιου Μάρκου Κοριολανού το μόνο ίσως κοινό σημείο είναι μια ιδιότυπη μορφή υπερηφάνειας.
13.2.4 Άλλα κριτήρια
Άλλα κριτήρια παραλληλισμού είναι τα ακόλουθα: ρητορική ικανότητα και των δύο βιογραφουμένων (Δημοσθένης-Κικέρων), η φιλοσοφική παιδεία και η σημασία της στη ζωή τους (Δίων-Βρούτος), το γεγονός ότι και οι δύο πολέμησαν εναντίον αλλόφυλων στρατών (Τιμολέων-Αιμίλιος Παύλος), και οι δύο είχαν πρωτοφανείς στρατιωτικές επιτυχίες (Πελοπίδας-Μάρκελλος). Ενίοτε τα κριτήρια είναι ακαθόριστα (π.χ. παραλληλισμός Πύρρου και Μάριου). Στα ζεύγη Φωκίων-Κάτων και Αλέξανδρος-Καίσαρ δεν επιτάσσεται σύγκρισις.
13.2.5 Μεμονωμένοι Βίοι-Ειδικά κριτήρια παραλληλισμού
Βίος Αράτου (πολιτική και στρατιωτική δραστηριότητα και σημασία Αχαϊκής συμπολιτείας, ηθική προσωπικότητα Αράτου), Βίος Αρταξέρξη (γεγονότα ζωής του και περιγραφή εσωτερικού κόσμου περσικής αυλής), Βιογραφία Γάλβα και βιογραφία Όθωνα χωρίς παραλληλισμό.
Σε τετραπλό αφηγηματικό σχήμα έχουμε τις βιογραφίες των Άγι, Κλεομένη, Γάιο και Τιβέριο Γράκχο. Συγκρίνονται κατά άτομο και κατά ζεύγος, το κριτήριο της σύγκρισης οι μεταρρυθμίσεις που έφεραν οι μεν δύο πρώτοι στη Σπάρτη, οι δε δύο τελευταίο στη Ρώμη.
Η σύγκριση Λυκούργου-Νουμά έγινε με βάση την αναλογία ανάμεσα στις θεσμικές μεταρρυθμίσεις στη Σπάρτη και στη Ρώμη. Η σύγκριση Λυσάνδρου και Σύλλα με βάση την προσωπική αναρρίχηση στην εξουσία με την απόκτηση ατομικής ισχύος, ενώ μεταξύ Αγησίλαου και Πομπήιου με βάση τον τρόπο ανόδου στην εξουσία.
13.2.6 Η σημασία των Βίων
Οι Βίοι Παράλληλοι διαβάστηκαν πολύ γιατί ο Πλούταρχος κατόρθωσε με έναν ισορροπημένο γλωσσικό πλούτο να συγκεράσει τον αττικισμό με το φιλοσοφικό λόγο και να συνεχίσει τη μακραίωνη παράδοση του είδους. Άσκησαν επίδραση στην ιστορία του πολιτισμού, καθώς υπογράμμισαν τον ελληνικό πολιτισμό σε μια εποχή που αυτός δεν εκφραζόταν με όρους εξουσίας. Βιογραφία δε σημαίνει βέβαια ιστορία, αλλά πάντως εκφράζει το πάγιο αίτημα όλων των εποχών την προσωπογραφική αποτύπωση των ιστορικών γεγονότων και άρα συνιστά μία επιπλέον πηγή για την ιστορική έρευνα.
13.3 ΦΛΑΒΙΟΣ ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ
13.3.1 Βίος και έργο
170-249 περίπου. Έζησε για αρκετό διάστημα στη Ρώμη. Σώζονται τα εξής έργα του: Ηρωικός (διάλογος με θέμα τους ήρωες του Τρωικού πολέμου), Γυμναστικός (για την αθλητική άσκηση), Επιστολαί (73 με ερωτικό κυρίως περιεχόμενο), Εικόνες (2 ομάδες, η μία μάλλον δική του, η άλλη του ομώνυμου γαμπρού του), Νέρων (σύντομος διάλογος), 2 Διαλέξεις. Επίσης, οι Βίοι σοφιστών και Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιον (βιογραφίες).
