ΕΛΠ 42: Νεολιθική, Χαλκού - Μινωικός (Συγκριτικός Πίνακας)

	ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ	ΠΡΩΤΟΜΙΝΩΙΚΗ (3200-2000)	ΜΕΣΟΜΙΝΩΙΚΗ (2000-1600)	ΥΣΤΕΡΟΜΙΝΩΙΚΗ (1400-1100)
ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ	Μέση: αρχίζουν να περιβάλλονται από τάφρους και κτιστούς περιβόλους Νεώτερη: αυξάνονται σταδιακά οι οικισμοί στα πεδινά ίσως λόγω της αύξησης των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Τελική: οικισμοί στα παράλια, αφού ανοίγουν οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι. Δημιουργία μικρών πόλεων Ύψος: 2-3 μέτρα Διάμετρος: 150-200 μέτρα. «Τούμπες», «Μαγούλες»	-Τις νεολιθικές κοινότητες διαδέχονται οικισμοί στο προστάδιο της πόλης (ιδιόρρυθμος τύπος Μύρτου Ιεράπετρα). -Έως 2000 π.Χ. πάνω από 100 οι γνωστοί οικισμοί, περίπου 75.000 κάτοικοι. -Μόνο λίγα λείψανα από τον οικισμό της Κνωσού, λόγω της ισοπέδωσης του λόφου για να κτιστεί το ανάκτορο. Μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί τάφοι στην πεδιάδα της Μεσαράς: τάφος Πλατάνου, διαμέτρου 13 μ.	ΠΑΛΑΙΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ -Έντονη αστικοποίηση και εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος που θα διατηρηθεί στο χώρο του Αιγαίου έως το τέλος του 13ου αι. π.Χ. -Σε περίοπτες θέσεις οικοδομούνται μεγαλοπρεπή ανάκτορα (ελέγχουν τις πεδιάδες, πρόσβαση στη θάλασσα) -Γύρω από τα ανάκτορα, αλλά και σε λόφους κοντά σε λιμάνια οργανώνονται πραγματικές πόλεις, που διαθέτουν πολυώροφες κατοικίες	ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ -Η περίοδος από την καταστροφή του 1700 και διαρκεί έως το 1400. -Εργασίες μεγάλης έκτασης -Τα ερείπια των παλιών ανακτόρων ισοπεδώνονται και σκεπάζονται και στις ίδιες θέσεις κτίζονται τα νέα ανάκτορα -Ο μινωικός πολιτισμός στο απόγειο του. -Αύξηση πληθυσμού. -Μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα -Κνωσός: 10 χιλ τμ, 80.000 κάτοικοι, 2 κοντινά λιμάνια, ένα πιο μακριά. Γύρω από το ανάκτορο της Κνωσού υπήρχε η πόλη,
ΑΡΧ Ι ΤΕΚΤ Ο Ν Ι	Ακεραμική: Τα σπήλαια, εκτός από κατοικίες χρησίμευαν και για αποθήκες ή καταφύγια. Μέση: εγκατάσταση κοντά σε ποτάμια, ρέματα, σε πασσαλόπηκτες καλύβες Νεώτερη: λίθινα θεμέλια και πλίνθινοι τοίχους,  μονόχωρα με εστία, ενώ φούρνοι και βοηθητικοί χώροι εκτός σπιτιού.		Ανάκτορα: πολυσύνθετα κτίρια με πολυτελή συστήματα διαμερισμάτων, αίθουσες υποδοχής και θεαμάτων, εργαστήρια εκπληκτικών δημιουργημάτων για τη ζωή των ανακτόρων και για εξαγωγή, τεράστιες αποθήκες και χώροι λατρείας. Ανάκτορο Κνωσού: το σημαντικότερο, κτίστηκε 1700. Δύο φορές καταστρέφεται κατά την ΠΚ (1600) αλλά ξαναχτίζεται. Λίγα μέρη σώζονται, στην ίδια θέση νέα ανάκτορα νέα πόλη	Χαρακτηριστικοί τύποι οικοδομημάτων: «επαύλεις» και «αγροικίες». Ανάκτορο της Κνωσού* Γύρω από το ανάκτορο υπήρχαν επαύλεις και κτίρια που προφανώς ήταν κατοικίες αξιωματούχων οι οποίοι θα είχαν στενή σχέση με το ανάκτορο.
ΤΑΦΟΙ	-Σεβασμός για τους νεκρούς και πίστη στη μετά θάνατον ζωής -Ταφές σε συνεσταλμένη στάση, ή καύση και τα καμένα οστά φυλάσσονται μέσα σε αγγεία	Χαρακτηριστικοί οι μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί τάφοι στην πεδιάδα της Μεσαράς: τάφος Πλατάνου, διαμέτρου 13 μ.	-Κλείνουν οριστικά οι θολωτοί τάφοι. -Τα νεκροταφεία της Κνωσού κτίζονται στους λόφους γύρω από τα ανάκτορα. -Τάφοι πρόδρομοι των θαλαμοειδών, ενώ χτίστηκε και ένας θολωτός	Ιδιόμορφη αρχιτεκτονική και εξαιρετικό πλούτο. «Τάφος-Ιερό»: μνημειακό ταφικό οικοδόμημα νότια ανακτόρου της Κνωσού, εμπνευσμένος από την ανακτορική αρχιτεκτονική. Είσοδος με κιονωτή πλακόστρωτη αυλή και μια κρύπτη με πεσσούς, που οδηγούσε σε έναν τετράγωνο ταφικό θάλαμο με κεντρικό πεσσό και εσωτερική επένδυση με γυψολιθικές πλάκες. Ο «βασιλικός τάφος» των Ισοπάτων: περίτεχνος θαλαμοειδής τάφος που διέθετε δρόμο, προθάλαμο και θάλαμο. Η οροφή του είναι θολωτή:
ΕΥΡΗΜΑΤΑ - Τ Ε Χ Ν	-Αγγεία λειτουργικά, χρηστικά και αποθηκευτικά, αλλά και για διακόσμηση, π.χ. γραπτή, εγχάρακτη και πλαστική διακόσμηση με τη μορφή μικρών αποφύσεων. Πυκνός ρυθμός, φλογόσχημη, γραμμική και ξεστή διακόσμηση (Σέσκλο)	-Ακμάζουν κεραμική, σφραγιδογλυφία, μεταλλοτεχνία, χρυσοχοΐα. -Εκπληκτικά λίθινα αγγεία από πολύχρωμα υλικά, φλεβωτά μάρμαρα, πορφυρίτη, οφείτη κ.ά. -Χρυσά κοσμήματα από τάφους Μόχλου και Μεσαράς.	-Έως το 1700 δημιουργίες ενός από τους πιο πρωτότυπους πολιτισμούς στην ιστορία -Προάγονται οι τέχνες: κεραμική, αρχιτεκτονική, χρυσοχοΐα, γλυπτική. -Τα «καμαραϊκά» αγγεία από τα ωραιότερα δείγματα της κεραμικής τέχνης. -«Ωοκέλυφα» αγγεία: κύπελλα και κύανθοι με τοίχωμα πάχους 1 χιλ -Περίτεχνα σχήματα, διακοσμημένα με σπείρες ή σχηματοποιημένα φυτικά θέματα σε μαύρο φόντο. -Γυναικεία πήλινα ειδώλια, εκπληκτικής πολυτέλειας και κομψότητας.	Ακμάζει η κεραμική, η μεταλλουργία και η μικρογλυπτική. Δημιουργείται η τέχνη της τοιχογραφίας. Τα ανάκτορα, οι επαύλεις και κάποια σπίτια κοσμούνται με τοιχογραφίες με θέματα από την καθημερινή ζωή, το φυσικό περιβάλλον και τις τελετουργίες. Γραμμική Α (1700-1450):από τα μεγάλα επιτεύγματα μινωικού πολιτισμού. Τα ιδεογράμματα σχηματοποιήθηκαν και πήραν τη μορφή γραμμικών συμβόλων. Διαδεδομένη και εκτός Κρήτης: λογιστική και διοίκηση. Γέννησε τη Γραμμική Β
ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ	Από το τροφοσυλλεκτικό στο παραγωγικό στάδιο: αρχίζει να καλλιεργεί δημητριακά (γεωργία) και να εξημερώνει τα ζώα (κτηνοτροφία). Κατακτήσεις: Τεχνική εξειδίκευση:  Κτηνοτροφική παραγωγή, τρόποι καλλιέργειας, εργαλειακός εξοπλισμός Οικοτεχνία Επαγγελματική εξειδίκευση Εφεύρεση πυροτεχνολογίας Διεύρυνση των επικοινωνιών και ανάπτυξη των ανταλλαγών	-Μεγάλη ώθηση στην οικονομία δίνουν η μεταλλουργία και η μεταλλοτεχνία. -Η αναζήτηση χαλκού και κασσίτερου συμβάλλει στην ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλία. -Ήδη από το γ’ τρίτο της 3ης χιλιετίας (2.300-2.000) η Κρήτη αναπτύσσει εξωτερικές σχέσεις. -Το εμπόριο με Κυκλάδες και Αίγυπτο φέρνει πλούτο στα λιμάνια της Ανατολικής Κρήτης (Μάλια, Μεσαράς). -Από την Αίγυπτο οι Μινωίτες διδάσκονται την τεχνική κατασκευής λίθινων αγγείων. Ίδρυση μινωικής αποικίας στα Κύθηρα.	Εξουσία: συγκεντρωμένη στο ανάκτορο, που ελέγχει την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή, αλλά και το εμπόριο, που έχει εξαπλωθεί μέχρι Αίγυπτο και Συρία, όπως μαρτυρά η εισαγωγή καραμαϊκών αγγείων. Η ύπαρξη συστήματος οικονομικού ελέγχου επιβεβαιώνεται από τα πήλινα σφραγίσματα.	Επαύλεις: συμπίπτουν με την εμφάνιση ενός νέου διοικητικού συστήματος, βρίσκονται σε διάφορους χώρους είτε στο εσωτερικό των ανακτόρων είτε κοντά σε αυτά. Συντελούν στο αποκεντρωτικό διοικητικό μινωικό σύστημα. Αγροικίες: παρουσιάζονται σαν ένα είδος αποκέντρωσης της οικονομίας, πρόκειται για μεγάλα κτίρια και εμφανίζονται στις υπαίθρους. -Δημιουργείται μεγάλη ναυτική δύναμη που εξαπλώνεται σ’ όλο το Αιγαίο -Οι Μινωίτες έχουν αναπτύξει σχέσεις με τα γειτονικά τους νησιά, την Πελ/σο, με κάποια νησιά των Κυκλάδων, τη δυτική Μεσόγειο, τη Μ. Ασία και την Ανατολή. -Γινόταν εισαγωγή μετάλλου με την ανταλλαγή γεωργικών προϊόντων, υφασμάτων και βιοτεχνικών προϊόντων (Αίγυπτος, Ανατολή). -Διαδόθηκε το μινωικό μετρικό σύστημα στη Θήρα, τη Μήλο, την Κέα και αλλού. Προϊόντα εξαγωγής: ξυλεία, λάδι, κρασί, πολύτιμα κοσμήματα κ.α. Προϊόντα εισαγωγή: χαλκός, πάπυρος, ελεφαντόδοντο, αλάβαστρο, φαγεντιανή, λινάρι, κασσίτερο, χρυσός, ασήμι
ΚΟΙ ΝΩΝ ΙΑ	-Εδραίωση θεσμού οικογένειας -Πυρήνας το «νοικοκυριό» -Αύξηση του πληθυσμού -Ενίσχυση θέσης της γυναίκας -Όλη η κοινότητα συμμετέχει στην παραγωγή -Κοινοτικοί, κοινωνικοί θεσμοί: ατομική/κοινοτική περιουσία -Κοινωνική δομή: πρώτες ανισότητες/«μεγαροειδές» -Οι απαρχές μιας σύνθετης κοινωνικής οργάνωσης, καθώς καθιερώνεται σταδιακά ο έλεγχος της παραγωγής και η συγκέντρωση αγαθών.	-Οι μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί τάφοι μαρτυρούν μια κοινωνία πιθανόν οργανωμένη κατά γένη. -Οι σφραγίδες με τα εγχάρακτα ιδεογράμματα αποκαλύπτουν την ανάδυση της προσωπικότητας και πιθανόν της ατομικής ιδιοκτησίας.	Η ύπαρξη των ανακτόρων δημιουργεί ομοιογένεια πολιτισμού, πιθανόν λόγω συγκεντρωτικής οργάνωσης και κεντρικής εξουσίας. Έτσι δημιουργείται κοινωνική ιεραρχία και για πρώτη φορά αναπτύσσεται οργανωμένο σύστημα γραφής, αναγκαίο για τον γραφειοκρατικό έλεγχο της παραγωγής. Αρχικά ιερογλυφικό, μετά πιο απλό, γραμμική Α	Με την εμφάνιση των «επαύλεων» και των «αγροικιών» εγκαθιδρύεται ένα νέο διοικητικό σύστημα αποκέντρωσης και εμφανίζεται μια νέα ιεραρχία.
Θ Ρ Η Σ Κ Ε Ι Α -ΛΑΤΡΕ			Ιερά κορυφής: υπαίθριοι χώροι σε κορυφές βουνών ή λόφων, και περιβάλλονται από απλό περίβολο. -Τα ανακτορικό σύστημα φέρνει σημαντικές αλλαγές στις μορφές της θρησκευτικής ζωής. -Η εμφάνιση των ιερών κορυφής και η εξάπλωση της λατρείας των νεκρών συνδέονται πιθανόν με την οργάνωση επίσημου ιερατείου και θεοκρατικής διοίκησης στο πλαίσιο του ανακτορικού συστήματος.	Μινωική τέχνη: παραστάσεις θρησκευτικού περιεχομένου. Εκτός από ιερά κορυφής, σπήλαια και πηγές οι Μινωίτες λάτρευαν τους θεούς τους και σε ειδικά διαμορφωμένους κτιστούς χώρους. Ιερά είχαν ενταχθεί και μέσα σε ανάκτορα ή μεγάλα σπίτια Υπήρχαν και πραγματικά δημόσια ιερά. Η λατρεία απευθυνόταν σε γυναικείες θεότητες που είχαν σχέση με τη φύση και κυρίως με την ευφορία, τη βλάστηση και τη γονιμότητα. Σημαντική θέση στη μινωική θρησκεία κατείχε ο θάνατος και η ανάσταση του θεού.

Βαθιές οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές ήδη από την πρώτη φάση της ΜΜ περιόδου.

Περίπου το 1900 π.Χ. (ΜΜ) συντελείται πραγματική μεταβολή σε σχέση με τον ΠΜ πολιτισμό: κλείνουν οριστικά οι θολωτοί τάφοι, μεγαλόπρεπα ανάκτορα οικοδομούνται σε περίοπτες θέσεις και έχουν τον έλεγχο των πεδιάδων, διατηρώντας τις προσβάσεις προς τη θάλασσα

*Ανάκτορο: Πάνω από 1.300 δωμάτια σε 5 ορόφους, συνδέονταν με διαδρόμους, μύθος «λαβύρινθου». Κάτοψη τετράγωνη. Τοιχογραφίες προσδίδουν μεγαλοπρέπεια. Υψηλού επιπέδου υδραυλικές εγκαταστάσεις. Κεντρική Αυλή: πυρήνας ανακτόρου και καθημερινής ζωής των κατοίκων. Πνεύμονας των πυκνόκτιστων ανακτόρων και διακίνηση προς όλους του τομείς των πτερύγων, εκεί γίνονταν θρησκευτικές τελετές και αγωνίσματα. Γύρω της υπήρχαν δαιδαλώδη συγκροτήματα. Δυτική Αυλή: επίσημη δίοδος προσπέλασης στο ανάκτορο. Τη διασχίζουν «πομπικοί δρόμοι», ο ένας στο ανάκτορο, ο άλλος στη βόρεια περιοχή του θεάτρου. Δυτικός τομέας: χώροι λατρείας, αποθήκευσης, υποδοχής. Ανατολικός τομέας: χώροι κατοικίας, εργαστηρίων, συμπληρωματικών δωματίων

Αίτια καταστροφή μινωικών ανακτόρων: Μετά την πολιτισμική άνθηση ακολουθούν μερικές καταστροφές των ανακτόρων. 1) 1600, 2) 1500 αλλά οριστική καταστροφή το 1450, οπότε σε όλα τα μινωικά κέντρα εκδηλώθηκαν πυρκαγιές και εγκαταλείφθηκαν. Παλαιότερα ως αιτία θεωρούσαν την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, τώρα ότι υπεύθυνοι για την καταστροφή ήταν οι Μυκηναΐοι, οι οποίοι κυρίευσαν την Κρήτη και εκμεταλλευόμενοι κάποιον σεισμό εγκαταστάθηκαν στο νησί.

Αθηνάς Σαλούστρου