ΕΛΠ 42 - Αρχαιολογία: Τόμος Β', Κεφ. 1

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β.1.

                                   ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: Η εποχή του Λίθου υποδιαιρείται σε τρεις εποχές :

1.      Παλαιολιθική – περίπου 750.000 - 10.000 Π.Σ.

2.      Μεσολιθική – περίπου 10.000 – 8.000 Π.Σ.

3.      Νεολιθική – αρχές 7^ης χιλ. – τέλος 4^ης χιλ. Π.Σ. (γενικό χρονολογικό πλαίσιο στην Ελλάδα)

1.1.ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.1.1.      ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ-ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗ

è Η Παλαιολιθική Εποχή αρχίζει με την εμφάνιση στην Αφρική πριν από 2,6 εκ. χρόνια των πρώτων λίθινων εργαλείων, πελεκημένων από τον άνθρωπο, και τελειώνει γύρω στο 10.000 π.Χ., ότα

è ν ξεκινά η Μεσολιθική Εποχή (τήξη των παγετώνων, σταθερή βελτίωση κλίματος).

è Καλύπτει δηλ. το μεγαλύτερο μέρος του Τεταρτογενούς (Πλειστόκαινο και Ολόκαινο) και περιλαμβάνει όλα τα λίθινα πελεκημένα εργαλεία που ανήκουν στο Πλειστόκαινο.

ΟΙ ΠΑΓΕΤΩΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΣΟΠΑΓΕΤΩΔΕΙΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

1.      Ο Τεταρτογενής χαρακτηρίζεται από 4 μεγάλους παγετώνες που ονομάζονται Gunz, Mindel, Riss και Wurn, ενώ οι μεσοπαγετώδεις περίοδοι αναφέρονται από τους γεωλόγους ως Gunz-Mindel, Mindel-Riss και Riss-Wurm.

2.      Οι παγετώνες χαρακτηρίζονται από ψυχρά στάδια, με αύξηση των πάγων, και μεσοστάδια με περισσότερο ή λιγότερο εύκρατο ή θερμό κλίμα.

3.      Τα μεσοστάδια αυτά ονομάζονται μεσοπαγετώδεις περίοδοι.

4.      Οι ονομασίες αυτές δεν χρησιμοποιούνται για όλες τις περιοχές της Γης.

5.      Η Γη κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου καλυπτόταν σε ποσοστό 32% από πάγους, ενώ σήμερα οι μόνιμοι πάγοι καλύπτουν μόνο το 10% της επιφάνειάς της.

ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ

Η χλωρίδα του ελληνικού χώρου: περιορισμένες οι γνώσεις μας γενικά για την περίοδο του Πλειστοκαίνου, και περισσότερα για την Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή:

1.      Επικρατεί κυρίως βλάστηση στέπας (ψυχρό περιβάλλον-ξηρασία), με παρουσία της αρτεμισίας.

2.      Δέντρα: ευδοκιμούν το πεύκο και η βετούλα, σπανιότερα τα άλλα είδη.

3.      Στα βουνά, εκεί όπου επικρατούσε υγρασία, υπήρχε δενδρώδης βλάστηση.

4.      Πιθανόν κι άλλα είδη δέντρων σε Ν.Ελλάδα, αλλά δεν έχει προχωρήσει η έρευνα.

5.      Θα πρέπει να υπήρχε πλούσια ποικιλία ζωνών βλάστησης, που ευνοούνται λόγω υψομετρικών διαφορών, γεωμορφολογίας και υδρολογίας.

Η πανίδα του ελληνικού χώρου:

1.      Πλούσιες μαρτυρίες για τη συνύπαρξη ανθρώπου και ζώων -κυρίως την εποχή του Ανώτερου Πλειστόκαινου- από καταυλισμούς που έχουν ερευνηθεί.

2.      Μαρτυρίες: κατάλοιπα διατροφής και χρήση κατεργασμένων τμημάτων ζώων για τις καθημερινές δραστηριότητες ή για την κόσμηση.

3.      Ύπαρξη: αιλουροειδών, κυνιδών, ιππιδών, βοοειδών, μαμούθ και άλλων.

Α. ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Χρονολογικό πλαίσιο: περίπου 750.000 - 10.000 χρόνια Π.Σ.

1.      Η έναρξή της Παλαιολιθικής εποχής ταυτοποιείται με την εμφάνιση του ανθρώπου και είναι τόσο παλιά όσο κι αυτός.

2.      Χωρίζεται σε τρεις πολιτισμικές φάσεις, οι οποίες διακρίνονται με βάση τα αρχαιολογικά κατάλοιπα και ειδικότερα βάσει συγκεκριμένων εργαλειακών τύπων

1.      Πρώιμη ή Αρχαιότερη ή Κατώτερη Παλαιολιθική [2,6 εκατ. (750.000 για την Ελλάδα)-200.000 χρόνια]. Είναι μεγαλύτερη σε διάρκεια από τις άλλες δύο και χαρακτηρίζεται από τον έλεγχο των βασικών αρχών κατεργασίας του λίθου.

è Αχελαία φάση (400.000-200.000) (χειροπελέκεις, εργαλεία σε φολίδες)

2.      Μέση Παλαιολιθική (200.000-35.000 χρόνια πριν) κατά την οποία εμφανίζονται ριζικές αλλαγές σε όλους τους τομείς.

è Μουστέρια φάση (εργαλειακά σύνολα σε φολίδες: αιχμές, ξέστρα – τεχνική Λεβαλουά), Homo sapiens neanderthalensis

3.      Ύστερη ή Νεότερη ή Ανώτερη Παλαιολιθική (35.000-10.000 χρόνια πριν) είναι μικρότερης διάρκειας από τα προηγούμενα και κατά τη διάρκεια του γίνεται καλύτερη εκμετάλλευση των λίθινων πρώτων υλών.

è Τεχνική των λεπίδων, Homo sapiens sapiens

ΠΡΩΙΜΗ Ή ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ Ή ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.      Το πρώτο στάδιο (2,6 εκατ.-200.000 χρόνια) είναι μεγαλύτερο σε διάρκεια από τα άλλα δύο.

2.      Η αρχή του ταυτίζεται με την πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στην Αφρική, πριν από 2,6 εκατ. χρόνια και ονομάζεται «Αρχαϊκή Παλαιολιθική».

3.      Για την Ευρώπη η αρχή της Πρώιμης Παλαιολιθικής τοποθετείται χρονολογικά γύρω στα 800.000 χρόνια και συμπίπτει με την εμφάνιση του Homo erectus, στην αρχή της Μέσου Πλειστοκαίνου.

è Ένας πρωτόγονος αντιπρόσωπος των Ανθρωπιδών, όπως φαίνεται από τη μορφολογία του κρανίου του, που είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται σε ψυχρά-εύκρατα κλίματα, να κατακτά νέες περιοχές εκτός Αφρικής, επειδή έγινε ίσως σαρκοφάγος και είχε τον έλεγχο της χρήσης της φωτιάς.

4.      Στον ελληνικό χώρο ίσως η κατοίκηση ξεκινά αυτή την εποχή:

1.      Η αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία της παρουσίας του ανθρώπου στον ελληνικό χώρο είναι το κρανίο των Πετραλώνων στην Χαλκιδική:

1.      Το κρανίο έχει χρονολογηθεί με απόλυτες μεθόδους στο 200.000 Π.Σ., ενώ με βάση τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά αποδίδεται από τους παλαιοναθρωπολόγους στο 350.000 Π.Σ.

2.      Καταλαμβάνει ιδιαίτερη θέση, τοποθετούμενο μεταξύ Ηomo erectus και Homo sapiens neanderthalensis.

3.      Ειδικές αναλύσεις στο κρανίο έδωσαν ελάχιστη ηλικία 250.000 χρόνια, ενώ σύμφωνα με τον ανασκαφέα-ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό, η ηλικία του κρανίου είναι 700.000.

4.      Την ίδια περίοδο χρονολογούνται και τα πολιτισμικά κατάλοιπα των κατώτερων στρωμάτων του σπηλαίου Yarimburgaz Αν. Θράκης.

2.      Άλλη αξιόπιστη μαρτυρία από τον ελληνικό χώρο προέρχεται από τις όχθες του Πηνειού της Θεσσαλίας:

1.      Εκεί εντοπίστηκαν εργαλειακά σύνολα (λιθοτεχνίες) που με απόλυτες μεθόδους χρονολογήθηκαν στο 400.000-200.000.

2.      Λόγω απουσίας στρωματογραφικής συσχέτισης και απόλυτων χρονολογήσεων αναφέρονται με επιφύλαξη μεμονωμένα λίθινα τέχνεργα που έχουν εντοπιστεί σε διάφορες θέσεις (Εύβοια, Κεφαλονιά και Κέρκυρα) και έχουν αποδοθεί σε πρωιμότερες περιόδους.

5.      Η έναρξη της Πρώιμης Παλαιολιθικής εποχής σηματοδοτείται από τον έλεγχο των βασικών αρχών κατεργασίας του λίθου.

1. Αχελαία πολιτιστική φάση (400.000-200.000).
2. Χαρακτηριστικά εργαλεία της εποχής είναι τα πιο παλιά ανθρώπινα εργαλεία, οι πελεκημένες κροκάλες, για τις οποίες χρησιμοποιούνται λιμναίες ή ποτάμιες κροκάλες από διάφορα πετρώματα.
3. Χαρακτηριστικά της η παρουσία χειροπελέκων και εργαλείων σε φολίδες.
4. Ποικιλία χειροπελέκων που οφείλεται σε πολιτιστικά παρά σε χρονολογικά κριτήρια.
5. Ελάχιστα δείγματα έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα: λίθινος χειροπέλεκυς Κοζάνης και ο χειροπέλεκυς από το Κοκκινόπυλο Ηπείρου, για τον οποίο έχει προταθεί η ηλικία των 250.000 ετών.
6. Όλες αυτές οι θέσεις είναι υπαίθριες και κοντά σε πηγές πρώτων υλών, όπως ο πυριτόλιθος.

ΜΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.      Μουστέρια πολιτιστική φάση: Το δεύτερο στάδιο που καλύπτει τα έτη 200.000-35.000.

2.      Ο Homo erectus δίνει τη θέση του στον Homo Sapiens Neanderthalensis, που παρουσιάζει μια σημαντική διαφοροποίηση, τον αυξημένο εγκέφαλο.

1. Οι καλύτερα γνωστοί Homo Sapiens Neanderthalensis από την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή παρουσιάζουν σημαντικές βιολογικές διαφορές από τα προηγούμενα είδη αλλά και από τους σύγχρονους Homo.
2. Αυτό το είδος δεν επέζησε μετά την εμφάνιση του σύγχρονου Homo sapiens. Η εξήγηση που δίδεται είναι ότι ή εξαφανίστηκε από τον Homo sapiens ή εξελίχθηκε σε αυτόν. Η επιστήμη κλίνει προς την πρώτη άποψη.

3.      Κατά τη Μέση Παλαιολιθική / Μουστέρια πολιτιστική φάση, εμφανίζονται ριζικές αλλαγές σε όλους τους τομείς:

1. Οι άνθρωποι ενδιαφέρονται πια όχι μόνο για την επιβίωση τους αλλά και για τους νεκρούς τους.
2. Ως προς την κατεργασία του λίθου αναπτύσσονται και εξαπλώνονται νέες τεχνικές κατεργασίας του λίθου (λιθοτεχνία), όπως αυτή των φολίδων.
3. Εργαλειακοί τύποι: αιχμές, και ιδιαίτερα οι διπρόσωπες φυλλόσχημες αιχμές, ξέστρα, επιβιώνει και ο χειροπέλεκυς μέχρι το τέλος της Μεσολιθικής.
4. Ανάπτυξη της τεχνικής Λεβαλλουά

4.      Στον ελληνικό χώρο οι περισσότερες θέσεις της Μεσολιθικής Εποχής είναι υπαίθριες και η Μουστέρια πολιτισμική φάση εντοπίστηκε σε όλες:

è Ενδεικτικά ανθρώπινης κατοίκησης της Μέσης Παλαιολιθικής είναι τα εργαλειακά σύνολα που εντοπίστηκαν σε υπαίθριες θέσεις των: Θεσσαλία, Ηλεία, Μάνη, Κέρκυρα, Ζάκυνθο, Κεφαλονιά, Ήπειρο, Κοζάνη, Δράμα.

ΎΣΤΕΡΗ Ή ΝΕΟΤΕΡΗ Ή ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.      Το τρίτο στάδιο διαρκεί 35.000-10.000 χρόνια Π.Σ.,

2.      Είναι μικρότερης διάρκειας από τα δύο προηγούμενα και κατά τη διάρκεια του γίνεται καλύτερη εκμετάλλευση των λίθινων πρώτων υλών.

3.      Εμφανίζεται ο Homo sapiens sapiens, δηλαδή ο Σύγχρονος Άνθρωπος.

1. Σήμερα είναι βέβαιη η συνύπαρξη του σύγχρονου Homo Sapiens και του ανθρώπου του Νεάντερταλ σε συγκεκριμένες περιοχές, επικρατεί όμως η άποψη ότι ο ένας δεν αποτελεί εξελιγμένη μορφή του άλλου.
2. Με την εμφάνισή του σύγχρονου Homo Sapiens βλέπουμε ότι οι ανατομικές εξελικτικές μεταβολές σταματούν, ενώ η συμπεριφορά αναπτύσσεται με γρήγορο ρυθμό.

4.      Η εποχή χαρακτηρίζεται από την τεχνική των λεπίδων την οποία εφευρίσκουν τώρα και με την οποία γίνεται:

1.  Καλύτερη εκμετάλλευση της πρώτης ύλης.
2. Τελειοποίηση των λίθινων εργαλειακών συνόλων.
3. Κατασκευή νέων τύπων εργαλείων, όπως του ξύστρου και της γλυφίδας.

5.      Ο εργαλειακός εξοπλισμός εμπλουτίζεται με νέα υλικά ζωικής προέλευσης (κόκκαλο, χαυλιόδοντας), τα οποία επεξεργάζονται οι άνθρωποι με τα ξύστρα και τις γλυφίδες.

6.      Οι άνθρωποι πλέον:

1. Οργανώνουν τον χώρο στον οποίο ζουν.
2. Προβαίνουν στη διαμόρφωση των σπηλαίων και των βροχοσκεπών όπου καταφεύγουν.
3. Εγκαθίστανται και σε υπαίθριες θέσεις.
4. Χτίζουν οικήματα με τα υλικά που έχουν στη διάθεση τους.
5. Φροντίζουν τους νεκρούς τους.
6. Ασχολούνται με την κόσμηση και την τέχνη, η οποία φτάνει πια στο αποκορύφωμα της.

Στην ΕΥΡΩΠΗ κατά τη διάρκεια της Ύστερης Παλαιολιθικής Εποχής διακρίνονται διάφορες πολιτισμικές φάσεις (κυρίως τοπικού χαρακτήρα), όπως

1. Ωρινάκεια φάση (36.000-20.000)
2. Γκραβέττια φάση (27.000-20.000)
3. Επιγκραβέττια φάση (20.000-8.500)

Τα μόνα ευρήματα που διαθέτουμε για να αναπαραστήσουμε τη ζωή του παλαιολιθικού ανθρώπου είναι τα λίθινα πελεκημένα εργαλεία, τα οποία αποτελούν ένα μέρος μόνο του εργαλειακού εξοπλισμού της συγκεκριμένης εποχής.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ και των 3 φάσεων:

1.      Η έναρξη της Παλαιολιθικής εποχής σηματοδοτείται από την εμφάνιση των πρώτων λίθινων εργαλείων. Χαρακτηριστικό της εποχής είναι τα αρχαιότερα ανθρώπινα εργαλεία, οι πελεκημένες κροκάλες.

2.      Η Παλαιολιθική εποχή συμπίπτει με την εμφάνιση του Homo erectus. Στην Ελλάδα την αρχαιότερη μαρτυρία της παρουσίας του ανθρώπου στον Ελλαδικό χώρο αποτελεί το κρανίο των Πετραλώνων (Χαλκιδική), Κατατάσσεται ανάμεσα στον Ηomo erectus και τον Homo sapiens neanderthalensis. Κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή ο Homo erectus δίνει τη θέση του στον σύγχρονο άνθρωπο τον Homo Sapiens ή Neanderthalensis, με τον αυξημένο εγκέφαλο να αποτελεί σημαντική βιολογική διαφορά σε σχέση με τα προηγούμενα ανθρώπινα είδα.

3.      Χαρακτηρίζεται από την τήξη των παγετώνων και τη σταθερή βελτίωση του κλίματος.

4.      Η κατοίκηση γίνεται κατά κύριο λόγο σε υπαίθριες θέσεις που βρίσκονται κοντά σε νερό (πηγές, ποτάμια, λίμνες) και σε πηγές πρώτης ύλης, π.χ. υπαίθριες θέσεις στον Κοκκινόπηλο Ηπείρου ή στο Παλαιόκαστρο Κοζάνης.

5.      Ο Παλαιολιθικός άνθρωπος χρησιμοποιεί για την κατοίκησή του βραχοσκεπές, σπήλαια, υπαίθριες θέσεις.

6.      Τα σπήλαια και οι βραχοσκεπές έχουν ανατολικομεσημβρινό προσανατολισμό, ώστε οι ακτίνες του ήλιου να φωτίζουν και να θερμαίνουν το χώρο κατά τη διάρκεια της ημέρας.

7.      Η είσοδος και ο μπροστινός χώρος των σπηλαίων κατοικούνται, ενώ το εσωτερικό είναι ψυχρό και όχι φιλικό.

8.      Ο χαρακτήρας της εγκατάστασης (μόνιμες ή ημιμόνιμες θέσεις, κυνηγητικές στάσεις, θέσεις σφαγεία) είχε άμεση εξάρτηση από τις κλιματικές συνθήκες.

9.      Φαίνεται πως ο άνθρωπος κατά τη Μέση Παλαιολιθική αρχίζει να φροντίζει τους νεκρούς του.

10.  Η ενασχόλησή του είναι κυρίως η φυσική εκμετάλλευση ζωικών και φυσικών πόρων αλλά και το κυνήγι και η αλιεία. Συλλέγει και αξιοποιεί λίθινες πρώτες ύλες και φυτά, δεν έχει μόνιμη εγκατάσταση, μετακινείται εποχικά ζώντας νομαδικά.

11.  Κατά τη Μέση Παλαιολιθική αναπτύσσονται νέες τεχνικές της λιθοτεχνίας (εργαλειακά σύνολα σε φολίδες, εργαλειακοί τύποι αιχμές, ξέστρα, ο χειροπέλεκυς εξακολουθεί να χρησιμοποιείται) . Ανάπτυξη της τεχνικής Λεβαλλουά.

12.  Τα στοιχεία που διαθέτουμε για να αναπαραστήσουμε τη ζωή του παλαιολιθικού ανθρώπου είναι τα εργαλειακά κατάλοιπα.

13. Την εξέλιξη της Παλαιολιθικής εποχής στην Ελλάδα παρακολουθούμε μέσα από τα υλικά κατάλοιπα της βραχοσκεπής της Μποΐλας στην Ήπειρο.

1.1.2.     Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

ΒΡΑΧΟΣΚΕΠΗ ΜΠΟΪΛΑ: Σημαντική αρχαιολογική θέση και χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτισμικής εξέλιξης κατά την Παλαιολιθική Εποχή (σ.σ. 25-28). Η χρήση της βραχοσκεπής από τον άνθρωπο τοποθετείται χρονολογικά στην Ύστερη Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή και κυρίως στην Επιγραβέττια πολιτισμική φάση (14.000-10.000) και συμπίπτει με το τέλος της τελευταίας παγετώδους εποχής.

                 ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΒΡΑΧΟΣΚΕΠΗ ΜΠΟΪΛΑΣ

1.      Γιατί θα παρακολουθήσουμε την πολιτισμική εξέλιξη της Παλαιολιθικής εποχής μέσα από την βραχοσκεπή Μποΐλα;

è Λόγω της γεωγραφική της θέση σε σημείο στρατηγικής σημασίας διαδραμάτισε έναν ρόλο γέφυρας από και προς τον ορεινό βιότοπο της Δυτικής Πίνδου.

è Από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα (εργαλειακά σύνολα, θραύσματα οστών ζώων κ.ά.) αντλούμε πληροφορίες για τον τρόπο διαβίωσης και για τις δραστηριότητες που οι παλαιολιθικοί κυνηγοί-συλλέκτες ανέπτυξαν στην περιοχή της Ηπείρου κατά την Ύστερη Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή.

è Στη βραχοσκεπή πραγματοποιήθηκε διεπιστημονική έρευνα από την παλαιολιθική αρχαιολογία (λιθοτεχνία, ζωοαρχαιολογία, αρχαιομετρία κ.ά).

2.      Η βραχοσκεπή βρίσκεται σε υψόμετρο 500 μ. στην κοίτη του ποταμού Βοϊδομάτη στην κοιλάδα των Ιωαννίνων.

3.      Λόγω της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται σε σημείο στρατηγικής σημασίας. Στην κοιλάδα αυτή έχουν ανασκαφεί κι άλλες δύο παλαιολιθικές θέσεις (Κλειδί, Μεγαλάκκος), ενώ έχουν εντοπιστεί κι άλλες.

4.      Οι ερευνητές θεωρούν ότι χρησιμοποιήθηκε μέχρι και τη Μεσολιθική εποχή.

5.      Έχει σχηματιστεί σε ασβεστόλιθο και το στέγαστρο της έχει υποστεί διάβρωση και έχει υποχωρήσει.

6.      Ο προσανατολισμός της είναι βόρειος.

7.      Σήμερα εμφανίζεται επιμήκης, χωρίς ιδιαίτερο βάθος, με διαστάσεις 17Χ5 και προσφέρει μικρή προστασία από τον αέρα και τη βροχή.

8.      Η τοποθεσία, ο προσανατολισμός της και το μικροπεριβάλλον της είναι διαφορετικά από τις άλλες δύο βραχοσκεπές.

9.      Το εμβαδόν του δαπέδου της είναι 80 τμ και η υψομετρική διαφορά του από τον Βοϊδομάτη 11μ.

10. Οι αποθέσεις του ποταμού Βοϊδομάτη αποτελούσαν το φυσικό δάπεδο της βραχοσκεπής. Τότε ο ρους του ποταμού ήταν 10μ. ψηλότερα, δηλ στο στόμιο της κοιλάδας, και έρρεε προς άλλη κατεύθυνση, περιμετρικά της βραχοσκεπής.

11. Στη συνέχεια το κλίμα βελτιώθηκε, ο ποταμός απέκτησε μεγάλες ποσότητες νερού και ο χώρος διαμορφώθηκε έτσι ώστε να δεχθεί τους παλαιολιθικούς κυνηγούς και τροφοσυλλέκτες.

12. Κλίμα: ψυχρό και ξηρό, με ενδιάμεσες φάσεις υγρασίας.

13. Στη βραχοσκεπή βρέθηκαν δύο χώροι εστιών, ενώ στα διάφορα αρχαιολογικά στρώματα βρέθηκε καύσιμη ύλη με τη μορφή τέφρας (κλαδιά και κορμοί δέντρων) που είχε χρησιμοποιηθεί.

14. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα (λίθινα εργαλεία, θραύσματα οστών ζώων) και οι εστίες μαρτυρούν ότι η βραχοσκεπή κατοικήθηκε εποχιακά, ενισχύοντας τη σημασία της στο νομαδικό βίο των παλαιολιθικών ομάδων.

15. Οι παλαιολιθικοί άνθρωποι εκμεταλλεύτηκαν το άμεσο παραποτάμιο οικοσύστημα τόσο στα όρια της κοιλάδας όσο και έξω απ’ αυτήν.

16. Από την κοιλάδα αυτή οι άνθρωποι περισυνέλεγαν την κύρια πρώτη ύλη, κροκάλες πυριτόλιθου, για την κατασκευή των εργαλείων τους και του οπλισμού τους (αιχμές βελών και δοράτων, εκτοξευτήρα, τόξο), τις οποίες ακόμα εντοπίζουμε στο «φυσικό δάπεδο» της βραχοσκεπής.

17. Οι παλαιολιθικοί κυνηγοί σκότωναν κυρίως αιγαγροειδή, που έβρισκαν καταφύγιο στην κοιλάδα και τα μικρά οροπέδια πάνω από τον Βοϊδομάτη.

18. Από τα θραύσματα των οστών φαίνεται ότι τα θηράματα μεταφέρονταν στη βραχοσκεπή όπου ακολουθούσαν εκδορά, διαμελισμός, τεμαχισμός και στη συνέχεια κατανάλωση.

19. Τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν γι’ αυτές τις εργασίες ήταν φολίδες με ανεπεξέργαστες ακμές και για την αφαίρεση του λίπους χρησιμοποιούσαν ξέστρα.

20. Τέτοια εργαλεία στη Μποΐλα έχουν βρεθεί πολύ λίγα, ενώ λίγα είναι και τα εργαλεία από οστά.

21. Η τροφή τους δεν περιελάμβανε πολλές φυτικές ύλες αλλά μυελό, ψάρια τα οποία ψάρευαν, κάστορες, που ήταν απαραίτητοι και για τη γούνα τους, λαγοί και πτηνά. Τέλος λίγα σαλιγκάρια και όστρεα γλυκού νερού.

22. Τα κατάλοιπα διατροφής χορτοφάγων θηλαστικών, κυρίως ελαφιών, αποδεικνύουν ότι οι παλαιολιθικοί κυνηγοί δραστηριοποιούνταν και εκτός της κοιλάδας του Βοϊδομάτη, και κυνηγούσαν την άνοιξη και το καλοκαίρι νεαρά ελάφια (δόντια).

23.  Ο πυριτόλιθος της περιοχής δεν ήταν ιδιαίτερα καλής ποιότητας και θρυμματιζόταν, ωστόσο χρησιμοποιώντας εξειδικευμένη τεχνική παρήγαγαν μικρολεπίδες, χρήσιμες για το κυνήγι.

24. Ωστόσο επειδή έχουν βρεθεί και εργαλεία από καλής ποιότητας πυριτόλιθο συμπεραίνουμε ότι τον προμηθεύονταν κατά τη διάρκεια των μετακινήσεων τους και τον κατεργάζονταν επί τόπου.

25. Από τον μικρό αριθμό θαλάσσιων οστρέων, τα οποία δεν συνδέονται με το άμεσο γεωγραφικό περιβάλλον της Μποΐλας, υποδηλώνονται μετακινήσεις μεταξύ της παραλιακής ζώνης και του εσωτερικού της περιοχής.

26. Τα θαλάσσια όστρεα ίσως αποτελούν αντικείμενα συμβολικού χαρακτήρα κι όχι κατάλοιπα διατροφής.

27. Ίσως ο πυριτόλιθος και τα θαλάσσια όστρεα να αποτελούν αντικείμενα ανταλλαγής μεταξύ διαφορετικών ομάδων.

28. Η κοιλάδα του Βοϊδομάτη προσφέροντας φυσικούς πόρους, δηλ. πρώτες ύλες και θηράματα, για περίπου 6.000 χρόνια, έγινε το κεντρικό σημείο συστηματικής εκμετάλλευσης σε περιοδική βάση.

Β. ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.1.3.      ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ – ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Γενικό χρονολογικό πλαίσιο: περίπου 10.000-8.000 χρόνια πριν από σήμερα

è Υπήρχε κατοίκηση στον ελληνικό χώρο κατά τη Μεσολιθική Εποχή αλλά δεν γνωρίζουμε πόσο πυκνή ήταν.

è Η Μεσολιθική Εποχή ΔΕΝ εμφανίζεται ούτε διαρκεί το ίδιο παντού.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ: περίπου 10.000 – 8.000 Π.Σ.

1.      Οι πρώιμες θέσεις στη Μεσολιθική εποχή εντοπίζονται κυρίως στην Ανατολική Ελλάδα ίσως εξαιτίας της διαφοράς κλίματος μεταξύ ανατολής και δύσης, της ευνοϊκής θέσης στου Αιγαίου που επιτρέπει τις επαφές δια μέσου των νησιών με την Ανατολή.

2.      Η Μεσολιθική είναι μια εποχή με υγρό και ζεστό κλίμα που ευνοεί τη βλάστηση: αύξηση (στο Φράγχθι) των βρώσιμων φυτών, σε σχέση με την Παλαιολιθική, και κατά συνέπεια αύξηση της παραγωγής σπόρων (Ν/Λ: 28.000 σπόροι από 27 είδη, Π/Λ: 697 σπόροι από 19 είδη).

3.      Εξέλιξη του εργαλειακού εξοπλισμού (λιθοτεχνία).

4.      Ανθίζει η αλιεία, αφού έχουμε αλιεία ανοικτής θαλάσσης

5.      Πρόοδος στη ναυσιπλοΐα αφού γίνεται διακίνηση πρώτων υλών, όπως ο οψιανός της Μήλου.

6.      Ελάχιστες πληροφορίες για τη σημασία των μαλακίων. Δύο οι κυριότερες χρήσεις τους: κόσμηση και διατροφή, αλλά όχι εργαλεία.

7.      Εξακολουθεί να είναι κυνηγός και να συλλέγει καρπούς (τροφοσυλλεκτικό στάδιο).

8.      Η έλλειψη μεγάλων ζώων περιορίζει το κυνήγι.

9.      Οπότε για να επιβιώσουν αναγκάζονται να εξημερώσουν ζώα, π.χ. χοίρους και να στραφούν προς τις καλλιέργειες, τα οποία αμφότερα ευνόησε το εύκρατο κλίμα του ελληνικού χώρου.

10.  Ο πληθυσμός δεν πρέπει να ήταν μεγάλος αλλά φαίνεται ότι ήταν έτοιμος να δεχτεί νέες ιδέες και νέες τεχνικές στην οργάνωση της οικονομία, που φτάνουν ίσως από την Ανατολή, διά ξηράς ή θαλάσσης.

11.  Στον ελληνικό χώρο τα σκελετικά λείψανα κατά τη Μεσολιθική εποχή εμφανίζονται λίγα. Το μεγαλύτερο σύνολο σκελετών το έχουμε μέχρι στιγμής από το Φράγχθι.

12.  Τα υλικά κατάλοιπα που βρέθηκαν μαρτυρούν πως ο Μεσολιθικός άνθρωπος ασχολείται με την ταφή αλλά και τη καύση των νεκρών. Ο τρόπος ταφής και η κόσμηση των νεκρών ίσως να υποδηλώνει ένα είδος πρώιμων κοινωνικών διακρίσεων.

13.  Τα ίχνη ώχρας σε χειρόμυλους που ανακαλύφθηκαν μαρτυρούν ότι ίσως χρησιμοποιούνταν για να διακοσμούν το σώμα ή να βάφουν τα ρούχα του νεκρού.

14.  Η κατοίκηση εξακολουθεί να είναι σχετικά αραιή και ο πληθυσμός ολιγάριθμος αλλά σε σχέση με την Παλαιολιθική αυξάνεται η πυκνότητα κατοίκησης που ίσως να σημαίνει είτε συνεχή κατοίκηση όλη τη διάρκεια του χρόνου είτε αύξηση του εποχιακού πληθυσμού είτε και τα δύο (Φράγχθι)

15.  Μπορεί να δείχνει φτωχός ο πολιτισμός της Μεσολιθικής εποχής αλλά δεν πρόκειται για παρακμή αφού τώρα μπαίνουν οι βάσεις για τις αλλαγές που θα επιφέρει η «Νεολιθική Επανάσταση»

16.  Σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις της Μεσολιθικής Εποχής:

1. Σπήλαιο Φράγχθι (Αργολίδα)
2. Σιδάρι (Κέρκυρα)
3. Θεόπετρα (Καλαμπάκα)
4. Κύθνος

1.1.5.     Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ: περίπου 10.000 – 8.000 Π.Σ.

ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΦΡΑΓΧΘΙ: Σημαντική αρχαιολογική θέση και χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτισμικής εξέλιξης κατά τη Μεσολιθική Εποχή.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΠΗΛΑΙΟ ΦΡΑΓΧΘΙ 10.000 – 8.000 Π.Σ.

1.      Βρίσκεται στη Ν. Αργολίδα, στο ομώνυμο ακρωτήριο στον κόλπο της Κοιλάδας.

2.      Η περίοδος διαιρείται στην Κατώτερη Μεσολιθική και Ανώτερη ή Τελική.

3.      Από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα συμπεραίνουμε ότι το σπήλαιο κατοικούνταν σίγουρα την άνοιξη, το φθινόπωρο, το καλοκαίρι αλλά μάλλον όχι το χειμώνα.

4.      Το κλίμα ήταν θερμό και υγρό.

5.      Τα βρώσιμα φυτά και οι σπόροι αυξάνονται καθώς παράλληλα αυξάνεται ο πληθυσμός.

6.      Παρουσιάζεται αυξημένη πυκνότητα κατοίκησης.

7.      Οι κάτοικοι συλλέγουν θαλάσσια μαλάκια και θεωρούσαν ότι τα όστρεα είχαν μεγάλη θρεπτική αξία.

8.      Κατά την Κατώτερη Μεσολιθική παρουσιάζεται διακοπή της λιθοτεχνίας, ενώ κατά την Ανώτερη Μεσολιθική φαίνεται να αυξάνεται ο εργαλειακός μικρολιθικός εξοπλισμός.

9.      Παρατηρείται έντονη χρήση οψιανού, υλικό που προέρχεται από τη Μήλο.

10.  Οι μεταβολές των λίθινων εργαλειακών συνόλων φαίνεται να συνδέονται άμεσα με αλλαγές στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος, στις οικονομικές και τεχνικές δραστηριότητες, στη διάρκεια της κατοίκησης της θέσης και στο ρόλο της στον κύκλο του έτους.

11.  Το ψάρεμα είναι πιο αποδοτικό και οι άνθρωποι φαίνεται να γνωρίζουν καλά την «αλιεία ανοικτής θαλάσσης».

12.  Εκτός από εννέα ταφές και δύο καύσεις έχουν βρεθεί πολλά διεσπαρμένα ανθρώπινα οστά.

13.  Στο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκε ο αρχαιότερος σκελετός του ελλαδικού χώρου, από τον οποίο συλλέγουμε πολλά στοιχεία για τα ταφικά έθιμα της εποχής.

14.  Οι ταφές αυτή τη περίοδο γίνονται στον χώρο κατοίκησης. Από τα απανθρακωμένα ανθρώπινα οστά που προέρχονται από τις δύο καύσεις συμπεραίνουμε πως οι άνθρωποι διακοσμούσαν το σώμα ή έβαφαν τα ρούχα των νεκρών, πιθανόν για να υπογραμμίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις.

1.2.           ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ (15)

1.2.5.     ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ – ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ν-Λ.Ε.

ΟΡΙΣΜΟΣ: Με τον όρο Νεολιθική χαρακτηρίζεται η νεότερη Εποχή του Λίθου.

è Ο Childe χαρακτήρισε αυτή τη περίοδο ως τη Νεολιθική επανάσταση αν και οι σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως το πέρασμα στον νέο τρόπο ζωής έγινε σταδιακά και όχι απότομα επομένως θεωρούν τον όρο του Childe αδόκιμο.

Γενικό χρονολογικό πλαίσιο στην Ελλάδα: αρχές 7^ης – τέλος 4^ης χιλιετίας π.Χ.

Διακρίνεται στις παρακάτω υποπεριόδους:

1.      Ακεραμική φάση (6.800-6.500 π.Χ.): ονομάστηκε έτσι επειδή δεν βρέθηκαν κεραμικά είδη σε αντίθεση με τις επόμενες περιόδους που χαρακτηρίζονται από τη παρουσία της κεραμικής.

2.      Αρχαιότερη Nεολιθική (6.500-5.800 π.Χ.)

3.      Μέση Nεολιθική (5.800-5300 π.Χ.)

4.      Νεότερη Nεολιθική (5.300-4.500 π.Χ.)

5.      Τελική Νεολιθική (4.500-3.200 π.Χ.) - (όνομα σύμφωνα με τον Renfrew) χρησιμοποιήθηκε για την Ν. Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, αντιστοιχεί περίπου στη Χαλκολιθική και αποτελεί το μεταβατικό στάδιο από τη Νεολιθική στην Εποχή του Χαλκού.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ αρχές 7^ης-τέλος 4^ης χιλ. π.Χ.:

1.      Τοπίο: πολύ διαφορετικό σε σχέση με το σημερινό.

2.      Γύρω στο 8.000 π.Χ. κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής αλλάζει το τοπίο:

1.      Άνοδος της στάθμης της θάλασσας:

1.      Μικρές χερσόνησοι μετατρέπονται σε νησιά.

2.      Νεολιθικά στρώματα βρίσκονται κάτω από τη στάθμη της θάλασσας (Φράγχθι).

3.      Η ακτογραμμή έχει απομακρυνθεί κατά πολύ σήμερα σε σχέση με τότε (Διμήνι).

2.      Η επιφάνεια του εδάφους έχει ανέβει πολλά μέτρα λόγω διάβρωσης των ορεινών περιοχών και των αλλουβιακών αποθέσεων (προσχώσεις νερών ποταμών, λιμνών, θάλασσας)

1.      Άρα οικισμοί που κατοικήθηκα κατά την πρώιμη Νεολιθική Εποχή ίσως σήμερα να βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της πεδιάδας.

3.      Κλίμα: κατά τη Νεολιθική περίοδο πρέπει να ήταν σαν το δικό μας, ίσως λίγο πιο ψυχρό και υγρό, γιατί μελέτες δείχνουν ότι ήταν μεσογειακό με βροχερούς χειμώνες και ξηρά, θερμά καλοκαίρια. Άρα έχει υποστεί αλλαγές σε σχέση με το κλίμα της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής περιόδου.

4.      Το κλίμα επηρεάζει τη βλάστηση και τη γεωργική παραγωγή:

1. Πυκνά δάση κάλυπταν περιοχές που σήμερα είναι γυμνές
2. Θαμνώδης βλάστηση σε Ανατολική και Νότια Ελλάδα, όπου παρατηρείται πυκνή κατοίκηση, επειδή οι θαμνώδεις και αραιές δασικές εκτάσεις διευκολύνουν τους πρώτους γεωργοκτηνοτρόφους να προχωρήσουν σε εκχερσώσεις και ανάπτυξη της καλλιέργειας.

5.      Στη Νεολιθική σημειώνεται μια πολύ σημαντική αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων:

1. Δεν εξασφαλίζουν πλέον τη διατροφή τους με την τροφοσυλλογή και το κυνήγι (τροφοσυλλεκτικό στάδιο) αλλά
2. μαθαίνουν τον τρόπο να παράγουν μόνοι τους την τροφή τους με την καλλιέργεια της γης και την εξημέρωση των ζώων (παραγωγικό στάδιο).
3. Συνέπεια αυτής της σημαντικής αλλαγής είναι η δημιουργία μόνιμης κατοικίας σε έναν συγκεκριμένο χώρο, άρα ο σχηματισμός οικισμών και στη συνέχεια μικρών πόλεων.

6.      Τα στοιχεία της νέας οικονομία στη Νεολιθική Εποχή:Τα σπίτια και τα σπήλαια χρησιμοποιούνταν για μόνιμη ή εποχική κατοικία, ως αποθήκες αγαθών και καταφύγια:

1.      Ακεραμική περίοδος στον ελληνικό χώρο

1.      Τομέας οικιστικής:

1.      Ορύγματα

2.      Υποδοχές ξύλινων δοκαριών στη γη

3.      Εστίες

4.      Δάπεδα στρωμένα με χαλίκι

5.      Βόθροι (αποθήκες)

2.      Τομέας γεωργίας και κτηνοτροφίας:

1.      Ανακαλύπτονται όσπρια και απανθρακωμένα δημητριακά

2.      Ανακαλύπτεται σκελετικό υλικό εξημερωμένων ζώων, αιγοπροβάτων, βοοειδών, χοίρων.

2.      Αρχαιότερη Νεολιθική εποχή:

1.      Οι πρώτοι γεωργοκτηνοτρόφοι εγκαταστάθηκαν κοντά σε ποτάμια, ρέματα και πηγές, μάλλον σε περιορισμένη έκταση.

2.      Τα σπίτια ήταν πασσαλόπηκτες καλύβες.

3.      Μέση Νεολιθική εποχή:

1.      Τα σπίτια αποκτούν λιθόκτιστα θεμέλια και πλίνθινους τοίχους.

2.      Τα υλικά δομής και η μορφή της κατοικίας εξαρτώνται από τις ανάγκες των νεολιθικών ανθρώπων και τη θέση των οικισμών.

3.      Είναι μονόχωρα με εστία, ενώ οι φούρνοι και οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται εκτός σπιτιού.

4.      Τους οικισμούς περιβάλλουν τάφροι και κτιστοί περίβολοι.

4.      Νεότερη Νεολιθική:

è Στα πεδινά αυξάνονται σημαντικά οι οικισμοί, μάλλον λόγω της αύξησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων.

5. Τελική Νεολιθική /Χαλκολιθική:

è Οι οικισμοί μετατοπίζονται στα παράλια, γεγονός που φανερώνει σημαντική ανάπτυξη των σχέσεων και των ανταλλαγών διαμέσου των θαλασσίων οδών.

7.      Έθιμα ταφής: οι νεολιθικοί άνθρωποι αποδίδουν σεβασμό στους νεκρούς και πίστη στη συνέχεια της ζωής και μετά θάνατον.

8.      Εδραίωση του θεσμού της οικογένειας χάρη στη μόνιμη εγκατάσταση και στην ανάπτυξη των κοινοτήτων με πυρήνα το «νοικοκυριό»

9.      Αυτό με σειρά του δημιουργεί κοινωνικούς και κοινοτικούς, καθώς και άγραφους θεσμούς:

1. Θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας: υλικά αγαθά όπως εργαλεία, όπλα, αγγεία, σκεύη, ενδύματα, είδη κόσμησης, τρόφιμα, πιθάρια, οικήματα, οικόσιτα ζώα (ιδιόκτητα περιουσιακά στοιχεία)
2.  Θεσμός της κοινοτικής ιδιοκτησίας: αγαθά ευρύτερης σημασίας, που εξυπηρετούν το σύνολο, χωράφια, αποθήκες για τις σοδειές, κοπάδια παραγωγικών ζώων, σπήλαια και πλωτά μέσα κ.ά.

10.  Η μόνιμη εγκατάσταση και οι νέες συνθήκες παραγωγής οδηγούν τον νεολιθικό άνθρωπο να επινοήσει τη χρήση του πηλού για να εξυπηρετήσει καθημερινές του ανάγκες: Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ως πρώτη ύλη τον πηλό για τις καθημερινές/λειτουργικές τους ανάγκες, τον πλάθουν, τον ψήνουν, του δίνουν όγκο και σχήματα και κατασκευάζουν αγγεία, σκεύη, ειδώλια και ομοιώματα.

11. Πολύ σημαντικές κατακτήσεις νεολιθικού ανθρώπου:

1.      Τεχνική εξειδίκευση:

1)      Κτηνοτροφική παραγωγή, τρόποι καλλιέργειας, εργαλειακός εξοπλισμός

2)      Οικοτεχνία: παραγωγή αντικειμένων ειδών κεραμικής, καλαθοπλεκτικής, υφαντικής, εργαλειοτεχνικής και ναυπηγικής για απόκτηση και διάθεση.

2.      Επαγγελματική εξειδίκευση: σε αυτήν οδηγεί σταδιακά η τεχνική εξειδίκευση, η η παραδοσιακή εμπειρία από τεχνίτη σε τεχνίτη και από τη μια γενιά στην άλλη.

3.      Εφεύρεση της πυροτεχνολογίας: η πιο σπουδαία εφεύρεση του νεολιθικού πολιτισμού, κατά τη διάρκεια της Τελική Νεολιθικής / Χαλκολιθικής, για τη χρήση και την επεξεργασία του χαλκού με σκοπό την κατασκευή εργαλείων και όπλων.

12. Γενικότερα για την εμφάνιση των νεολιθικών οικισμών:

1. Κάνουν την εμφάνιση τους κυρίως στα πεδινά μέρη
2. Έχουν τη μορφή χαμηλών εξαρμάτων του εδάφους
3. Το ύψος τους ανέρχεται σε 2-3 μέτρα
4. Η διάμετρος τους είναι 150-200 μέτρα.
5. Εξάρματα: αποτέλεσμα της συγκέντρωσης με το πέρασμα του χρόνου διαδοχικών στρωμάτων κατοίκησης.
6. Ως «τούμπες» γνωστές στη Μακεδονία
7. Ως «μαγούλες» γνωστές  τη Θεσσαλία.

13.  Σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις (οικισμοί) της Νεολιθικής εποχής στη Μαγνησία Θεσσαλίας:

1. Σέσκλο (Μέση Νεολιθική)
2. Διμήνι (Νεώτερη Νεολιθική)

1.2.6.     Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΕΣΚΛΟΥ: Σημαντική αρχαιολογική θέση και χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτισμικής εξέλιξης κατά τη Νεολιθική εποχή, και κυρίως κατά τη Μέση Νεολιθική Εποχή.

ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΣΕΣΚΛΟΥ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

1.      Βρίσκεται 15 χλμ. νοτιοδυτικά του Βόλου

2.      Στην αρχαιολογική θέση υπήρχε άφθονο νερό και το έδαφος ήταν κατάλληλο για καλλιέργεια.

3.      Ο οικισμός βρισκόταν κοντά σε ψηλούς λόφους, στην παραλιακή πεδιάδα του Βόλου, στο Πήλιο και στη θάλασσα.

4.      Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στο Σέσκλο κατά τα μέσα της 7ης χιλιετίας και η ζωή συνεχίστηκε μέχρι και τη 2η χιλιετία.

Χαρακτηριστικά του Σέσκλου κατά την Ακεραμική εποχή:

1.      Ο οικισμός στηρίζεται στην γεωκτηνοτροφική οικονομία.

2.       Τα οικήματα ήταν καλύβες από φθαρτά υλικά, με δάπεδο συνήθως σκαμμένο στο στερεό έδαφος με ωοειδές σχήμα.

3.      Οι κάτοικοι εξημέρωναν αιγοπρόβατα και άλλα είδη ζώων και καλλιεργούσαν όσπρια και δημητριακά.

Χαρακτηριστικά του Σέσκλου κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο

1.      Ο οικισμός αναπτύσσεται σε μεγαλύτερη έκταση.

2.       Υπήρχε άφθονο νερό και δάση.

3.      Σχετικά με την αρχιτεκτονική εμφανίζεται ποικιλία τεχνικών και κατασκευών:

1. Τα οικήματα γίνονται τετράπλευρα.
2. Κτίζονται με πηλόδομους τοίχους και ξύλα.
3. Τα θεμέλια μετατρέπονται πλέον σε λίθινα.

4.      Η κατοίκηση δεν ήταν πυκνή.

5.      Ανάμεσα στα οικήματα δημιουργείται πλέον ελεύθερος χώρος που χρησίμευε ως τροφοπαρασκευαστικός αλλά και ως περιοχή οικοτεχνικής δραστηριότητας, όπως π.χ. τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής τα οποία μας παρέχουν πληροφορίες για τη ζωγραφική και τη διακοσμητική της περιόδου.

6.      Τα αγγεία πλέον είναι καλής ποιότητας και δεν εξυπηρετούν μόνο λειτουργικές ανάγκες, αλλά χρησιμοποιούνται και για διακόσμηση, π.χ. γραπτή, εγχάρακτη και πλαστική διακόσμηση με τη μορφή μικρών αποφύσεων.

7.      Εμφανίζονται νεολιθικά ειδώλια και πήλινες λίθινες σφραγίδες.

8.       Οι κοινωνικές σχέσεις μεταβάλλονται αφού στον οικισμό αναπτύσσονται πλέον θεσμοί κοινοτικού χαρακτήρα.

9.      Ενισχύεται η οικογένεια και επομένως αυξάνεται ο πληθυσμός.

10.  Ενισχύεται η θέση της γυναίκας.

11.  Βεβαιώνεται η ύπαρξη της ιδιοκτησίας και κάποια μορφή εξουσίας, ένα είδος κοινοτικής αρχής.

Χαρακτηριστικά του Σέσκλου κατά τη Μέση Νεολιθική Εποχή

1.      Πρόκειται για την κύρια φάση της ακμής του οικισμού.

2.      Ο πληθυσμός πλησίαζε τους 3.000 κατοίκους.

3.       Σέσκλο Α: η εγκατάσταση φαίνεται να μην έχει διακοπεί αλλά να είναι συνεχής. Σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους, ο οικισμός διαφέρει ως προς τους περιβόλους «οχυρωματικού» χαρακτήρα που προστίθενται τώρα αλλά και ως προς τα κοινόχρηστα κτίρια όπως ένα μεγαροειδές κτίσμα και το «εργαστήριο κεράμεως».

4.      Σέσκλο Β: παρατηρείται ασυνέχεια εγκατάστασης, τα οικήματα είναι πυκνά δομημένα σε ομάδες, με κοινούς τοίχους και ήταν θεμελιωμένα σε λίθινες κρηπίδες με ανωδομή από ωμές πλίνθους.

5.      Τα οικήματα είναι τετράπλευρα, μονόχωρα ή πολύχωρα.

6.      Ο οικισμός του Σέσκλου μοιάζει σαν να αποτελείται από αυτόνομους «οίκους», τόσο από κοινωνική όσο και από οικονομική άποψη.

7.      Οι κατοικίες και τα βοηθητικά κτίσματα αναπτύσσονται γύρω από έναν ακάλυπτο χώρο δίχως οικήματα, που πιθανότατα να έπαιζε το ρόλο ενός ακόμη κοινόχρηστου χώρου, όπως μιας «πλατείας».

8.      Ιδιαίτερη ανάπτυξη παρουσιάζει η κεραμική της περιόδου κυρίως η διακόσμηση: πυκνός ρυθμός, φλογόσχημη, γραμμική και ξεστή διακόσμηση. Επίσης κάνουν την εμφάνισή τους σφραγίδες και ειδώλια.

9.      Η οικονομία στηρίζεται στην παραγωγική διαδικασία: κτηνοτροφία, γεωργία

10.  Ως προς την κοινωνική δομή κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτες ανισότητες.

Χαρακτηριστικά του Σέσκλου κατά τη Νεότερη Νεολιθική Εποχή

1.      Στο ψηλότερο μέρος της «ακρόπολης» χτίστηκε ένα μεγάλο οικοδόμημα, «μεγαροειδές» το οποίο κατείχε το κεντρικό τμήμα του νέου οικισμού, ενώ όλα τα μικρότερα κτίσματα αναπτύσσονται γύρω από αυτό το κεντρικό σημείο.

2.      Ο οικισμός περιβάλλεται από ένα σύστημα κυκλικών λίθινων περιβόλων.

3.      Στον τομέα της οικονομίας η εποχή χαρακτηρίζεται από τη διεύρυνση των επικοινωνιών και την ανάπτυξη των ανταλλαγών και όχι τόσο από νέες καλλιέργειες.

4.      Για τη διαμόρφωση του οικισμού του Σέσκλου αυτής της περιόδου αλλά και για αυτήν της Τελικής Νεολιθικής/Χαλκολιθικής ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε.

5.      Η πρόσβαση στο μεγάλο οικοδόμημα θα πρέπει να ήταν περιορισμένη και ελεγχόμενη, καθώς αυτό αντιλαμβανόμαστε από την ύπαρξη των περιβόλων. Επομένως μιλάμε μάλλον για ένα οικοδόμημα περισσότερο ιδιωτικό παρά κοινοτικό, γεγονός που μας παραπέμπει σε ένα είδος κοινωνικού ή πολιτικού συστήματος.

Ο ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΙΜΗΝΙΟΥ: Σημαντική αρχαιολογική θέση που ιδρύθηκε κατά τις πρώτες φάσεις της Νεώτερης Νεολιθικής Εποχής, στο α’ μισό της 5^ης χιλ. π.Χ., και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολιτισμικής της εξέλιξης.

       ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΔΙΜΗΝΙΟΥ α’ μισό της 5ης χιλ. π.Χ.

1.       Βρίσκεται σε ένα λόφο δυτικά του Βόλου, κοντά σε θάλασσα.

2.      Παρά την μεγάλη έκταση (8 στρ.) οι οικογένειες ήταν διασκορπισμένες σε μεγάλη έκταση (αραιοκατοικημένη).

3.      Οικιστικές δραστηριότητες:

1. Οι λιθόκτιστοι περίβολοι με τη ζευγαρωτή ανάπτυξη φαίνεται να είχαν αμυντική χρησιμότητα αλλά και χωροταξική λειτουργία εφόσον χώριζαν τον οικισμό σε τέσσερεις «περιοχές οικοτεχνικής δραστηριότητας».
2. Οι κατοικίες είχαν 3 επίπεδα:

è στο 1^ο καλύπτονταν κάποιες οικοτεχνικές δραστηριότητες

è το 2^ο λειτουργούσε ως καταφύγιο

è το 3^ο ως καταφύγιο ύπνου.

3. Υπήρχαν βοηθητικά κτίσματα για τις δραστηριότητες που γίνονταν εκτός σπιτιού, όπως εργαστήρια, τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές και αποθηκευτικές θήκες.
4. Τα κτίσματα και τα θεμέλια είναι λίθινα. Η στέγη κατασκευαζόταν από χοντρά κλαδιά και καλάμια και στεγανοποιούνταν με λάσπη, ενώ το μέγεθος και οι χώροι προσαρμόζονταν αναλόγως των απαιτήσεων του ιδιοκτήτη.

4.      Ταφές: γίνονται σε συνεσταλμένη στάση ή γίνεται καύση και τα καμένα οστά φυλάσσονται μέσα σε αγγεία.

5.      Τα αγγεία είναι χρηστικά αλλά και αποθηκευτικά, είναι μονόχρωμα και πλέον διακοσμούνται.

6.      Παράγονται ειδώλια.

7.      Οι παραγωγικές δραστηριότητες είναι πλέον «ιδιωτικές», άρα υπάρχει κοινωνική ιεραρχία.

Αθηνάς Σαλούστρου