13.3.2 Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιον
Κατά παραγγελίαν της αυτοκράτειρας Ιουλίας Δόμνας η περιγραφή της ζωής του φιλοσόφου με παρεβολή πολλών μυστικιστικών, υπερφυσικών και θαυματολογικών στοιχείων σε σημείο που να παραβάλλεται με το ελληνιστικό μυθιστόρημα και βίους αγίων. Πολλές περιγραφές συναντήσεων του ήρωα ξεπερνούν τη λογική, π.χ. συναντήσεις με ψυχές. Ο φιλόσοφος έζησε τον 1ο αι. μ.Χ., περιπλανώμενος, εμποτισμένος από τις αρχές του νεοπυθαγορισμού σε μια εποχή που παράλληλα με την παιδευτική προσήλωση στα αρχαιοελληνικά πρότυπα εξέφραζε και μια ευαισθησία σε θέματα μυστικισμού και θρησκευτικής θαυματολογίας θεωρήθηκε ότι με τη συγκεκριμένη βιογραφία επιχειρείται η προβολή ενός Εθνικού, αντίστοιχού προς το Χριστό. Πάντως η επίδραση του χριστιανισμού και των ευαγγελίων έχει ασκήσει επίδραση στο έργο. Η αφήγηση του Φιλόστρατου στηρίζεται στις πλούσιες αφηγηματικές του ικανότητες.
13.3.3 Βίοι σοφιστών
Θεωρούνται μεταγενέστεροι, αφιερωμένοι στον ύπατο Αντώνιο Γορδιανό, μετέπειτα αυτοκράτορα, άρα δημοσιεύτηκαν μετά το 229 μ.Χ. Αποτελούν ένα σύνολο βιογραφιών σε δύο βιβλία που ξεκινά από τους Γοργία και Πρωταγόρα και καταλήγει στους σοφιστές της αυτοκρατορικής εποχής. Στο Φιλόστρατο οφείλουμε τον όρο «Δεύτερη Σοφιστική» με την οποία εννοούσε την περίοδο της σοφιστικής από τον Αισχίνη και μετά.
Η σειρά των βίων δεν είναι αλφαβητική αλλά ιστορική. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στον Πολέμωνα από τη Λαοδικεία και στον Ηρώδη τον Αττικό. Βιογραφούνται 59 σοφιστές όχι πάντα με αντικειμενικά κριτήρια. Άλλοτε τα κριτήρια είναι σταθερές και διαχρονικές αξίες και άλλοτε είναι πολύ συζητήσιμες αξίες, όπως ο πλούτος, η αναγνώριση, η κοινωνική επιτυχία. Και ο τρόπος παρουσίασης είναι πολύ διαφορετικός και απηχεί περισσότερο την επιδίωξη υφολογικής ποικιλίας με τη συσσώρευση ανεκδοτολογικού υλικού και λιγότερο την προσπάθεια για αντικειμενική ανάδειξη της πνευματικής προσφοράς των βιογραφουμένων. Κάποιοι σοφιστές μνημονεύονται απλώς για να δηλωθεί πόσο ανάξιοι λόγου είναι, ενώ εξαιρούνται από την παρουσίαση οι σύγχρονοι του συγγραφέα σοφιστές για να υπάρξει κατά το δυνατόν αντικειμενικότητα. Όσο όμως κι αν το έργο έχει μειονεκτήματα, έχει επίσης σημαντικές αρετές, όπως αφηγηματική πληρότητα και εκφραστική ευστοχία. Ο βασικός στόχος του έργου του είναι η εγκωμιαστική καταξίωση της Δεύτερης Σοφιστικής και ένα βασικό κριτήριο αξιολόγησης για το Φιλόστρατο είναι αυτό της παιδευτικής χρηστικότητας, κριτήριο που χαρακτηρίζει όλη την εποχή, αφού η διάδοση της ελληνικής παιδείας είναι βασική προτεραιότητα.
Δραστηριότητες
Δραστηριότητα 1
Διαφοροποιούνται. Η ιστοριογραφία ασχολείται με περιγραφή πολέμων, κατορθωμάτων τα οποία όμως δεν αρκούν πολλές φορές για να αποκαλυφθεί το ήθος (αρετές και ελαττώματα) των πρωταγωνιστών τους σε αντίθεση με τη βιογραφία που προβάλλει και ασήμαντα φαινομενικά γεγονότα, που αποκαλύπτουν όμως την ψυχή των βιογραφουμένων. Ο Πλούταρχος ενδιαφερόταν για την ανάδειξη των ηθικών ιδιοτήτων των ανθρώπων, όπως φαίνεται από το σύνολο του έργου του.
