ΕΛΠ 42 - Χαρακτηριστικά Κυκλαδικού Πολιτισμού

Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός

* Με το τέλος της ΠΚ ΙΙΙ τελειώνει ένας ιδιότυπος πολιτισμός, ο οποίος κυριάρχησε με τη μοναδικής σημασίας τέχνη του στο Αιγαίο.

* Η τέχνη αυτή εκτιμήθηκε από τους λαούς με τους οποίους ανέπτυξε σχέσεις αν κρίνουμε από τα ειδώλια που βρέθηκαν σε περιοχές εκτός των Κυκλάδων, όπως η Κρήτη, η Αττική κ.ά.

* Εξαιρετικά έντονη είναι η παρουσία της τέχνης των Κυκλαδιτών στην Πρωτομινωική Κρήτη, ενώ στη Μεσοκυκλαδική περίοδο μεγάλη επίδραση θα δεχθούν οι Κυκλάδες από την Κρήτη.

Αρχιτεκτονική - Νεκροταφεία – Ευρήματα (ΠΚ Ι):

1.      Λίγα αρχιτεκτονικά λείψανα, οι περισσότερες πληροφορίες από νεκροταφεία, τα περισσότερα έχουν ανασκαφεί λαθραία: κάποιες λιθόστρωτες κατασκευές-εξέδρες και αναλημματικοί τοίχοι

2.      Ύπαρξη γεωργοκτηνοτροφικών εγκαταστάσεων και μεμονωμένων νοικοκυριών

3.      20 με 25 τάφοι κιβωτιόσχημοι σε κάθε νεκροταφείο, μία μόνο ταφή σε κάθε τάφο.

4.      Αρκετά κινητά ευρήματα: κοσμήματα από θαλασσινά κοχύλια, τα πρώτα σχηματικά μαρμάρινα ειδώλια.

Οικισμοί (ΠΚ ΙΙ):

1.      Πρώτα δείγματα προς τον εξαστισμό στα λείψανα οικισμών: σύστημα δόμησης, διαμόρφωση δρόμων, οικοδόμηση διώροφων σπιτιών, π.χ. οικισμός Σκάρκος κοντά στο λιμάνι της Ίου

2.      Οικισμοί-κώμες πρέπει είχαν ιδρυθεί στη Φυλακωπή της Μήλου, Γρόττα Νάξου κ.α. 

Νεκροταφεία (ΠΚ ΙΙ):

1.      Μείωση πλήθους αλλά αύξηση μεγέθους νεκροταφείων π.χ. 600 τάφοι στην Χαλανδριανή της Σύρου

2.      Χαρακτηριστικοί οι κτιστοί τάφοι, που περιλαμβάνουν κάποιες φορές και όροφο, π.χ. Αβδέλι Νάξου.

3.      Πολλαπλές ταφές σε κάθε τάφο.

Ευρήματα (ΠΚ ΙΙ):

1.      Τηγανόσχημα αγγεία

2.      Μαρμάρινα αγγεία και ειδώλιο, π.χ. τύπου με «διπλωμένα χέρια»

3.      Σχεδιάζουν και χαράζουν παντού καράβια σε αγγεία, σε βραχογραφίες ή ομοιώματα από μέταλλο.

4.      Ανάπτυξη μεταλλουργίας που έφερε επανάσταση στον τρόπο ζωής των Κυκλαδιτών.

Επαφές (ΠΚ ΙΙ): Βελτιώνονται τα μέσα ναυσιπλοΐας και διευρύνονται και εξαπλώνονται οι επαφές των Κυκλαδιτών στα νησιά, την ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη αλλά και στα μικρασιατικά παράλια

Οικισμοί (ΠΚ ΙΙΙ):

1.      Εξελίσσονται σε πρωτοαστικά κέντρα–λμάνια, οικιστικά κέντρα που προσφέρονται για την ανάπτυξη εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων: Φυλακωπή Μήλου, Αγία Ειρήνη Κέας, Ακρωτήρι Θήρας

2.      Οικισμοί που βρίσκονται σε απότομες πλαγιές, όχι πολύ κοντά στη θάλασσα και είναι οχυρωμένες.

3.      Το τέλος τους ήταν βίαιο

Νεκροταφεία – ευρήματα (ΠΚ ΙΙΙ):

1.      Εμφανίζεται ένα νέο είδος τάφου, ο θαλαμοειδής (Μήλο)

2.      Θαλαμοειδείς τάφοι: προορίζονται για πολλαπλές ταφές, απαραίτητοι σε μεγάλα οικιστικά κέντρα

3.      Από τα κτερίσματα φαίνεται ότι συνεχιζόταν η παράδοση της κεραμικής και της μεταλλουργίας, ενώ διακόπηκε η καλλιτεχνική δημιουργία των κυκλαδικών ειδωλίων.

Οικονομία (ΠΚ ΙΙΙ):

1.      Κυριαρχούν οι μικροί οικισμοί

2.      Μεγάλα προβλήματα επισιτισμού και επιβίωσης.

3.      Οι φυσικοί πόροι δεν επαρκούν, η έλλειψη εύφορων πεδινών εκτάσεων αποτρέπει την εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών

4.      Επηρεάζονται από την ανακάλυψη, την εξόρυξη, την κατεργασία και την εκμετάλλευση πετρωμάτων, όπως ο οψιανός της Μήλου, το μάρμαρο από τα περισσότερα νησιά, η σμυρίδα από τη Νάξο, οι τραχείτες για την κατασκευή εργαλείων και σκευών, αλλά και από την ανάπτυξη της μεταλλουργίας.

5.      Οι Κυκλαδίτες υποχρεώνονται να γίνουν πρωτοπόροι στη ναυπηγική τέχνη και τη ναυσιπλοΐα

6.      Τα θαλάσσια ταξίδια ωθούν προς την παρατήρηση των ουρανίων σωμάτων και φαινομένων και ίσως στην απόκτηση γνώσης κάποιων νόμων φυσικής και χημείας για την αγγειοπλαστική και τη μεταλλουργία.

7.      Τεχνική εξειδίκευση και καταμερισμός της εργασίας

  

Μεσοκυκλαδικός Πολιτισμός

* Ο Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ομοιογένεια σε σχέση με τον Πρωτοκυκλαδικό, ενώ παρουσιάζει σημαντικές τοπικές ιδιαιτερότητες.

1.      Οι πόλεις διευρύνονται.

2.      Οικισμοί: συνήθως οχυρωμένοι, παρουσιάζουν πυκνή δόμηση και διαθέτουν πολεοδομικό σχεδιασμό.

3.      Οι κατοικίες είναι απλές, ορθογώνιες με 1-3 δωμάτια.

4.      Οι νεκροπόλεις είναι έξω από τους οικισμούς.

5.      Εκτός από τα κτερίσματα που έχουν βρεθεί, γνωρίζουμε ότι γίνονται και κάποιες τελετουργικές εκδηλώσεις που συνδέονται με τον ενταφιασμό και όχι με τη λατρεία του νεκρού.

6.      Τοπικά εργαστήρια συμβάλλουν στη μαζική παραγωγή, εισάγουν πρώτες ύλες.

7.      Οι Κυκλάδες αποτελούν σημαντικό κέντρο ανταλλαγών στο χώρο του Αιγαίου και αποκαθιστούν τις σχέσεις τους με την Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα

Παρουσιάζει σημαντικές τοπικές ιδιαιτερότητες

1.      Οικιστικά:

1. Οι διάσπαρτοι οικισμοί συγκεντρώνονται σε έναν σε κάθε νησί
2. Παρατηρείται οχύρωση, πυκνή δόμηση και ένα πραγματικό πολεοδομικό σύστημα.

2.      Αρχιτεκτονική:

1. Συγκροτήματα μικρών σπιτιών με μεσοτοιχία, χωρίζονται από πλακόστρωτα δρομάκια, χωρίς να σχηματίζονται μεγάλοι ακάλυπτοι χώροι.
2. Οικία: ο κυρίαρχος τύπος φαίνεται να ήταν ο απλός ορθογώνιος με 1-3 δωμάτια

3.      Τάφοι:

1. οι νεκροπόλεις βρίσκονται έξω από τα όρια των οικισμών, συνήθη τα κτερίσματα.
2. Οι τελετουργικές εκδηλώσεις συνδέονται μάλλον με τον ενταφιασμό, παρά με τη λατρεία του νεκρού.

4.      Ευρήματα: η κυκλαδική κεραμική φαίνεται να συνυπάρχει με αυτήν της Κρήτης αλλά και του ελλαδικού κόσμου

5.      Οικονομία:

1. Πιο συγκεντρωτικό σύστημα του οποίου τη λειτουργία αγνοούμε
2. Στον τομέα της βιοτεχνίας υπήρχαν μάλλον τοπικά εργαστήρια ειδικευμένα στη μαζική παραγωγή, διανομή τύπων αγγείων, εισάγουν πρώτες ύλες.
3. 
   
4. Επαφές – Ανταλλαγές

1.      Οι Κυκλάδες κατά τη ΜΚ αποτελούν έναν πολύ σημαντικό πυρήνα ανταλλαγών στο χώρο του Αιγαίου και αποκαθιστούν τις σχέσεις τους με την Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα.

2.      Έτσι οι Κυκλάδες και ιδιαίτερα τα νησιά της δυτικής αλυσίδας διαδραματίζουν έναν κυρίαρχο ρόλο κατά τη ΜΚ.

3.      Κυκλαδική κεραμική βρέθηκε σε ελλαδικές θέσεις ενώ «μινυακά» όστρακα και «αμαυρόχρωμη» κεραμική εντοπίζεται στις Κυκλάδες.

4.      Άργυρος, μόλυβδος ίσως και χαλκός εισάγονται από το Λαύριο για κατεργασία στην Κέα.

5.      Κυκλάδες και Κρήτη διατηρούν αμοιβαίες ανταλλαγές τουλάχιστον έως την καταστροφή των νέων ανακτόρων με αμφίδρομες ανταλλαγές σε κεραμική, λίθινα αγγεία, εξαγωγή οψιανού από τη Μήλο.

6.      Οι Κυκλάδες –κυρίως Κέα, Μήλος, Θήρα- έρχονται σε επαφή με την Κεντρική και Ανατολική Κρήτη και διανέμουν τα προϊόντα της μέχρι την Αττική, ενώ η Δυτική Κρήτη έρχεται σε επαφή με Ανατολική Πελοπόννησο, μέσω Κυθήρων.

6.      Κοινωνία: υπάρχει μια στοιχειώδης μορφή κοινωνικών δομών και χαλάρωση των διακοινοτικών σχέσεων.

   

Υστεροκυκλαδικός πολιτισμός

* Οχύρωση οικισμών αλλά και επισκευές οχυρώσεων προηγούμενων φάσεων.

* Αν και οι πόλεις δεν ήταν ομοιόμορφες, τα σπίτια ήταν διαταγμένα σε οικοδομικά συγκροτήματα με στενά δρομάκια ενδιάμεσα.

* Εμφανίζονται οικοδομήματα μεγάλων διαστάσεων, με κεντρική θέση στον οικισμό.

* Από τους πιο σημαντικούς οικισμούς: Φυλακωπή Μήλου, Γρόττα Νάξου, Ακρωτήρι Θήρας κ.ά.

Η ΘΗΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ

1.      Στην αρχή της περιόδου φαίνεται να υπήρχε πυκνή κατοίκηση. Έχουν ήδη εντοπιστεί τρεις αγροτικοί οικισμοί.

2.      Το Ακρωτήρι της Θήρας κάλυπτε μια έκταση 10.000 τ.μ. - η πόλη ήταν εύρωστη.

3.      Ο οικισμός καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1550 π.Χ. μετά την έκρηξη του ηφαιστείου

Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και ο αντίκτυπος των συνέπειες της καταστροφής στον κόσμο του Αιγαίου

1.      Ο πρώτος σεισμός που χτύπησε την πόλη του Ακρωτηρίου έγινε στα τέλη της ΜΚ περιόδου.

2.      Η πόλη μετά από αυτό ξαναχτίστηκε, διατηρώντας τα παλιά της θεμέλια, αλλά με κάποιες τροποποιήσεις στο πολεοδομικό σύστημα.

3.      Το επόμενο πλήγμα ήρθε στην ΥΕΧ (1550 π.Χ.), μια εποχή που το νησί είχε φτάσει στο απόγειο του και μάλιστα το Ακρωτήρι ήταν από τα πιο κοσμοπολίτικα εμπορικά λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου.

4.      Ψευδοαρχαιολογία: Κάποιοι συνδέουν το μύθο της χαμένης Ατλαντίδας με το γεγονός αυτό.

5.      Η καταστροφή ήταν μεγάλη και οι συνέπειες είχαν αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο του Αιγαίου, τόσο σε πολιτικό όσο και σε καλλιτεχνικό επίπεδο.

6.      Στο πολιτικό επίπεδο γιατί βλέπουν τους Μυκηναίους να επικρατούν έναντι των Μινωιτών 50 χρόνια μετά και στο καλλιτεχνικό επίπεδο επειδή οι τεχνοτροπίες αλλά και τα διακοσμητικά θέματα τοιχογραφιών και κεραμικής υιοθετούνται από Μινωίτες και Μυκηναίους καλλιτέχνες.

Αθηνάς Σαλούστρου