ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ
ΑΡΧΑΪΚΗ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Α' - ΚΕΦ. 2
2.1.1 Επική παράδοση πριν από τον Όμηρο
Τα ομηρικά έπη= τα αρχαιότερα ελληνικά ποιητικά δημιουργήματα που μας διασώθηκαν και η αρχή της ποιητικής παράδοσης Ελλήνων. ΟΜΩΣ
• Ενδείξεις μέσα στα έπη ότι είχαν προηγηθεί και άλλες ποιητικές συνθέσεις.
• Δεν είναι δυνατόν να μην υπήρχαν κι άλλα ποιήματα πριν γιατί ο άνθρωπος έχει την τάση να δημιουργεί
• Είναι τόσο «τέλεια» ως δημιουργήματα που δεν μπορεί να μην υπήρχαν άλλα ποιήματα ως πρόδρομοί τους.
Ομηρικό ζήτημα= το πρόβλημα σχετικά με τη δημιουργία της ομηρικής ποίησης, τη σύνθεση των συγκεκριμένων επών, τη χρονολόγησή τους και την προσωπικότητα του ποιητή.
Ομηρικά έπη= ώριμο καταστάλαγμα μακράς ποιητικής παράδοσης. Το έπος δημιουργήθηκε μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών κέντρων ως ανάμνηση της ύπαρξής τους (# Nilson: το έπος καλλιεργήθηκε σε κέντρα μυκηναϊκού πολιτισμού). Χώρος γέννησης: Ιωνία, 4 μεγάλοι επικοί κύκλοι (Αργοναυτικός, Αιτωλικός, Θηβαϊκός, Τρωικός) = πρώτη ύλη ομηρικών επών.
Η ύπαρξη προομηρικής επικής παράδοσης επιβεβαιώνεται από το ίδιο το έπος
• Συγκεκριμένες αναφορές μέσα σ’ αυτό σε γεγονότα παρελθόντος (π.χ. τραγούδια αοιδών που στα έπη τραγουδούν παλαιά κλέη ανδρών- Antehomerica Kullmann), π.χ. τραγούδια με υλικό από άλλους επικούς κύκλους που θεωρούνται γνωστοί.
• Θεωρεί γνωστή στους ακροατές την Τρωική εκστρατεία (περιγράφει μόνο 52 ημέρες).
• Θεωρούνται γνωστοί και οι βασικοί ήρωες (π.χ. δεν αναφέρει γενεαλογία τους).
Χρονικό τόξο προηγηθέντων μυθικών κύκλων: Αργοναυτική εκστρατεία, Αιτωλικός κύκλος, Θηβαϊκός κύκλος, Τρωικός. ΑΡΑ υπήρχε υλικό που οι αοιδοί μετασχημάτιζαν αυτοσχεδιάζοντας με τη βοήθεια στερεότυπων εκφράσεων, ενώ σίγουρα από ένα σημείο και πέρα βοήθησε και η γραφή.
Η ομηρική ποίηση διατήρησε αναμνήσεις< μυκηναϊκή εποχή (χάλκινα όπλα, λέξεις που δε χρησιμοποιούνταν πλέον τον 8ο αιώνα, π.χ. φάσγανον), ενώ είχε και στοιχεία του 8ου αιώνα (έθιμα ταφής, σιδερένια όπλα,…).
Σίγουρα όμως πολλές αναφορές Ομήρου σε προηγηθέν υλικό είναι απλές ποιητικές επινοήσεις του.
2.1.2 Προφορική και γραπτή σύνθεση
Αρχική άποψη: τα έπη συνετέθησαν και μεταδόθηκαν προφορικά. Αποδείχθηκε όμως ότι τότε ήταν γνωστή η γραφή (Γραμμική Β). Εξάλλου αδύνατον να σωθεί τόσο σύνθετη εργασία χωρίς την παρέμβαση γραφής. Στη νεότερη εποχή θεωρία Parry για δυνατότητα προφορικής σύνθεσης και μετάδοσης επών λόγω κυρίως του ύφους και της τεχνικής της γλώσσας του Ομήρου (στερεότυπες εκφράσεις, στίχοι ολόκληροι που επαναλαμβάνονται= λογότυποι= formulae). Όμως, η σύνθετη τεχνική και ο τρόπος δομής επών δικαιολογούνται μόνο με χρήση γραφής. Υπάρχουν αναμφίβολα και στοιχεία προφορικής ποίησης στα έπη, αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τα έπη στο σύνολό τους. Ενδιάμεση λύση: ο ποιητής παρέλαβε υλικό παράδοσης προφορικά ή γραπτά αλλά η σύνθεση και η μετάδοση από εκεί και πέρα έγινε γραπτά. Συμπέρασμα: η διάσωση των επών μέχρι σήμερα προϋποθέτει γραπτή σύνθεση, βάσει μιας προφορικής παράδοσης που ενσωματώθηκε στο έργο του ποιητή με τη βοήθεια της γραφής.
2.1.3 Η προσωπικότητα του Ομήρου. Η συμβολή του στη συναίρεση της παράδοσης.
Πρόβλημα στη χρονολόγηση του Ομήρου, καθώς βρισκόταν στο τέλος μιας παράδοσης που δε μας άφησε γραπτά μνημεία και φαίνεται ότι έζησε αρκετά πριν από τις πρώτες πηγές που έχουμε. Συνέπεια: η φιλολογία του 19ου αιώνα θεωρούσε ότι δεν υπήρχε, ο 20ος αιώνας όμως τον καθιέρωσε ως ιστορικό πρόσωπο. Γεωγραφικά η θέση του στην Ιωνία. Αβεβαιότητα ως προς τον τόπο γέννησης του ποιητή. Άμεσες πληροφορίες για τον Όμηρο έχουμε από τους Βίους του στην αρχαία εποχή. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με Ησίοδο, καθώς εμφανίζεται ως σύγχρονος και αντίπαλός του (Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Η χρονολόγησή του εξαρτάται από το αν θεωρείται ο ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Αν μόνο της Ιλιάδας, τότε χρονολόγησή του τον 9ο αι. π.Χ. Αν και η Οδύσσεια δικό του έργο, τότε 7ος αιώνας. Στον Όμηρο αποδίδονται τα 2 μεγάλα έπη, κάποιοι Ύμνοι και μερικά από τα Κύκλια έπη. Βασικό θέμα έρευνας η σχέση Ομήρου με παράδοση. Η απόκλιση από το παραδοσιακό και η παρουσία των νεωτερισμών διακρίνονται σε 4 κατηγορίες: σε κατά λέξη επαναλήψεις σκηνών, σε τυπικές σκηνές που προσαρμόζονται κάθε φορά στην υπόθεση και διήγηση του ποιητή, σε διαμορφωμένες τυπικές σκηνές με έκδηλα τα στοιχεία νεωτερισμών που παραλλάσσουν τις παλαιές σκηνές και σε σκηνές που είναι εντελώς διαφορετικές από υπόδειγμα παράδοσης (όταν το πρόσωπο είναι σε αδιέξοδο και προσπαθεί να ξεφύγει από αυτό). Η παραγωγή άλλων επών χάθηκε ολοκληρωτικά λόγω του άρτιου χαρακτήρα των 2 μεγάλων επών που επισκίασαν όλα τα άλλα.
2.1.4 Περιεχόμενο Ιλιάδας
(βλ. σελ. 63-66 διδακτικού υλικού)
2.1.5 Δομή
Ο Όμηρος δεν παρέλαβε απλώς, επινόησε θέματα και μύθο. Η προσφορά Ομήρου όμως αποφασιστική στην τεχνική και αρχιτεκτονική επών. Η Ιλιάδα περιγράφει περιστατικά 52 ημερών, από τις οποίες οι 39 είναι αργές (χωρίς ουσιαστικά γεγονότα), οι 13 έχουν δράση και οι 4 είναι πολύ συμπυκνωμένες δραματικά με ζωντανές μάχες. Το θέμα του έπους είναι η μήνις= οργή Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα γιατί του άρπαξε τη Βρησηίδα (το θέμα το πήρε ο Όμηρος από προϊλιαδική παράδοση, αλλά το έκανε κύριο θέμα του). Όμως το έπος ονομάζεται Ιλιάς γιατί ο ποιητής επιδιώκει να αφηγηθεί τα περιστατικά από τον πόλεμο της Τροίας. Ο Όμηρος δημιουργεί μεταπτώσεις, δίνει έξοχα δείγματα ψυχολογίας προσώπων. Δίνει τα διάφορα περιστατικά πολέμου όχι σε αυστηρή χρονικά σειρά και ακολουθία, χρησιμοποιεί συχνά την αναδρομή στο παρελθόν. Προϋποθέτει πολλά στοιχεία από το παρελθόν γνωστά στους ακροατές από την παράδοση (π.χ. γνωστά τα πρόσωπα των βασικών ηρώων Αχιλλέα, Οδυσσέα, Έκτορα,...). Με την αναδρομή ο ποιητής διηγείται γεγονότα της αρχής του πολέμου, ενώ βρίσκεται ήδη κοντά στο τέλος του. Μια επινόηση του ποιητή είναι ότι παρουσιάζει να νικώνται συνέχεια οι Τρώες παρά την υπόσχεση του Δία στη Θέτιδα ότι θα νικήσουν οι Αχαοί. Με την αναδρομή μνημονεύει και γεγονότα σε χρόνο πριν από τον Τρωικό κύκλο. Παράλληλα χρησιμοποιείται και η τεχνική της προαναγγελίας. Άρα οι βασικές τεχνικές Ομήρου: συμπύκνωση, αναδρομή, προαναγγελία και οι επινοήσεις του. Χαρακτηριστική του καινοτομία: δε συνθέτει αποκλειστικά αρνητικούς ή θετικούς χαρακτήρες, αλλά αναγνωρίζει αρετές και στους αντιπάλους. Περιγράφει έξοχες σκηνές ειρηνικής ζωής. Ίσως πρόκειται για κριτική του ποιητή στην ηρωική εποχή.
2.1.6 Το ομηρικό ζήτημα
Τρία στην ουσία προβλήματα
• Τρόπος δημιουργίας, σύνθεσης, δομής επών (ο ποιητής στην αρχή ή στο τέλος της συνθετικής διαδικασίας)
• Πατρότητα των επών
• Χρονολόγηση των επών
Αρχαιότητα
Προηγήθηκε ο προβληματισμός για την πατρότητα ποιημάτων. Άποψη χωριζόντων: διαφορετικά πρόσωπα οι ποιητές Ιλιάδας και Οδύσσειας. Πρώτοι εισηγητές της θεωρίας: Ελλάνικος, Ξένωνας (2ο αι. π.Χ.). Ο πρώτος που έκρινε τον Όμηρο ως ποιητή ήταν ο Δημόκριτος, αλλά γενικά κυρίαρχη η πίστη αρχαίων στην ενότητα και υψηλή ποιότητα των επών και στην ιστορική ύπαρξη Ομήρου. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ερεύνησαν το θέμα αλλά κατέληξαν στην αποδοχή του Ομήρου ως ποιητή και των δύο επών.
Νεότεροι χρόνοι
Στη Δυτική Ευρώπη, περίοδος όψιμης Αναγέννησης λόγω της άνθησης των εθνικών λογοτεχνιών και τη συνακόλουθη αποστροφή + αμφισβήτηση των κλασικών υπερεθνικών προτύπων (άρα και του Ομήρου) έχουμε αρνητική κριτική προς τον Όμηρο και τα έπη. Πρώτος ο d’Aubignac κατηγορεί τον ποιητή των ομηρικών επών (βασικά θεωρεί τον Όμηρο ανύπαρκτο πρόσωπο) για ανηθικότητα, κακό γούστο και ασυνέπειες στην αφήγηση.
Ο αρχηγός των χωριζόντων (και δημιουργός της αναλυτικής σχολής) ήταν ο Wolf (Prolegomena ad Homerum, 1795)που υποστήριξε τα εξής: Η πρώτη σύνθεση των επών έγινε περίπου το 950 π.Χ., αλλά τότε δεν υπήρχε γραφή και έτσι τα έπη ανά τμήματα μεταδόθηκαν προφορικά και με απομνημόνευση από πολλούς ποιητές και αοιδούς μέχρι τον 6ο αιώνα, οπότε και καταγράφηκαν από τον Πεισίστρατο. ΟΜΩΣ την εποχή του Πεισίστρατου δεν καταγράφηκαν, αλλά από μαρτυρίες ξέρουμε ότι ήταν ήδη γνωστά και τότε έγινε η κατάταξή τους. Επίσης, ξέρουμε πλέον ότι υπήρχε γραφή ήδη από το 1400 π.Χ. Τέλος, έχει αποδειχθεί ότι είναι δυνατόν να απομνημονεύσει ένας άνθρωπος τόσο εκτενή ποιήματα και να τα διασώσει.
Μετά τον Wolf εκφράστηκαν δύο απόψεις:
Το έπος είναι ενιαίο στην αρχή με έναν ποιητή και στην πορεία συμπληρώνεται και τροποποιείται
Το έπος αποτελείται από πολλά συνενωμένα μικρά έπη, άρα ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.
Γιατί η ενότητα των επών αμφισβητήθηκε τη συγκεκριμένη εποχή (γερμανικού ιδεαλισμού) κι όχι νωρίτερα; Τότε επικρατούσαν στη λογοτεχνία οι γενετικές θεωρίες που ασχολούνταν με τον τρόπο γέννησης των έργων τέχνης, με την αρμονία των μερών του, την ύπαρξη καθορισμένου σχήματος με εσωτερική λογική.
Θεωρία των μικρών επών
Αρχές του 19ου αιώνα από Lachmann και Jachmann. Κατ’ αυτούς το έπος δημιουργήθηκε από τη συγκόλληση πολλών μικρών τραγουδιών (στο ομηρικό συγκεκριμένα 18 τραγουδιών) και ο ποιητής βρίσκεται στο τέλος της διαδικασίας.
Θεωρία της συμπίλησης
Kirchhoff: έχουμε ενδιάμεσες μορφές (ποιητών και τραγουδιών) μεταξύ των αρχικών τραγουδιών και του τελικού έπους. Ο ποιητής έρχεται στο τέλος για να δώσει την τελική μορφή στους ενδιάμεσες μορφές. Αρχικά οπαδός της ιδέας αυτής και ο Willamowitz, που αναθεώρησε όμως μετά και κατέληξε ενωτικός (πλήρης αποδοχή Ομήρου και ενότητας επών).
Θεωρία της διεύρυνσης
Μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο από τους Theiler και von der Muehll. Στην αρχή υπήρξε ένας μικρός πυρήνας (στην περίπτωση της Ιλιάδας, η μήνις του Αχιλλέα, που, κατά τους Howald και Ι.Θ. Κακριδή, ως θέμα προέρχεται από το μύθο του Μελέαγρου), ποιοτικά υψηλός, ο οποίος στην πορεία επεκτάθηκε με επεμβάσεις ραψωδών και έπεσε το επίπεδό του. Ο ποιητής βρίσκεται στη αρχή της διαδικασίας. Στη θεωρία αυτή αναζητούνται νεότερα και παλαιότερα στρώματα και επιτελείται η ακόλουθη μεταλλαγή της αναλυτικής σχολής: μιλάμε πλέον για μέρη του τελικού έπους σχετικά ολοκληρωμένα, αυτόνομα, δηλ. για επύλλια.
Γενικά χαρακτηριστικά αναλυτικής θεωρίας
• Ανακάλυψη αντιφάσεων< συνένωση άσχετων μεταξύ τους επυλλίων
• Επαναλήψεις στίχων σε διάφορες θέσεις
• Απομόνωση γλωσσικών, στιχουργικών, πολιτισμικών στρωμάτων που μοιάζουν ή είναι νεότερα
• Διαφορές ύφους< διαφορετικοί ποιητές
Θεωρία της Νεοανάλυσης (Muelder, Kullmann, Ι.Θ.Κακριδής)
Το έπος πήρε πολλά στοιχεία από την παράδοση, τα οποία χάρη στη μεγαλοφυΐα του ποιητή, στο τέλος, συναιρέθηκαν στη μορφή που τα έχουμε. Τα πρότυπα μύθων του έπους βασίστηκαν σε άλλους μύθους. π.χ. η μήνις του Αχιλλέα, το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας, προέρχεται από το μύθο του Μελεάγρου (Κακριδής). Κακριδής: τα ομηρικά έπη είναι ενότητες στη μορφή που τα έχουμε και κορυφαία κατάληξη μιας πορείας, άσχετα αν ο συγγραφέας ένας ή πολλοί.
Θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης (oral poetry)
Εισηγητής της θεωρίας ο Milmann Parry. Η ποίηση του Ομήρου είναι παραδοσιακή (όχι προσωπική), προφορική (όχι λογοτεχνική) ποίηση. Ο Parry μελέτησε το σερβοκροατικό έπος που μεταδόθηκε προφορικά και έβγαλε συμπεράσματα και τα ομηρικά. Με βάση δύο χαρακτηριστικά επαναλαμβανόμενα στοιχεία των ομηρικών επών, το παραδοσιακό επίθετο (αυτό που συνοδεύει ένα ουσιαστικό σε μία ορισμένη σύνδεση, σε ορισμένη θέση στο μέτρο) και τις στερεότυπες εκφράσεις (formulae=έκφραση ή σειρά συνδεόμενων λέξεων που χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένη θέση στο μέτρο για να αποδώσουν συγκεκριμένο νόημα), υποστηρίζει
• Ο ποιητής συνθέτει προφορικά. Τον βοηθούν οι στερεότυπες εκφράσεις και η μνημοτεχνική. Δεν υπήρχε γραφή.
• Ο ποιητής μπορεί εύκολα να αναπαραγάγει μετρικά σχήματα.
• Με τη χρήση στερεότυπων εκφράσεων, ο ποιητής μπορεί εύκολα να παραλλάσσει παραδεδομένα σχήματα.
• Εννοείται ότι υπήρχε μακρά μαθητεία στην απομνημόνευση του συγκεκριμένου υλικού.
• Υπάρχει πρωταρχική σύνδεση της formula και της δομής του στίχου
Το θέμα είναι: τι είναι του Ομήρου και τι της παράδοσης.
ΚΡΙΤΙΚΗ:
• Ο Parry έβλεπε παντού formulas, όμως υπάρχουν πολλές συνδέσεις λέξεων που είναι απλώς συντακτικά σχήματα, άρα οι formulae δεν είναι τόσο εκτεταμένες.
• Ο Kirk, οπαδός μεν, άσκησε όμως και κριτική: πέρα από την παραδοσιακή, προφορική ποίηση, στα έπη υπάρχει και η ενσυνείδητη, ατομική σύνθεση του ποιητή.
• Ο Pope: σε όλα τα σημαντικά σημεία των ομηρικών επών υπάρχει αυτόνομη, προσωπική δημιουργία.
• Οι Σερβοκροάτες τραγουδιστές απλώς διασώζουν με τη μνήμη, δεν αναδημιουργούν με βάση το παραδοσιακό υλικό.
• Ο Adam Parry, γιος του Μ. Ραrry: το κείμενο που έχουμε είναι του Ομήρου, ριζωμένο μεν στην παράδοση αλλά την υπερβαίνει γιατί υπήρχε και έγινε χρήση της γραφής.
• Τσοπανάκης: πότε, από ποιους, πώς έγινε η πρώτη καταγραφή επών;
• Σήμερα: τα ομηρικά έπη= αποτέλεσμα μακράς δημιουργίας και εξέλιξης επικού υλικού. Στην πορεία πολλά στοιχεία αφαιρέθηκαν, νέα προστέθηκαν. Ο ποιητής πάντως δε δημιούργησε εκ του μηδενός.
2.1.7 Οδύσσεια. Υπόθεση και Δομή
Η Οδύσσεια είναι ένα έπος άλλης εποχής με διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά από την Ιλιάδα (έπος πολεμικών συγκρούσεων). Είναι το μεταπολεμικό έπος, που περιγράφει την επιστροφή από τον πόλεμο. Για Υπόθεση βλ. 79-84 βιβλίου.
2.1.8 Δομή και σύνθεση της Οδύσσειας
Αναλυτική μέθοδος και στην Οδύσσεια:
• Συνένωση όχι μόνο θεμάτων, αλλά κύκλων και επών που θα μπορούσαν να είναι αυτόνομα
• Ίσως άλλος ο ποιητής Ιλιάδας και άλλος της Οδύσσειας< διαφορετικό ύφος, θέμα, πολιτιστ, κοιν. στοιχεία, γλωσσ. διαφορές.
Και τα 2 έπη απηχούν εποχή αποικισμού από ηπειρωτική Ελλάδα προς τη Μ. Ασία και τον Εύξεινο Πόντο. Για να τα χρονολογήσουμε πρέπει να δούμε τα πολιτιστ, κοιν. στοιχεία (στην Ιλιάδα είναι παλαιότερα): στην Οδύσσεια έχουμε διαφορές στη μορφή και στην εμφάνιση της εξουσίας (παράλληλα με βασιλεία, έχουμε και συμβούλιο γερόντων και ισχυρούς άρχοντες, αστικοποιημένο το πλαίσιο). Επίσης ο χαρακτήρας τω περιγραφών είναι πιο νηφάλιος στην Οδύσσεια (βοηθά και το θέμα).
2 μεγάλοι θεματικοί κύκλοι στην Οδύσσεια
• Ο νόστος= επιστροφή ξενιτεμένου
• Ναυτικά παραμύθια για ταξίδια και μάχες με υπερφυσικές δυνάμεις-προφανώς εξωελληνικής προέλευσης
Και 2 ακόμη στοιχεία που την συναπαρτίζουν θεματικά
• Σύνδεση Οδύσσειας με Τρωικό κύκλο
• Το ιωνικό πνεύμα και η παραπομπή σε ιωνικές πόλεις και θεσμούς τους
Πρόβλημα σύνθεσης Οδύσσειας
Ήταν ενιαία στη σύνθεσή της ή το κείμενο που έχουμε είναι αποτέλεσμα διευρύνσεων;
Στο προοίμιο της Οδύσσειας περιέχονται πολύ λιγότερα απ’ όσα τελικά αναπτύσσονται στο έπος: π.χ. η Τηλεμάχεια δεν αναφέρεται και δε χρειάζεται για την εξέλιξη της πλοκής, είναι σαν αυτόνομο κομμάτι που παρεμβλήθηκε κάποια στιγμή και έμεινε. Το ίδιο και η Πηνελόπεια. Ενώ στη Ιλιάδα, όσα μοιάζουν παραπάνω, είναι μέσα τη θεματική.
Χρόνος σύνθεσης
Ανάλογα με τα, διακριτά για πολλούς, τμήματά της από το 700-500 π.Χ. Πάντως η τελική της μορφή τοποθετείται 2 αιώνες μετά την Ιλιάδα και προέκυψε ως συνένωση περισσότερων θεματικών ενοτήτων, που αναφέρονται και στο ίδιο το κείμενο.
Τεχνική της
Αναδρομή για την περιγραφή των περιπετειών Οδυσσέα, καθώς το έπος αρχίζει κοντά στο τέλος, την Ιθάκη. Επίσης, συμπίεση χρόνου και παράλληλη χρονική εξιστόρηση. Η πλοκή διαρκεί συνολικά 40 μέρες.
2.1.9. Χαρακτηρισμός και συσχετισμός των δύο επών
Και τα δύο δημιουργήθηκαν στο πλαίσιο πολέμων για αποικισμό (γύρω από την Τροία). Διατηρούνται μνήμες προγενέστερες της πτώσης των Μυκηνών. Θεωρήθηκε ότι στη βάση τους υπήρξαν μαγικά τελετουργικά-ιερατικά τραγούδι, όμως τέτοια στοιχεία δεν ανευρίσκονται. Επίσης, υποστηρίχθηκε ότι υπάρχουν στοιχεία ποίησης κατευθείαν από τα μυκηναϊκά χρόνια. Δεν είμαστε όμως σίγουροι αν τα στοιχεία αυτά έρχονται κατευθείαν ή ανήκουν σε διάμεσες περιόδους.
Τα συστατικά στοιχεία έπους, τα πρωταρχικά είναι η σύγκρουση με άλλους λαούς και η οργάνωση της κοινωνίας με βάση αυτή την κατάσταση. Αυτόν τον τύπο ποιημάτων τον βρίσκουμε και σε άλλους λαούς (Γαλλία-Chanson de Roland, Ισπανία- El Cid, Γερμανία-κύκλος των Niebelungen) τότε που διαμορφώνεται εθνικός χώρος και εθνική συνείδηση που συμπεριλαμβάνει θρησκεία, γλώσσα, ενοποίηση του μυθολογικού και κοινωνικού γεγονότος, συναίρεση κάθε στοιχείου παράδοσης τοπικής κλίμακας σε γενικό σχήμα.
Χαρακτήρας 2 επών: και τα δύο ανήκουν σε μεγάλη επική παράδοση με ιστορία αιώνων. Καθένα από τα δύο δημιουργήθηκε με άλλο σκοπό, φωτίζοντας διαφορετικά στοιχεία της ιστορίας του λαού, σε διαφορετικές χρονικά στιγμές. Και τα δύο αποτέλεσαν τομή για την εποχή τους.
Ιλιάδα: αρχαϊκή μορφή, πιο απλή σύνθεση, καθρεφτίζει παλαιότερη εποχή. Οδύσσεια: μεγαλύτερη πλοκή στη σύνθεση, νεότερο έργο, νεότερος πολιτισμός πόλης-κράτους, αποτέλεσμα συναίρεσης περισσότερων στοιχείων, μικρών επών με διαφορετική θεματική.
2.1.10 Πολιτιστικά στρώματα
Δύο τα επίπεδα στην αφήγηση, στα θέματα, στα γεγονότα που παρουσιάζει ο ποιητής.
Ο κύκλος του παρελθόντος (μυκηναϊκός κόσμος: κόσμος του χαλκού, μεγάλοι γαιοκτήμονες με εξουσία, ταφή νεκρών) και ο σύγχρονος κόσμος του ποιητή (Νεωτερισμοί: άνοδος και αστών, δημιουργών-επαγγελματιών, συμβούλιο γερόντων με δύναμη, συνάθροιση λαού, νεωτερισμοί στον τρόπο μάχης, στον οπλισμό, καύση νεκρών). Μεταξύ των δύο μεγάλη χρονική απόσταση, όμως τα στοιχεία και από τα δύο επίπεδα παρόντα και διακριτά στα έπη. Τα στοιχεία του πρώτου επιπέδου, του μυκηναϊκού, είτε ανάγονται απευθείας στην εποχή εκείνη, είτε πέρασαν στον Όμηρο μέσα από τους ενδιάμεσους σκοτεινούς αιώνες και άρα είναι αναμνήσεις της μυκηναϊκής εποχής.
2.1.11 Γλώσσα- Ύφος- Τεχνική
Γλώσσα
Η ομηρική γλώσσα δε μιλήθηκε πουθενά, είναι τεχνητή γλώσσα, μεικτή από ιωνικά, αιολικά, ελάχιστα αττικά και αρκαδοκυπριακά στοιχεία. Επειδή ο στίχος, το μέτρο καθορίζουν τη μορφή τους, ο ποιητής έκανε τις συγκεκριμένες επιλογές στο λεξιλόγιο και στην τυπολογία λέξεων, που του υποδείκνυε το μέτρο. Εκεί που φαίνεται να υπάρχει χασμωδία (γειτνίαση 2 φωνηέντων- θεωρούνταν ελάττωμα), λανθάνει το αρχαίο ελληνικό γράμμα δίγαμμα F.
Σχέση με μυκηναϊκά
Υπάρχουν λέξεις στα έπη που βρήκαμε σε πινακίδες μυκηναϊκές, αλλά δεν ξέρουμε αν προέρχονται κατευθείαν από τα μυκηναϊκά ή από τους ενδιάμεσους αιώνες.
Ύφος
Χρήση των formulae εκτεταμένη γιατί βοηθούσαν στη διαμόρφωση του μέτρου, στην απομνημόνευση και στον αυτοσχεδιασμό.
Τεχνική (αφηγηματικοί τρόποι και τεχνικές)
Παρομοιώσεις, επιβράδυνση, προαναγγελία, αναδρομή, ενσωμάτωση στην κύρια διήγηση δευτερευουσών διηγήσεων, παράλληλη εξιστόρηση γεγονότων που γίνονται σε διαφορετικούς χώρους (νεκρός χρόνος).