Δραστηριότητα 2
Θησέας-Ρωμύλος (και οι δύο ίδρυσαν πόλεις και άρπαξαν γυναίκες)
Σόλων-Ποπλικόλας (και οι δύο άνθρωποι με πολιτικό στοχασμό και καθοριστική πολιτική δράση)
Αριστείδης-Κάτων (ανάλογες επιδόσεις στο πολιτικό και στο ηθικό πεδίο)
Περικλής-Φάβιος Μάξιμος (κοινές αρετές και των δύο η πραότης και η δικαιοσύνη και η ικανότητά τους να αντιμετωπίζουν θετικά τις αρνητικές αντιδράσεις πολιτών και συναρχόντων προς όφελος της πόλης)
Αλκιβιάδης-Γάιος Μάρκος Κοριολανός (και οι δύο είχαν μία ιδιότυπη υπερηφάνεια)
Δημοσθένης-Κικέρων (και οι δύο οι ικανότεροι εκφραστές του λόγου σε Ελλάδα και Ρώμη)
Δίων-Βρούτος (φιλοσοφική παιδεία και σημασία της για τη ζωή τους, καθώς και ο απόλυτος χαρακτήρας που έδειξαν στην πολιτική και στρατιωτική τους δράση και η διάψευση των προσπαθειών τους)
Ευμένης-Σερτόριος (και οι δύο πολέμησαν επικεφαλής αλλόφυλων στρατών)
Φωκίων-Κάτων (θετική πρόσληψη της δράσης τους και η ηθική στάση που επέδειξαν στα έργα που ανέλαβαν)
Πελοπίδας-Μάρκελλος (και οι δύο πρωτοφανείς επιτυχίες, ο ένας εναντίον των Λακεδαιμονίων, ο άλλος εναντίον του Αννίβα)
……………….
Δραστηριότητα 3
Ο Φιλόστρατος άντλησε στοιχεία από τη ζωή και το έργο του Απολλώνιου του Τυανέα αλλά σίγουρα πρόσθεσε και στοιχεία που μαρτυρούν την επίδραση του πνευματικού κλίματος της εποχής και επιτρέπουν το συσχετισμό της συγκεκριμένης βιογραφίας με το ελληνιστικό μυθιστόρημα και τους χριστιανικούς βίους αγίων. Έχουμε συνεπώς ένα εγκώμιο του φιλοσόφου, μια εξιδανικευτική περιγραφή των πράξεών του με πολλά παράλληλα από τη ζωή του Χριστού και των Αγίων. Ο Απολλώνιος, εφόσον είχε εμποτιστεί στις αρχές του νεοπυθαγορισμού, είχε μεταφυσικές ανησυχίες και πεποιθήσεις, απλώς οι πεποιθήσεις και εξιστορήσεις του διογκώθηκαν από το Φιλόστρατο λόγω των γενικότερων τάσεων για παρεμβολή μυστικιστικών, εξωλογικών στοιχείων.
Δραστηριότητα 4
Κατά το Φιλόστρατο, στον οποίο οφείλεται και ο όρος, «Δεύτερη Σοφιστική» είναι η περίοδος από τον Αισχίνη και μετά, κατά την οποία το ενδιαφέρον της σοφιστικής αφορούσε όχι πλέον φιλοσοφικά θέματα αλλά θέματα που αποτελούσαν αντικείμενο της ιστορίας (προσδιορισμός των φτωχών και των πλουσίων, των ηγεμόνων και των τυράννων)
Η νεότερη έρευνα αποκαλεί «Δεύτερη Σοφιστική» τα έργα τέχνης και λόγου από τον 1ο ως τον 3ο μ.Χ. αι. με ακμή τον 2ο αιώνα. Σοφιστής ήταν πλέον ο άνθρωπος που προσέφερε με τη διδασκαλία του το ελληνικό παιδευτικό ιδεώδες, στεγασμένος συνήθως σε κάποιο φιλοσοφικό ρεύμα και εκμεταλλευόμενος τη δυναμική πειθώ της ρητορικής (Γ τόμος, κεφάλαιο 8.3).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου