ΕΛΠ 42 - Εποχή Λίθου: Συγκριτικός πίνακας

	ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ		ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ	ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ
Χ. Π	750000 – 10000 Π.Σ.		10000-8000 Π.Σ.	6800-3300 π.Χ.
Κ Λ Ι Μ Α	Σταθερή βελτίωση του κλίματος Τήξη των παγετώνων, βλάστηση στέπας Μπαΐλα: ψυχρό και ξηρό με διαστήματα υγρασίας, υγρασία και στα ορεινά με δενδρώδη βλάστηση		Υγρό και ζεστό κλίμα, εύκρατο, ευνοεί τη βλάστηση. Αύξηση, π.χ. στο Φράγχθι, βρώσιμων φυτών, σε σχέση με Παλαιολιθική, άρα και αύξηση παραγωγής σπόρων - Ν/Λ: 28.000 σπόροι από 27 είδη, Π/Λ: 697 σπόροι από 19 είδη).	Αλλάζει το τοπίο: άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Αλλάζει το κλίμα και μάλλον γίνεται μεσογειακό βροχεροί χειμώνες, ξηρά, θερμά καλοκαίρια.
Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Σ	Εμφάνιση του homo erectus. Ελλάδα: αρχαιότερη μαρτυρία ανθρώπινης παρουσίας το κρανίο των Πετραλώνων (Χαλκιδική): μεταξύ homo erectus και homo sapiens neanderthalensis. Μέση Παλαιολιθική: ο homo erectus δίνει τη θέση του στον σύγχρονο άνθρωπο τον homo sapiens ή neanderthalensis. Σημαντική βιολογική διαφορά ο αυξημένος εγκέφαλος. Ύστερη Παλαιολιθική: εμφανίζεται ο homo sapiens sapiens: σταματούν οι ανατομικές εξελικτικές μεταβολές, ενώ η συμπεριφορά αναπτύσσεται με γρήγορο ρυθμό.		Έχουμε ήδη τον homo sapiens sapiens από την Π/Λ, χωρίς περαιτέρω εξέλιξη.	Χρήση πηλού για καθημερινές: αγγεία, σπίτια, σοβάδες, κ.λπ. Αγγεία καλής ποιότητας, λειτουργικά, χρηστικά και αποθηκευτικά, αλλά και για διακόσμηση, π.χ. γραπτή, εγχάρακτη και πλαστική διακόσμηση με τη μορφή μικρών αποφύσεων. Πυκνός ρυθμός, φλογόσχημη, γραμμική και ξεστή διακόσμηση (Σέσκλο). Σημαντικές κατακτήσεις νεολιθικού ανθρώπου: 1.      Τεχνική εξειδίκευση: Κτηνοτροφική παραγωγή, τρόποι καλλιέργειας, εργαλειακός εξοπλισμός Οικοτεχνία: παραγωγή αντικειμένων ειδών κεραμικής, καλαθοπλεκτικής, υφαντικής, εργαλειοτεχνικής και ναυπηγικής για απόκτηση και διάθεση. Εμφανίζονται νεολιθικά ειδώλια και πήλινες λίθινες σφραγίδες. Σταδιακά θα οδηγήσει στην επαγγελματική ειδίκευση. 2.      Επαγγελματική εξειδίκευση: Σε αυτήν οδηγεί σταδιακά η τεχνική εξειδίκευση, η παραδοσιακή εμπειρία από τεχνίτη σε τεχνίτη και από τη μια γενιά στην άλλη. 3.      Εφεύρεση της πυροτεχνολογίας: Η πιο σπουδαία εφεύρεση του νεολιθικού πολιτισμού, κατά τη διάρκεια της Τελικής Νεολιθικής / Χαλκολιθικής, για τη χρήση και την επεξεργασία του χαλκού με σκοπό την κατασκευή εργαλείων και όπλων.
Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ι Κ Η Ε Ξ Ε Λ Ι Ξ Η	Ε Ρ Γ Α Λ Ε Ι Α Κ Ο Σ	Πρώιμη Παλαιολιθική: έχουν εντοπιστεί ελάχιστα δείγματα λίθινων χειροπελέκων (π.χ. Κοκκινόπηλο Ηπείρου και Παλαιόκαστρο Κοζάνης). Μέση Παλαιολιθική: αναπτύσσονται νέες τεχνικές της λιθοτεχνίας: εργαλειακά σύνολα σε φολίδες, εργαλειακοί τύποι: αιχμές και ξέστρα, ο χειροπέλεκυς εξακολουθεί να χρησιμοποιείται μέχρι το τέλος της Μεσολιθικής. Ανάπτυξη της τεχνικής Λεβαλλουά. Ύστερη Παλαιολιθική: τεχνική των λεπίδων: -Καλύτερη εκμετάλλευση της πρώτης ύλης. -Τελειοποίηση των λίθινων εργαλειακών συνόλων. -Κατασκευή νέων τύπων εργαλείων, όπως του ξύστρου και της γλυφίδας.	Φολίδες, ξέστρες, αιχμές, ξύστρες, γλυφίδες – τόξα, εκτοξευτήρες, δόρατα (όλα από Π/Λ). Φράγχθι: κατά την Κατώτερη Μεσολιθική διακοπή της λιθοτεχνίας, κατά την Ανώτερη Μεσολιθική αυξάνεται ο εργαλειακός μικρολιθικός εξοπλισμός	Κοινωνία: -Εδραίωση του θεσμού της οικογένειας, χάρη στη μόνιμη εγκατάσταση και στην ανάπτυξη των κοινοτήτων, που προέρχονται από ομάδες, με πυρήνα το «νοικοκυριό». -Αύξηση του πληθυσμού, ενίσχυση θέσης γυναίκας. -Όλη η κοινότητα συμμετέχει στην παραγωγική διαδικασία κι όχι πλέον μόνο ο άνδρας κυνηγός. -Κοινοτικοί και κοινωνικοί θεσμοί : θεσμός της ατομικής (υλικά αγαθά) και κοινοτικής (δημόσια αγαθά που εξυπηρετούν το σύνολο) ιδιοκτησίας. -Κοινωνική δομή: εμφανίζονται οι πρώτες ανισότητες (Σέσκλο, «μεγαροειδές» οικοδόμημα με περιορισμένη και ελεγχόμενη, λόγω ύπαρξης περιβόλων. Άρα οικοδόμημα μάλλον ιδιωτικό παρά κοινοτικό: κάποιο είδος κοινωνικού ή πολιτικού συστήματος). Διμήνι – Νεώτερη: Οι παραγωγικές δραστηριότητες είναι πλέον «ιδιωτικές», άρα υπάρχει κοινωνική ιεραρχία
	Κ Α Τ Ο Ι Κ Η Σ Η	Έως τη Μέση Παλαιολιθική υπαίθριες θέσεις, την Ύστερη βραχοσκεπές και σπήλαια, κοντά σε νερό (πηγές, ποτάμια, λίμνες) και σε πηγές πρώτης ύλης, όπως ο πυριτόλιθος, π.χ. υπαίθριες θέσεις στον Κοκκινόπηλο Ηπείρου ή στο Παλαιόκαστρο Κοζάνης. Σπήλαια/βραχοσκεπές με ανατολικομεσημβρινό προσανατολισμό, η είσοδος και ο μπροστινός χώρος κατοικούνται, ενώ το εσωτερικό ψυχρό και όχι φιλικό. Ο χαρακτήρας της εγκατάστασης (μόνιμες ή ημιμόνιμες θέσεις, κυνηγητικές στάσεις, θέσεις σφαγεία) εξαρτάται άμεσα από τις κλιματικές συνθήκες Παλαιολιθικός άνθρωπος: δεν έχει μόνιμη εγκατάσταση, μετακινείται εποχικά ζώντας νομαδικά.	Σε σπήλαια Η κατοίκηση εξακολουθεί να είναι σχετικά αραιή και ο πληθυσμός ολιγάριθμος αλλά σε σχέση με την Παλαιολιθική αυξάνεται η πυκνότητα κατοίκησης. Παρατηρούμε είτε συνεχή κατοίκηση όλη τη διάρκεια του χρόνου, είτε αύξηση του εποχιακού πληθυσμού είτε και τα δύο, όπως στο Σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα, που πιθανότατα κατοικούνταν από άνοιξη, έως φθινόπωρο, αλλά όχι χειμώνα.	Οικισμοί: Μέση: αρχίζουν να περιβάλλονται από τάφρους και κτιστούς περιβόλους Νεώτερη: αυξάνονται σταδιακά οι οικισμοί στα πεδινά ίσως λόγω της αύξησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Τελική: οικισμοί στα παράλια, αφού ανοίγουν οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι. Δημιουργία μικρών πόλεων Ύψος: 2-3 μέτρα Διάμετρος: 150-200 μέτρα. «Τούμπες», «Μαγούλες» Οικίες: Ακεραμική: Τα σπήλαια, εκτός από κατοικίες χρησίμευαν και για αποθήκες ή καταφύγια. Μέση: εγκατάσταση κοντά σε ποτάμια, ρέματα, σε πασσαλόπηκτες καλύβες Νεώτερη: λίθινα θεμέλια και πλίνθινοι τοίχους,  μονόχωρα με εστία, ενώ φούρνοι και βοηθητικοί χώροι εκτός σπιτιού.
	Ε Ν Α Σ Χ Ο Λ Η Σ Η	Τροφοσυλλεκτικό στάδιο Κυρίως φυσική εκμετάλλευση ζωικών και φυσικών πόρων. Κυνήγι και αλιεία. Συλλέγει, αξιοποιεί λίθινες πρώτες ύλες, φυτά	Ανθίζει η αλιεία, έχουμε αλιεία ανοικτής θαλάσσης. Πρόοδος στη ναυσιπλοΐα, αφού γίνεται διακίνηση πρώτων υλών, όπως ο οψιανός της Μήλου (έντονη η χρήση του στο Φράγχθι). Ελάχιστες πληροφορίες για σημασία μαλακίων (Φράγχθι): κόσμηση, διατροφή –πίστευαν ότι είχαν μεγάλη διατροφική αξία- αλλά όχι εργαλεία. Τροφοσυλλεκτικό στάδιο: Εξακολουθεί να είναι κυνηγός και να συλλέγει καρπούς. Η έλλειψη μεγάλων ζώων περιορίζει το κυνήγι. Οπότε αναγκάζονται να εξημερώσουν ζώα, π.χ. χοίρους και να στραφούν προς τις καλλιέργειες, τα οποία αμφότερα ευνόησε το εύκρατο κλίμα του ελληνικού χώρου. Ο πληθυσμός φαίνεται ότι ήταν έτοιμος να δεχτεί νέες ιδέες και νέες τεχνικές στην οργάνωση της οικονομίας, που φτάνουν ίσως από την Ανατολή, διά ξηράς ή θαλάσσης.	Οικονομία – Ενασχόληση: -Ο Νεολιθικός άνθρωπος περνά από το τροφοσυλλεκτικό στο παραγωγικό στάδιο: κυνηγά λιγότερο αφού αρχίζει να καλλιεργεί δημητριακά (γεωργία) και να εξημερώνει τα ζώα (κτηνοτροφία). -Αφού ασχολείται με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία εγκαταλείπει σταδιακά την νομαδική ζωή και επιλέγει τη μόνιμη εγκατάσταση: επομένως σχηματίζει τους πρώτους οικισμούς και μεταφέρεται κυρίως στα πεδινά -κατά τη Νεότερη Νεολιθική- λόγω της νέας ενασχόλησης με την καλλιέργεια της γης, ενώ κατά τη Τελική Νεολιθική σχηματίζει οικισμούς στα παράλια, αφού ανοίγουν πια οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι και έτσι ανοίγει ο δρόμος για τη δημιουργία μικρών πόλεων. -Διεύρυνση των επικοινωνιών και ανάπτυξη των ανταλλαγών και όχι τόσο από νέες καλλιέργειες.
	Τ Α Φ Ε Σ - Ε Θ Ι Μ Α	Ο άνθρωπος από τη Μέση Παλαιολιθική αρχίζει να φροντίζει τους νεκρούς του.	Λίγα σκελετικά λείψανα στον ελληνικό χώρο. Το μεγαλύτερο σύνολο σκελετών το έχουμε μέχρι στιγμής από το Σπήλαιο Φράγχθι, όπου βρέθηκε ο αρχαιότερος σκελετός στον ελλαδικό χώρο, από τον οποίο συλλέγουμε πολλά στοιχεία για τα ταφικά έθιμα της εποχής. Την περίοδο αυτή οι ταφές γίνονταν στον χώρο κατοίκησης. Τα υλικά κατάλοιπα που βρέθηκαν -απανθρακωμένα ανθρώπινα οστά από δύο καύσεις στο Φράγχθι- μαρτυρούν πως ο Μεσολιθικός άνθρωπος ασχολείται με την ταφή αλλά και την καύση των νεκρών. Ο τρόπος ταφής και η κόσμηση των νεκρών ίσως να υποδηλώνει ένα είδος πρώιμων κοινωνικών διακρίσεων. Τα ίχνη ώχρας σε χειρόμυλους που ανακαλύφθηκαν μαρτυρούν ότι ίσως χρησιμοποιούνταν για να διακοσμούν το σώμα ή να βάφουν τα ρούχα του νεκρού.	Οι νεολιθικοί άνθρωποι αποδίδουν σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη συνέχεια της ζωής και μετά θάνατον. Ταφές σε συνεσταλμένη στάση, ή γίνεται καύση και τα καμένα οστά φυλάσσονται μέσα σε αγγεία (Διμήνι)

Αθηνάς Σαλούστρου