2.1.12 Κύκλια έπη
Κύκλος ή κύκλια έπη= όλα τα άλλα έπη εκτός των Ομηρικών και των Ησιόδειων. Συνολικά σώζονται μόνο τίτλοι και περί τους 120 στίχους. Οι διάφοροι μύθοι ακολουθούσαν χρονολογική σειρά και σχημάτιζαν κύκλο (θεματογραφικά ορίζεται από τη δημιουργία του κόσμου= ένωση Ουρανού και Γης μέχρι το θάνατο του Οδυσσέα). Υπάρχουν και έπη του Κύκλου που εξαρτώνται από τα ομηρικά. Τ έπη του Κύκλου ομαδοποιήθηκαν με βάση το θέμα τους. Το κέντρο αναφοράς: ο Τρωικός πόλεμος και η επιστροφή των πολεμιστών. Αυτά που χάθηκαν δεν ήταν του επιπέδου των Ομηρικών ή των Ησιόδειων. Πολλά αποδίδονταν στον Όμηρο.
Χρονολόγησή τους: δύσκολη γιατί δε σώζονται ή μόνο σπαράγματα. Οι ποιητές τους μάλλον από 800-500 π.Χ. Μάλλον μετά τη συγγραφή των ομηρικών επών. Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχουν και προγενέστερα της Ιλιάδας και άλλα που χρησίμευσαν ως πρότυπα για την Οδύσσεια. Επικρατεί ασάφεια για τη χρονολόγηση, ασάφεια για τα ονόματα των συγγραφέων τους, για τα θέματά τους. Ακριβείς μάλλον μόνο οι πληροφορίες των Αλεξανδρινών Γραμματικών για αριθμό βιβλίων και στίχων σε κάποια απ’ αυτά.
Μυθολογικοί κύκλοι
Κύκλος θεών: Θεογονία, Τιτανομαχία
Θήβαϊκός κύκλος: Οιδιπόδεια, Θηβαίδα, Επίγονοι, Οιχαλίας Άλωσις
(Υλικό εκτός από την ποίηση χρησιμοποιήθηκε και σε Καταλόγους και Γενεαλογίες)
Τρωικός κύκλος: Κύπρια (τα πριν από την Ιλιάδα), Αιθιοπίς (συνέχεια Ιλιάδας), Μικρά Ιλιάς (γεγονότα από το θάνατο του Έκτορα μέχρι την άλωση της Τροίας), Ιλίου Πέρσις (Άλωση Τροίας), ενδεχομένως κάποια τμήματα της Οδύσσειας ήταν αυτόνομα ποιήματα (Τηλεμάχεια, Πηνελόπεια, Νέκυια), Νόστοι (επιστροφή ηρώων Τρωικού πολέμου), Τηλεγόνεια ή Τηλεγονία (συνέχεια της Οδύσσειας).
Στα Κύκλια έπη υπήρχαν άφθονα στοιχεία αφηγηματικού ενδιαφέροντος, δεν υπήρχε το αυστηρό ύφος της Ιλιάδας, δεν ήταν του επιπέδου ομηρικών επών ή αττικών δραμάτων, γι’ αυτό και δε σώθηκαν παρά ελάχιστοι στίχοι.
2.2 ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ
Ποιητικά δημιουργήματα σε εξάμετρα που έχουν διασωθεί σε μία συλλογή, όλα αφορούν τους θεούς, έχουν διαφορετική έκταση (4 εκτενείς, 29 πιο σύντομοι). Κυκλοφορούσαν με το όνομα του Ομήρου, γιατί οι αρχαίοι ήθελαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ Ιλιάδας και Οδύσσειας. Δεν είναι δυνατόν όμως να είναι του Ομήρου, γιατί δημιουργήθηκαν σε διαφορετικά μέρη, διαφορετικές εποχές. Οι εκτενέστεροι χρονολογούνται από 650-400 π.Χ., οι σύντομοι είναι μεταγενέστεροι. Οι περισσότεροι μιμούνται κανόνες, μέτρο, τύπο επών, λίγοι έχουν λυρικά μέτρα.
Τυπολογία στη μορφή: επίκληση θεού, ιδιότητές του, καταγωγή του, διεξοδική αφήγηση πράξεων ζωής του, παραπομπή σε άλλους ύμνους για τον ίδιο θεό. Χρησίμευαν κυρίως ως προοίμια στους ραψωδούς για απαγγελία επών.
Ύμνος εις Δήμητρα: (495 στ., τέλη 7ου αι.), συνδεδεμένος με μυστηριακή λατρεία Ελευσίνας. Αποτελεί θρησκευτικό μνημείο για ίδρυση μυστηρίων Ελευσίνας και καταστατικό χάρτη για ιερατική διοίκηση Μυστηρίων.
Ύμνος εις Απόλλωνα: (546 στ., 7ος αι.): θεωρήθηκε ως η συνένωση 2 Ύμνων αρχικά αυτοτελών, ενός με δηλιακό περιεχόμενο (γεγονότα Δήλου) και ενός με Πυθικό (γεγονότα Δελφών).
Ύμνος εις Ερμή (580 στ., 6ος αι.): ανάλαφρος, κωμικός. Αφήγηση κατορθωμάτων παιδιού-θαύματος. Δύσκολη η γλώσσα του, λιγότερα τα καθαρά ομηρικά στοιχεία.
Ύμνος εις Αφροδίτην (293 στ., αρχές 6ου-τέλος 5ου αι.): ο πιο σύντομος από τους μεγάλους, ο πιο απλός στη δομή. Ιωνικός χρωματισμός, ο πιο ομηρικός γλωσσικά από τους μεγάλους Ύμνους με επίδραση ησιόδειας παράδοσης.
