ΕΛΠ 21 - Γ', κεφ. 6: Αγιολογική λογοτεχνία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Τα αγιολογικά κείμενα είναι συνήθως πεζά, σχετίζονται με πρόσωπα αλλά και με θέματα της λατρείας, είχαν εξαιρετική απήχηση στο Βυζάντιο, καθώς ήταν τα προσφιλέστερα καθημερινά αναγνώσματα λαϊκών και μοναχών. Πολλά από αυτά έχουν μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον ενώ άλλα όχι λόγω του μεγάλου αριθμού μυθικών στοιχείων που περιέχουν. Άλλα είναι καθαρά λαϊκά κείμενα σε απλή γλώσσα, ενώ άλλα είναι εξαιρετικά επεξεργασμένα σε λόγια γλώσσα. Η σημαντικότερη συμβολή της αγιολογίας αφορά την καθημερινή ζωή των Βυζαντινών για την οποία μας δίνει πάρα πολλές πληροφορίες.


6.1 ΕΙΔΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Μαρτύριο

Αφηγηματικό κείμενο που περιγράφει το μαρτυρικό θάνατο ενός αγίου. Μαρτύριον= ο βασανισμός, ή το λογοτεχνικό είδος κειμένου που τον περιγράφει, ή και ο βωμός ή τάφος του μάρτυρα. Τα πρώτα γραπτά μαρτύρια που έχουμε: από 1ο έως 4ο αι. μ.Χ. τμήματα των οποίων βρίσουμε στα λίγα σωζόμενα μαρτυρολόγια (=συλλογές μαρτυρίων, όπως αυτά του Ευσέβιου Καισαρείας Αρχαίων Μαρτύρων Συναγωγή και Περί των εν Παλαιστίνη μαρτυρησάντων). Στη Δυτική εκκλησία μαρτυρολόγιο= συναγωγή εξαιρετικά σύντομων πληροφοριών για όλους τους επίσημα αναγνωρισμένους από τη δυτική εκκλησία αγίους. Στην ανατολική παράδοση χρησιμοποιήθηκε μόνο για το Νέο Μαρτυρολόγιο του Νικόδημου του Αγιορείτου, που περιλαμβάνει τα μαρτύρια των νεομαρτύρων.

Συναξάριο

Το σύντομο αφηγηματικό κείμενο που διαβάζεται σε μία γιορτή για να θυμίσει στο εκκλησίασμα το εορταζόμενο γεγονός ή τα χαρακτηριστικά του τιμώμενου προσώπου. Ενίοτε στα εκκλησιαστικά χειρόγραφα ο όρος συναξάριο ταυτίζεται με τον όρο Μηνολόγιο, πχ. η συναγωγή των συναξαρίων όλου του έτους που συντάχθηκε κατ’ εντολή του Βασιλείου Β Βουλγαροκτόνου λέγεται Μηνολόγιον Βασιλείου. Συναξάρια ονομάζονται επίσης οι συλλογές συναξαρίων π.χ. το Συναξάριο της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως (μέσα 10ου αι.) που είναι η πιο σημαντική σωζόμενη συναγωγή συναξαριακών κειμένων. Ο όρος συναξαριστής δηλώνει αφενός τη συλλογή συναξαρίων, αφετέρου το συγγραφέα των συναξαριακών κειμένων.

Βίος

Η βιογραφία ενός αγίου με το συνήθη τίτλο βίος και πολιτεία. Από τον 4ο αιώνα και μετά προβάλλεται ένας νέος τρόπος ζωής ως ιδανική χριστιανική συμπεριφορά, αυτός των αγίων. Πρότυπα για το νέο είδος αποτέλεσαν η βιογραφία του Μεγάλου Κωνσταντίνου από τον Ευσέβιο Καισαρείας και του Μεγάλου Αντωνίου από τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας. Οι επιδράσεις από τις αρχαίες βιογραφίες είναι ευδιάκριτες σε αρκετούς από τους νέους Βίους, αλλά το είδος μπορεί να θεωρηθεί νέο γιατί προβάλλει ένα άλλο μοντέλο ζωής: άρνηση επίγειων αγαθών και αναζήτηση της μελλοντικής τελείωσης κοντά στο Θεό. Επίσης διαφέρουν από τους αρχαίους βίους στο ότι περιέχουν μυθικές διηγήσεις που παρουσιάζονται ως πραγματικές και παραθέτουν γεγονότα που δεν συνδέονται μεταξύ τους χρονικά. Η δομή των βίων είναι η ακόλουθη: καταγωγή του αγίου, παιδεία, βίος, άσκηση, θρησκευτική, κοινωνική και πολιτική δραστηριότητα, διδασκαλία, συγγραφή, θάνατος και υστεροφημία, μετά θάνατον θαύματα. Υπερβολικά μεγάλη η παραγωγή βίων από τον 4ο αιώνα κ.ε. Για κάθε άγιο υπάρχουν πάνω από μία παραλλαγές του βίου του χάρη στην εξαιρετική διάδοση που γνώρισε το είδος. Οι βίοι σώζονται είτε μεμονωμένα είτε σε συλλογές που ονομάζονται μηνολόγια (# Συναξάρια που απλώς έχουν με ημερολογιακή διάταξη σύντομες πληροφορίες για αγίους και όχι ολόκληρους βίους και # Μηναία που έχουν σε 12 τόμους τις ακολουθίες των αγίων).

Εγκώμια. Λόγοι πανηγυρικοί.

Μέρος της εκκλησιαστικής ρητορικής, που γνώρισε μεγάλη διάδοση στο Βυζάντιο μετά τον 4ο αιώνα στα πρότυπα της αρχαιότητας και των ομιλιών των Πατέρων της Εκκλησίας. Τα θέματά τους: μάρτυρες και άγιοι, εορτές της Εκκλησίας, θέματα πολιτικής και θρηκευτικής ζωής. Είναι ρητορικά κείμενα, συχνά σε αττικίζουσα γλώσσα, που στην ουσία γράφονται για να αποδείξουν την εξοικείωση του συγγραφέα με τους κανόνες της ρητορικής και την πατερική λογοτεχνία των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ενίοτε και ως ιστορική πηγή για την εποχή τους.

Ψυχωφελείς διηγήσεις. Αποφθέγματα πατέρων.

Σύντομα κείμενα (ανέκδοτα, αποφθέγματα, ρήσεις) σχετικά με τη ζωή και τη διδασκαλία των αναχωρητών, των πατέρων της ερήμου που ασκήτευσαν από τον 4ο ως τον 6ο αιώνα. Σώζονται σε πολλές συλλογές και σε πάμπολλα χειρόγραφα, γεγονός που αποδεικνύει την ευρύτατη διάδοση που γνώρισαν μεταξύ των μοναχών στο Βυζάντιο. Οι συλλογές αποφθεγμάτων καταρτίστηκαν μεταξύ 5ου και 6ου αιώνα, η κατάταξή τους είναι αλφαβητική με βάση το όνομα του ομιλούντος ή θεματική (συστηματική) με βάση τα θέματα της μοναστικής ζωής. Τον 11ο αιώνα παρουσιάστηκε η πρώτη μεικτή συλλογή του Παύλου Ευεργετινού. Έχουν ως κείμενα μεγάλη αξία γιατί είναι πηγή πληροφοριών για τη ζωή των πρώιμων ασκητών, το δημόσιο και ιδιωτικό βίο των λαών της χριστιανικής Ανατολής και για τη γλώσσα της εποχής (δείγμα λαϊκής γλώσσας των πρωτοβυζαντινών χρόνων)

Θαύματα

Ενσωματώνονται συνήθως στα Μαρτύρια και στους Βίους αλλά ενίοτε και μεμονωμένα βρίσκονται σε συλλογές θαυμάτων που περιλαμβάνουν τη μετά θάνατον θαυματουργική δραστηριότητα των αγίων. Βρίθουν υπερβολών, και ενίοτε τμήματά τους μπορούν να αναγνωρισθούν ως κοινοί λογοτεχνικοί τόποι. Είναι δύσκολο να ανιχνευθεί η ιστορική πραγματικότητα σε αυτά, αλλά ενίοτε είναι διακριτή.

Οράσεις/ οπτασίαι

Κείμενα χρησμολογικού και προφητικού περιεχομένου με ιδιαίτερη διάδοση μεταξύ των μοναχών. Περιγραφή οραμάτων/ οπτασιών που έβλεπαν οι άγιοι ή οι προφήτες και ήταν είτε ένα θεϊκό σημάδι, είτε φανταστικοί τόποι, είτε μελλοντικές σκηνές και πρόσωπα ιερά ή ο ίδιος ο Θεός. Οράσεις συναντούμε και σε κείμενα της αρχαιότητας και στη Βίβλο. Στην αγιολογική λογοτεχνία είναι είτε τμήμα ενός βίου αγίου είτε και ανεξάρτητο κείμενο. Σε αυτή την κατηγορία κειμένων εντάσσονται και αφηγηματικά έργα εσχατολογικού περιεχομένου.

6.2 ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Η μοναδική προσπάθεια διάκρισης λογοτεχνικών τύπων έγινε από τον Delehaye για τα μαρτύρια και αυτή την κατάταξη οι ειδικοί χρησιμοποιούν σχηματικά σήμερα και για την κατάταξη και των άλλων ειδών αγιολογικής λογοτεχνίας. Οι 6 τύποι του Delehaye είναι οι ακόλουθοι:

1. ιστορικός τύπος. Για κείμενα με θέμα που προβάλλεται ως ιστορικό γεγονός, με ακριβείς περιγραφές, χωρίς υπερβολές, με αναζήτηση αιτιών και συνεπειών, με πρωταγωνιστές που αντιμετωπίζονται ως ιστορικά πρόσωπα. Η ιστορική τους αξία εξαρτάται από τις δυνατότητες του συγγραφέα και τον έλεγχο των πληροφοριών του. 2. επικός τύπος. Τα μαρτύρια που προβάλλουν το ηρωικό στοιχείο της χριστιανικής ζωής. Πρόκειται για αρχικά σύντομα κείμενα που επαυξήθηκαν με φανταστικές περιγραφές της δίκης και των βασανιστηρίων των μαρτύρων. Εδώ ανήκουν και μερικές ασκητικές βιογραφίες, κυρίως οι βίοι των Στυλιτών, για τους οποίους περιγράφονται οι κακουχίες και οι πειρασμοί.

3. εγκωμιαστικός τύπος. Εδώ ανήκουν τα αγιογραφικά εγκώμια που διαμορφώθηκαν με βάση τους κανόνες της αρχαίας ρητορικής, όπως τους μετέφεραν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Η δομή τους είναι παρόμοια με αυτή των ασκητικών βιογραφιών ιστορικού τύπου, μόνο που εδώ υπάρχει και προοίμιο που παραπέμπει σε ρητορικό κι όχι σε ιστορικό κείμενο και συνήθως στο τέλος έχουμε επίλογο.

4. αγιογραφικά μυθιστορήματα. Τα αγιογραφικά κείμενα που επηρεάστηκαν πολύ από τα αρχαία ελληνικά μυθιστορήματα και έτσι εξελίσσονται σε ατμόσφαιρα φανταστική και συνδέονται πολύ λίγο με την πραγματικότητα π.χ. ο Βίος του Αγίου Ευσταθίου του 10ου αι. και τα Ψευδοκλημέντεια Μυθιστορήματα των οποίων η πρώτη μορφή πρέπει να είναι του 2ου αιώνα και η τελικά επεξεργασία του 4ου.

5. μεικτός τύπος. Εκεί όπου συνυπάρχουν μυθικά και ιστορικά στοιχεία. Βασικά τα περισσότερα.

6. Έμμετρα αγιολογικά κείμενα. Αγιολογικά κείμενα που διασκευάστηκαν σε έμμετρη μορφή. Είχαν ευρεία διάδοση στο Βυζάντιο. Τον 11ο αιώνα παρουσιάστηκαν έμμετρα μηνολόγια, συναξάρια ή καλενδάρια.

6.3 ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ (ΠΡΩΙΜΗ) ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ

Τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια η αγιολογική παραγωγή προερχόταν από τις πόλεις και τα μοναστικά κέντρα της Ανατολής (Παλαιστίνη, Αίγυπτο, Συρία). Ο χριστιανός μάρτυρας ή άγιος (συχνάπρόκειται για ασκητή) απελευθερώνεται από τις κοσμικές του υποχρεώσεις και αναγνωρίζει την κυριαρχία του Θεού.Κάποτε ο άγιος παύει να έχει πρόσωπο και γίνεται μέρος μιας ομάδας. Σημαντικότεροι εκπρόσωποι της περιόδου είναι οι: Αθανάσιος ο Μέγας πατριάρχης Αλεξανδρείας με το Βίο Αντωνίου που αποτέλεσε πρότυπο για τη μοναστική/ χριστιανική βιογραφία και αποτελεί την εγκυρότερη πηγή για την ιστορία του μοναχισμού στην Αίγυπτο. Κύριλλος Σκυθοπολίτης με 7 βίους του να σώζονται. Ιωάννης Μόσχος ο Ευκρατάς με τη συλλογή Λειμών ή Λειμωνάριον (αφηγήματα διδακτικού και ανεκδοτολογικού χαρακτήρα για τη διδαχή και ψυχαγωγία των μοναχών), σημαντικότατη πηγή πληροφοριών για τη μοναστική ζωή του 6ου αι. και για την καθομιλουμένη τότε. Λεόντιος επίσκοπος Νεαπόλεως. Σωφρόνιος πατριάρχης Ιεροσολύμων.

6.4 Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ (9ος –11ος ΑΙ.)

Από τα τέλη του 7ου ως τα τέλη του 8ου έχουμε σιωπή και στην αγιογραφία. Η Εικονομαχία συνετέλεσε στην αναθέρμανση της αγιογραφικής παραγωγής, καθώς η συγγραφή βίων αγίων ήταν ένας τρόπος αντίδρασης των εικονόφιλων. Η μεγαλύτερη άνθηση από τον 9ο ως τον 11ο αιώνα, περίοδος που συμπίπτει και με την ίδρυση των μεγάλων μοναστικών κέντρων, άρα ο άγιος πλέον δεν είναι ο ερημίτης, ο ασκητής, αλλά ο δραστήριος ιδρυτής του μοναστηριακού κέντρου και η αποξένωση του αγίου από τα κοσμικά πράγματα δεν αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της αγιότητας. Ο άγιος έχει πάντα πρόσωπο, ακόμη και οι ανώνυμοι μάρτυρες δεν αντιμετωπίζονται σαν ένα σώμα. Όλα τα είδη αγιολογίας παρουσιάζουν άνθηση. Στα μέσα του 10ου αιώνα συντάσσεται το Συναξάριον της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και πολλά μηνολόγια, όπως το Μηνολόγιο Βασιλείου Β. Συγγράφονται εγκώμια, ενώ στο πλαίσιο του εγκυκλοπαιδισμού συλλέγονται, ταξινομούνται και υφίστανται νέα επεξεργασία παλαιότερα αγιολογικά κείμενα, πχ. Ο Συμεών ο Μεταφραστής εκπόνησε ένα πολύτομο μηνολόγιο το οποίο γνώρισε ευρύτατη διάδοση, αν και η αξία του αμφισβητήθηκε γιατί ναι μεν διέσωσε κείμενα που αλλιώς θα είχαν χαθεί, ό,τι όμως δε συμπεριλήφθηκε στη συλλογή του χάθηκε για πάντα και πολλά κείμενα αλλοιώθηκαν τόσο πολύ από την επεξεργασία που υπέστησαν που έχασαν κάποιο μέρος της αξίας τους.

6.5. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ (12ος –15ος ΑΙ.)

Τελευταίο δείγμα της ανθηρής περιόδου που τελειώνει με το Συμεών το Μεταφραστή είναι ο Βίος Λαζάρου του Γαλησιώτου του 11ου αιώνα. Από τον 12ο αιώνα έχουμε κάμψη της αγιολογικής λογοτεχνίας, η οποία οφείλεται στις θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις της εποχής: ο άγιος δεν αποτελεί πλέον πρότυπο κοινωνικό, τα ενδιαφέροντα των λογίων μετατοπίζονται σε πιο κοσμικά θέματα, η ενασχόληση με την αυτοβιογραφία υποκαθιστά σε ένα βαθμό την αγιολογική λογοτεχνία, το θρησκευτικό φρόνημα εξασθενεί (περίοδος Σχίσματος), οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς ασχολούνται με τις θρησκευτικές έριδες, η Εκκλησία αγιοποιεί με εξαιρετική φειδώ. Η αγιολογική παραγωγή όμως δε σταμάτησε. Τον 11ο αιώνα έχουμε σημαντικούς λογίους που ασχολήθηκαν με αυτή: Ιωάννης Μαυρόπους και Νικήτας Σταθάτος. Το 12ο αιώνα οι Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Τζέτζης, Θεόδωρος Πρόδρομος. Τον 13ο αιώνα οι Γεώργιος Ακροπολίτης, Θεόδωρος Μετοχίτης. Τον 14ο αιώνα οι οικουμενικοί πατριάρχες Γρηγόριος Κύπριος και Φιλόθεος Κόκκινς και ο ιστορικός Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος.

http://users.forthnet.gr/ath/jexi/