2.3 ΗΣΙΟΔΟΣ
2.3.1 Βίος
Μετά τον Όμηρο ο πιο σημαντικός επικός ποιητής. Εκπρόσωπος διδακτικού έπους. Κοινά σημεία με τον Όμηρο (μέτρο, επική γλώσσα, ραψωδική παράδοση). ΚΑΙ διαφορές όμως (προσωπικό ύφος και πάθος Ησιόδου φαίνεται στα έργα του ενώ στον Όμηρο απρόσωπη αφήγηση, επίσης διαφορά στη θεματολογία). Καινοτομία Ησιόδου: απομάκρυνση από κώδικα αξιών επών, χαλάρωση αριστοκρατικής αντίληψης αξιών, αγροτικό πλαίσιο. Η ποίηση Ησιόδου (β μισό 8ου αι., 750-700 π.Χ.). Τάση αρχαιότητα να τον συνδέει με ραψωδική παράδοση (Βλ. Αγών Ομήρου και Ησιόδου). Άφησε την ταυτότητά του μέσα στο έργο του σε 2 περιπτώσεις: συμμετοχή του σε αγώνες ταφής Αμφιδάμαντα και προσωπική αναφορά στον αδελφό του Πέρση.
2.3.2 Σχέσεις με τη παράδοση-επιδράσεις-πηγές
Οι επιδράσεις και οι πηγές του= ομηρικά έπη. Αμφίβολο αν γνώρισε βέβαια την Οδύσσεια. Εγκαινιάζει τη διδακτική ποίηση. Χρησιμοποιεί όμως ίδια γλώσσα, διάλεκτο, μεγάλο μέρος λεξιλογίου, στερεότυπες εκφράσεις, ύφος, περιγραφές μαχών Ομήρου. Άρα κινείται μεν μέσα στην επική παράδοση αλλά έχει και ρίζες σε εξωελληνικό χώρο. Πιο ευρύ θεολογικό σχήμα και μυθολογικό υλικό (πρωτογονικές δυνάμεις όπως Τιτάνες, Γίγαντες-το υλικό αυτό προήλθε από μυθολογία Μ. Ανατολής) από το ομηρικό. Βέβαια πολύ έντονη και εμφανής η δική του συμβολή και οι επινοήσεις του, καθώς ενσωματώνει το υλικό σε δική του λογική. Το ότι πήρε υλικό από άλλους φαίνεται και από αποσπασματικό χαρακτήρα και μέθοδο συσσώρευσης υλικού του στη διήγηση. Προσπάθησε στο αταξινόμητο υλικό να βάλει τάξη, να βάλει σε ένα σύστημα τους κοσμογονικούς μύθους που έφτασαν σ’ αυτόν αποσπασματικά.
2.3.3 Χαρακτήρας της ποίησης του Ησιόδου
Το έργο του Ησιόδου κινείται μεταξύ 2 πόλων: μυθολογίας σχετικά με γέννηση δυνάμεων της φύσης, των όντων που τη γέννησαν και θεών+ της κοινώς νοούμενης ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο α πόλος: προσπάθεια αποκατάστασης κοσμογονίας και θεολογίας με κυριότερους σταθμούς διαδοχής θεών μέχρι το Δία . Στο β πόλο: παρουσίαση καθημερινής ζωής αγρότη (γι’ αυτό ο Ησίοδος γνωστός ως λαϊκός φιλόσοφος).
2.3.4 Τα έργα του Ησιόδου
Έργα του: Θεογονία, Έργα και Ημέραι, Κατάλογος ή Κατάλογος γυναικών ή Ηοίαι, Ασπίς Ηρακλέους (μάλλον νόθο και μεταγενέστερο). Επίσης, με το όνομά του κι άλλα, από τα οποία σήμερα μόνο τίτλοι σώζονται (Χείρωνος Υποθήκαι, Μελαμπόδεια,…)
Θεογονία
Αφήγηση δημιουργίας κόσμου σε μία χαλαρή μορφή και απλή παράθεση διάφορων μορφών των όντων και θεοτήτων. Ο μύθος δημιουργίας Θεών είναι εν μέρει γνωστός και στον Όμηρο.
Έργα και Ημέραι: Διδασκαλίες και συμβουλές με θέματα το δίκαιον και την εργασία. Στο περιεχόμενο μια εξελικτική πορεία από μια λογικότητα προς τη λογική, τη γνώση, τον πολιτισμό. Ο Ησίοδος δέχτηκε υλικό από την παράδοση (ελληνική + μεσοανατολική), αλλά η γενεαλογική συστηματοποίηση σε ένα πολύπλοκο σχήμα συνδυασμών και εξαρτήσεων είναι δική του επινόηση και προσφορά. Μύθος 5 γενεών, μετά πρακτικές συμβουλές πώς να εργάζεται κανείς για να ζήσει δίκαια και αποδοτικά (πρακτική ηθική).
Ασπίς Ηρακλέους
Νόθο και μεταγενέστερο. Μίμηση ασπίδας Αχιλλέα στο Σ Ιλιάδας. Τα υπόλοιπα έργα σώζονται σε αποσπάσματα.
Δραστηριότητες
Δραστηριότητα 1
Ενδείξεις ύπαρξης προομηρικής ποίησης μέσα από τα ίδια τα έπη
• Τόσο υψηλές καλλιτεχνικές δημιουργίες, όπως τα έπη, δεν μπορεί να μην είχαν ανάλογα ποιήματα που να προετοίμασαν το έδαφος και από ποιοτική άποψη και από θεματική. Οπωσδήποτε υπήρχε ποίηση προγενέστερη που επεξεργάστηκε θρύλους και μυθικά θέματα. Απ’ αυτήν προήλθαν κατόπιν μακράς επεξεργασίας τα έπη του Ομήρου.
• Ακόμα και η απλή σκέψη ότι ο άνθρωπος έχει την τάση φύσει να δημιουργεί και μάλιστα έργα τέχνης, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υπήρξε προγενέστερη ποίηση.
• Υπάρχουν συγκεκριμένες αναφορές σε προηγούμενα έργα μέσα στα ίδια τα έπη:
o παρουσιάζονται πρόσωπα (ήρωες ή αοιδοί) που τραγουδούν κλέη παλαιότερων ανδρών. Τα τραγούδια αυτά που συνηθίζονταν τότε είναι η προϊστορία των επών.
o Από τον Τρωικό πόλεμο ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει μόνο 52 ημέρες προς το τέλος και μάλιστα χωρίς να τελειώνει ο πόλεμος στο τέλος, που σημαίνει ότι ο Όμηρος θεωρούσε την υπόθεση γνωστή από άλλα έργα και επέλεξε κάποια γεγονότα για να αφηγηθεί.
o Γνωστοί θεωρούνται και οι βασικοί ήρωες της Ιλιάδας για τους οποίους δε δίνει ο Όμηρος γενεαλογία, ενώ γενικά όταν παρουσιάζει έναν νέο και όχι τόσο γνωστό ήρωα αναφέρει τη γενεαλογία του.
o Αλλά και στην Οδύσσεια θέματα και νύξεις για παλαιότερες φάσεις της εξέλιξης του μυθικού υλικού. Τουλάχιστον τέσσερις μυθολογικοί κύκλοι που προηγήθηκαν (αργοναυτικός, αιτωλικός, θηβαϊκός, τρωικός) αλλά και άλλα προομηρικά έπη: ο Δημόδοκος τραγουδά τους έρωτες του Άρη και της Αφροδίτης, υπάρχει τραγούδι για το Δούρειο Ίππο, το οποίο ζητά ο Οδυσσέας από το Δημόδοκο. Γίνονται επίσης αναφορές σε παλαιά θέματα, π.χ. γάμοι Πηλέα-Θέτιδας.
Δραστηριότητα 2
Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.
Δραστηριότητα 3
Κεντρικό θέμα είναι η μήνις του Αχιλλέα εναντίον του Αγαμέμνονα και οι συνέπειές της: απόσυρση του Αχιλλέα από τη μάχη, συνεχείς νίκες των Τρώων με αρχηγό τον Έκτορα, αριστεία του Πάτροκλου, αγαπημένου φίλου του Αχιλλέα, με τα όπλα του Αχιλλέα και θάνατός του από τον Έκτορα, συμφιλίωση Αχιλλέα και Αγαμέμνονα και εκδίκηση Αχιλλέα με φόνο του Έκτορα. Τέλος, ταφή του Πάτροκλου και απόδοση του σώματος του Έκτορα στον πατέρα του Πρίαμο.
Δραστηριότητα 4
Κατ’ εμέ όλες είναι σημαντικές γιατί δίνουν υλικό-επιχειρήματα για περαιτέρω μελέτη και αντίκρουση απόψεων, οπότε η έρευνα για το ομηρικό ζήτημα προχωρεί. Αν πρέπει να επιλέξει κανείς μία, τότε η θεωρία της προφορικής δημιουργίας και παράδοσης των επών έχει πολλά στοιχεία για σχολιασμό.
Δραστηριότητα 5
Ο Οδυσσέας εγκαταλείπει κατ’ εντολή των θεών το νησί της Καλυψώς για να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μετά από περιπέτειες καταλήγει στο νησί των Φαιάκων, όπου αποκαλύπτει την ταυτότητά του και διηγείται την πορεία αυτού και των συντρόφων του μετά την άλωση της Τροίας. Με τη βοήθεια των Φαιάκων φτάνει στην Ιθάκη, όπου με τη συνδρομή της Αθηνάς σκοτώνει του μνηστήρες που λυμαίνονταν την περιουσία του και ξαναβρίσκει την οικογένεια και τη θέση του.
Δραστηριότητα 6
Τα δύο στρώματα: εποχή Τρωικού πολέμου και εποχή του ποιητή. Στοιχεία από τις δύο εποχές μέσα στα έπη. Για την πρώτη: ιπποτικός κόσμος ευγενών με ηρωικούς σώμα με σώμα αγώνες, χάλκινα όπλα. Για τη δεύτερη: καύση νεκρών, Φοίνικες.
Δραστηριότητα 7
Ιλιάδα Γ, 160-202: στίχοι 172-5 έχουμε επιβράδυνση, στ. 184-190 έχουμε ενσωμάτωση και επιβράδυνση, στ. 197-8 έχουμε παρομοίωση. Από Οδύσσεια λ 92-140: είναι όλο μια προαναγγελία του τι θα γίνει. Οδύσσεια φ 1-60: στ. 2-3 προαναγγελία, από στ. 12 και μετά ως στίχο 41 έχουμε αναδρομή, ενσωμάτωση διήγησης και άρα και επιβράδυνση της δράσης. Επιβράδυνση επίσης έχουμε στους στίχους 42-45, ενώ στους στίχους 48-9 έχουμε παρομοίωση. Τέλος, Οδύσσεια τ 202-214 : στίχοι 204-208 και 210-211 παρομοιώσεις.
Δραστηριότητα 8
Πάρα πολύ γενική η δραστηριότητα. Επιγραμματικά τα Ομηρικά έπη συσχετίζονται με τα Κύκλια με τους ακόλουθους τρόπους: Κάποια από τα Κύκλια έδωσαν υλικό στην Ιλιάδα, κάποια άλλα εξαρτώνταν από τον Όμηρο και τον συμπλήρωναν. Σε άλλα υπάρχουν υπαινιγμοί για θέματα που θίγονται στα Ομηρικά έπη. Γενικότερα κάποια αποτελούν προϋπόθεση των Ομηρικών, κάποια συνέχειά τους και με άλλα υπάρχει επικάλυψη. Κάποια από αυτά αποδίδονται και στον Όμηρο.
Δραστηριότητα 9
Δεν προκύπτει από το βιβλίο, άρα εκτός ύλης για τις εξετάσεις.
http://users.forthnet.gr/ath/jexi/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου