ΕΠΟ 22 - Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΜΟΣ Β΄

ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

ΚΕΦ. 2^ο Η ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κεντρική ιδέα ερμηνείας φύσης: συνεχής και αδιάπτωτη κίνηση= πρόσκρουση σωμάτων – αιτιακές σχέσεις (αποκοπή από παραδοσιακή τελεολογική αντίληψη)

Πλαίσιο γνωσιολογίας: γαλιλαϊκή αντίληψη κίνησης σωμάτων+ καρτεσιανή δυαρχία:

Σωματίδια αντικειμένων εξωτερικού κόσμου επενεργούν σε αισθητήρια όργανα και διαμέσω νευρικού συστήματος παράγουν κάτι διαφορετικό από τα ίδια: ιδέα, παράσταση μέσα στο νου (κυρίαρχη τάση)

Προκύπτουν ζητήματα όπως:

• Οντολογική υπόσταση εξωτερικού κόσμου
• Αντιστοιχία πραγματικών υποστάσεων-νοητικών ειδώλων
• Οργανωτική αρχή αισθητηριακών δεδομένων

Μεταφυσική= φιλοσοφική διερεύνηση φύσης, δομής/συγκρότησης πραγματικότητας (προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα που η επιστήμη εκλαμβάνει ως αξιώματα)

Έργο επιστήμης= ακριβής περιγραφή φυσικών νόμων

Μεταφυσική-επιστήμη: διαφορετικά εποπτικά πεδία (όχι σύγκρουση)

Διαφωτισμός: θεαματική πρόοδος επιστήμης, αρνητική χροιά μεταφυσικής:

• Διάκριση πνεύματος συστήματος (μεταφυσική) και συστηματικού πνεύματος (επιστημονική στάση: εμπειρισμός)
• Μεταφυσικό σύστημα: «στριμώχνει» εμπειρική πραγματικότητα κι έτσι παύει να έχει ερμηνευτική αξία (γενικές αρχές= όχι συμπύκνωση δεδομένων πραγματικότητας, αλλά μεροληψία στοχαστή κ παιχνίδι με λέξεις, Κοντιγιάκ)

Μεγάλα μεταφυσικά συστήματα: Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λάιμπνιτς.

2.2 ΡΕΝΕ ΝΤΕΚΑΡΤ, 1596-1650 Δάσκαλος και θύμα Διαφωτισμού.

Δάσκαλος:

• προσπάθησε να απεγκλωβίσει φιλοσοφία από Σχολαστική,
• πίστη στις νοητικές δυνάμεςι ανθρώπου,
• απελευθέρωση από αυθεντία πάπα

Θύμα:

• στόχος εμπειρισμού που τελικά επικράτησε

Ριζική διάκριση πνευματικού–υλικού κόσμου: βοήθησε υλισμό παρά πνευματοκρατία

Αντιμετώπιση υλικού κόσμου ως επαρκούς κ αυτόνομου αντικείμενου μελέτης

Συνεχιστές Ντεκάρτ: υλιστές 18^ου αιώνα (Λαμερτί, Χόλμπαχ, Ντιντερό) δανείστηκαν γεωμετρική αντίληψη Θεού που αποσύρεται μετά τη δημιουργία + μηχανιστική ερμηνεία ζωικού βασιλείου= εντελώς υλιστική θεώρηση κόσμου

2.2.1 ΒΑΚΩΝΑΣ ΚΑΙ ΝΕΥΤΩΝΑΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΝΤΕΚΑΡΤ

Ντεκάρτ κ Βάκωνας: πρωτεργάτες επιστημονικής μεθόδου

Μετά θάνατο Ντεκάρτ: απλουστευτική πρόσληψη ρασιοναλιστή Ντεκάρτ (αντιπαλότητα με εμπειριστή Βάκωνα)

Τεράστια συνεισφορά Ντεκάρτ στην εξέλιξη φιλοσοφικών ιδεών.

• «Η μέθοδός του είναι αρκετή για να του χαρίσει την αθανασία» (Ντ΄ Αλαμπέρ).
• Ενορατική βεβαιότητα ύπαρξης: υιοθετείται από εμπειριστή Λοκ, αλώβητη μέχρι Χιουμ.

2.2.2 ΤΟ COGITO

• Θεμελίωση σταθερότητας/βεβαιότητας= πρώτες αρχές νόησης (ενόρασης+απαγωγή)
• Μοντέλο-πρότυπο γνώσης= μαθηματικά
• Αισθήσεις/φαντασία= κατώτερες γνωστικές δυνάμεις (όχι βεβαιότητα)
• Γνώση βασίζεται σε ιδέες, ιδέες= προϊόντα νόησης (νόηση= μεσολαβεί για γνώση αισθητού κόσμου)
• Μέσο για νέα βεβαιότητα= ριζική αμφιβολία «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (το cogito συλλαμβάνει το εγώ από την ίδια την πράξη της σκέψης.)
• Εκ των υστέρων βεβαιότητα. Γνώση εαυτού ως σκεπτόμενο υποκείμενο προηγείται της γνώσης του εξωτερικού κόσμου. Ανάβαση από οπτική γωνία υποκειμένου στην απόλυτη σύλληψη του κόσμου.
• Ακλόνητη βεβαιότητα= άμεση και ενορατική (όχι πια βεβαιότητα από παράδοση ή αυθεντία)
• Α΄Μεθοδολογικός Κανόνας= αποδοχή μόνο σαφών και διακριτών ιδεών
• Άλλοι Κανόνες:

α. διαίρεση προβλημάτων σε πιο απλά μέρη,

β. από απλές προς σύνθετες ιδέες (υπόθεση εσωτερικής τάξη που τις συνδέει)

γ. επανέλεγχος συλλογιστικής

2.2.3 Ο ΘΕΟΣ ΚΑΙ Η ΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Δυαρχία καρτεσιανής φιλοσοφίας: διάκριση ψυχής-σώματος ή πνεύματος (όχι έκταση)-ύλης (έκταση)

Χάσμα μεταξύ πνέυματος-ύλης: τι μας εγγυάται ότι ό,τι αντιλαμβανόμαστε είναι αληθινό;

Απάντηση: Θεός= τέλειο ον (θεμελίωση αντιστοιχίας δύο κόσμων)

Γνώση κόσμου συναρτάται με βεβαιότητα ύπαρξης Θεού.

Οντολογική απόδειξη ύπαρξης Θεού: τέλειο ον= υπάρχει

Έννοια τελειότητας= όχι από αισθήσεις (εμπειρίες ατελείς), άρα έμφυτη= ύπαρξη θεού

Άλλες έμφυτες έννοιες: ύπαρξη, αριθμός, διάρκεια

Έννοιες που αναφέρονται συγκεκριμένα στον υλικό κόσμο: έκταση, μορφή, κίνηση

2.2.4 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΥΛΗΣ-ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ

Προγραμματική δυαρχία Ντεκάρτ= επιπλέον πρόβλημα: πώς επικοινωνούν οι κόσμοι;

Θεωρία για ζωικά πνεύματα που ενυπάρχουν στο αίμα και εισδύουν σε κοιλότητα εγκεφάλο («κωνάριο»). Δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ.

Σημείο συνεχούς προβληματισμού μετά Ντεκάρτ. Ξεχωρίζουν απόψεις των: Γκέλινγκς (πνεύμα πεπερασμένο= όχι αιτία) και Μαλμπράνς (αφού όχι ενότητα σώματος-ψυχής άρα σχέση ιδεών κ πραγματικότητας εγγυάται μόνο ο Θεός. (όχι αιτιακή σχέση μεταξύ δύο γεγονότων ή καταστάσεων)

Κόσμος πνεύματος= ελευθερία

Κόσμος ύλης= μηχανιστική λειτουργία (φυσικοί νόμοι κίνησης)

Αναγωγή εξωτερικού κόσμου σε μαθηματικές σχέσεις= βεβαιότητα γνώσης

Μαθηματική σχέση= σχέση μεταξύ γνωστών κ άγνωστων ποσοτήτων (γνωστό κ άγνωστο μετέχουν την ίδιας φύσης)

Αναγωγή όλων σε ποσότητα (επανάληψη ίδιας βασικής μονάδας)= όχι ασυνέπεια ή ποιοτική διαφοροποίηση μεταξύ γεωμετρίας και φυσικής

Μοντέλο Ντεκάρτ= γεωμετρία που από γενικές αρχές και με αυστηρή απαγωγικό μέθοδο προχωρεί στο μερικό φαινοομενο φύσης.

Επέδρασε σε Γαλλία, στην Αγγλία στους νέο-πλατωνικούς Κέημπριτζ (πχ Χένρι Μουρ, άσκησε κριτική)

2.6 ΤΖΟΝ ΛΟΚ, 1632-1704 (συνεχιστής ιδεών Νεύτωνα)

2.6.1 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ

• Προσπάθεια κατανόησης συστήματος Νεύτωνα χωρίς τις εξειδικευμένες μαθηματικές αναλύσεις του.
• Κατά κάθε θεωρίας έμφυτων ιδεών: κινείται κυρίως κατά των Σχολαστικών (η γνώση πηγάζει απαγωγικά από αυταπόδεικτες αλήθειες) και λιγότερο κατά του Ντεκάρτ.
• Εμπειρική ψυχολογία Λοκ= ψυχολογία Διαφωτισμού
• Πλευρά εμπειρισμού Λοκ που αμφισβητήθηκε από ακραία εμπειριστική σκοπιά: διάκριση μεταξύ εσωτερικής κ εξωτερικής εμπειρίας.

2.6.2 Η ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΟΥ

Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση: ανάλυση δραστηριοτήτων νόησης, κι όχι σύλληψη ουσίας της (για τους Σχολαστιούς ουσία= μεταφυσική οντότητα) κ απώτερων αιτιών ύπαρξής της: Μεταστροφή από μελέτη φύσης νου στις λειτουργίες του.

• Φιλόσοφος= φυσικός επιστήμονας
• Στόχος= καταγραφή φυσικής ιστορίας νου (περιγραφή απαρχών, ανάπτυξης και τρόπου λειτουργίας ιδεών)

Βάσεις αισθησιοκρατικής αντίληψης είχαν τεθεί ήδη από Χομπς κ Γκασέντι:

(Μηχανιστική αντίληψη τρόπου λειτουργίας νοητικών δυνάμεων)

• Άνθρωπος= υλικό ον (δεμένος με παρορμήσεις κ αισθήματα σώματος)
• Παραστάσεις= δραστηριότητα αισθήσεων
• Ψυχικά μορφώματα= άισθηση, βάση μηχανισμών συνειρμού
• Ονόματα λέξεων= συμβάσεις (όχι ουσίες)
• Συσχετισμός ονομάτων= επιβεβαίωση, αλληλουχία επιβεβαιώσεων= συλλογισμός

2.6.3 Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

- πώς γνωρίζουμε τον κόσμο;

- ποια τα όρια της γνώσης μας;

Λοκ: εισηγητής εμπειρικου ιδεαλισμού (εξάρτηση γνώσης από εμπειρία + παρατηρητή)

• Ψυχή= άγραφη πλάκα (κατά θεωρίας έμφυτων ιδεών)
• Γνώση= επίκτητη
• Όχι έμφυτες ιδέες νόμος μη αντίφασης ή νόμος ταυτότητας (θα ήταν εμφανώς παρούσες στη συνείδηση κάθε ανθρώπου, κάτι που δεν συμβαίνει) Δυνατότητα γνώσης= αποδεκτή μεν ερμηνεία έμφυτων ιδεών χωρίς όμως ερμηνευτική αξία (πολύ χαλαρή)
• Ιδέα= ομοίωμα αντικειμένου εξωτερικού κόσμου στη συνείδηση: μέσω αισθήσεων, αντικείμενο νόησης. Περιγράφεται με λέξεις (συμβάσεις για αποθήκευση στη μνήμη)
• Απλές ιδέες= άμεση εμπειρία (δεν αναλύονται) + πνεύμα= σύνθετες ιδέες (φαντασία: όχι νέες απλές ιδέες χωρίς μεσολάβηση εμπειρίας – Χιουμ)
• Σκέψη= όχι ουσία της ψυχής, αλλά λειτουργία της (κατά καρτεσιανής νοησιαρχίας)

2.6.4 Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΦΗΡΗΜΕΝΩΝ ΙΔΕΩΝ

Παρατήρηση κοινών χαρακτηριστικών μεμονωμένων αντικειμένων= αφηρημένη γενική ιδέα που υποδηλώνεται με γενική λέξη.

Τρεις αλληλοναιρούμενες εκδοχές σχηματισμού αφηρημένων ιδεών:

• Λειτουργία ιδέας συγκεκριμένου ως αντιπροσωπευτικό δείγμα αντικειμένων ομάδας ή είδους.
• Παραμερισμός ιδεών όλων των επιμέρους χαρακτηριστικών αντικειμένων ομάδας ή είδους.
• Συγκεχυμένη ανάμιξη όλων των ιδιοτήτων των επιμέρους αντικειμένων ομάδας ή είδους.

2.6.5 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΥΡΟΥΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Κύρος ιδεών εξαρτάται από αντιστοιχία τους με ποιότητες πραγμάτων.

Ποιότητες= συγκροτούν εσωτερική δομή πραγμάτων έξω από μας και καθρεφτίζονται στις ιδέες.

• Πρωτεύουσες (ένα πράγμα δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτές πχ έκταση)
• Δευτερεύουσες (το αντίθετο)

Αντικρούει σχολαστική αντίληψη υποστάσεων ως μεταφυσικών ουσιών:

Υπόσταση= σύνολο αισθητών ποιοτήτων που συμβαίνει να συνδέονται με ίδιο τρόπο

Πρόβλημα φιλοσοφίας Λοκ (εντοπίστηκε από Μπάρκλεϋ): αν γνώση κόσμου= σχέση ιδεών τότε πώς υπάρχει βεβαιότητα αντιστοιχίας με έξω κόσμο; (γενικές προτάσεις= πληροφορούν για ιδέες, όχι για κόσμο αυτό καθ΄ αυτό).

Τρεις περιπτώσεις προτάσεων που αφορούν πραγματικό κόσμο:

• Ενορατική βεβαιότητα (αφορά λειτουργίες νόησης κι όχι ουσία της) για ύπαρξη νου μας
• Απαγωγική γνώση ύπαρξης Θεού
• Αισθητήρια γνώση ύπαρξης αντικειμένων έξω από μας

Αλήθεια: στο βαθμό αντιστοίχισης αισθήσεων με εξωτερική πραγματικότητα

Δύο κόσμοι Λοκ:

α. «υποκειμενικός», ελεύθερη έρευνα, όχι εχέγγυα αντικειμενικής γνώσης,

β. εξωτερικός, από τον οποίο μας χωρίζει το φάσμα των ιδεών μας (πιο προβληματική εκδοχή δυαρχίας Ντεκάρτ)

2.6.6 ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

Γνώση= αντίληψη συμφωνίας ή διαφωνίας μεταξύ ιδεών

• Ανάλογα με σχέση στην οποία αναφέρεται η συμφωνία ή διαφωνία

α. υποπεριπτώσεις ταυτότητας ή διαφοράς

β. των λογικών σχέσεων συλλογιστικής διαδικασίας

γ. της συνύπαρξης

δ. της σχέσης των ιδεών με την πραγματικότητα (προβληματικό, πλάνη που έδειξε ο Καντ κ ο Ράσελ)

• Ανάλογα με βαθμό βεβαιότητας [ενορατική (άμεση) γνώση, αποδεικτική, αισθητή]
• Ανάλογα με το αν πρόκειται για γνώση που αποκτάμε μόλις τη συνειδητοποιούμε ή κτήμα από παρελθόν που επαναφέρουμε στη συνείδηση
• Ανάλογα με τον αν πρόκειται για ουσιαστική, επουσιώδη ή ταυτολογική γνώση (μεταγενέστερη διάκριση συνθετικής-αναλυτικής αλήθειας)

2.6.7 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΑΠΟΡΡΙΨΗΣ ΔΟΓΜΑΤΟΣ ΕΜΦΥΤΩΝ ΙΔΕΩΝ

Λοκ: έθεσε θέματα συζήτησης που δημιούργησαν σύγχρονο εμπειρισμό

Οι ιδέες είναι έσχατα στοιχεία που δεν ανάγονται σε κάτι απλούστερο= πεμπτουσία εμπειρισμού 18^ου αιώνα

[Θεωρία έμφυτων ιδεών: συντηρητικές προεκτάσεις (οικουμενικά δεδομένες)]

Λοκ: πρωτοκαθεδρία στην ατομική κρίση (ισχυροποίηση ατόμου απέναντι σε αυθεντίες και δόγματα= πλήγμα κατά της μεταφυσικής

2.7 ΤΖΩΡΤΖ ΜΠΑΡΚΛΕΫ, 1685-1753 – Ιδεαλιστική ερμηνεία Λοκ

Επικριτής και συνεχιστής του Λοκ, κρίκος που συνδέει Λοκ κ Χιουμ.

(φανατικός εμπειριστής και βαθιά θρησκευόμενος)

2.7.1 ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΥ ΜΕ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟ

Παράδοξο φιλοσοφίας Μπάρκλεϋ:

• Α. ακραιφνής εμπειρισμός
• Β. εκδίπλωση κ δημιουργική δύναμη πνεύματος (απούσα ύλη)

Στόχος: καταπολέμηση αθεϊσμού (ύλης) και εδραίωση πίστης στην ύπαρξη του Θεού

• Άρνηση ύπαρξης άψυχης ύλης από το πουθενά (αδρανής ύλη όχι αιτία ιδεών)
• Άρνηση των «καθ΄ όλου» πλατωνικής/αριστοτελικής, καρτεσιανής παράδοσης
• Θεός= αιτία των ιδεών (δεν χρειάζεται ύλη) – Κανονικότητα= κανονικότητα βουλήσεων Θεού
• Πραγματικότητα= φαντασία, μνήμη, σκέψη, συναισθήματα, αισθήσεις
• Αρνείται υπόσταση ύλης, υποστασιοποιόντας το πνεύμα (κόσμος ως αντικείμενο πνεύματος: αισθήσεις σχετίζονται με υποκείμενο)
• Τίποτα ανεξάρτητα από πνεύμα. Είναι= αντιλαμβάνεσθαι.

Εμπειρίες= τα μόνα δεδομένα

Κόσμος εμπειριών= όνειρο

Εμπειρίες= ιδέες= όχι έρεισμα στον έξω κόσμο= όχι επιβεβαίωση οντολογικής του υπόστασης

2.7.2 ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΛΟΚΙΑΝΩΝ ΘΕΣΕΩΝ

• Περιττή κ εσφαλμένη η διάκριση πρωτευουσών/δευτερευουσών ιδιοτήτων
• Γνώση= δεδομένα εμπειρίας= συνδυασμός ιδεών= όχι άμεση σύνδεση με ποιότητες σωμάτων (όχι ιδέες)= αδυναμία να μιλήσουμε για τον πραγματικό κόσμο (καρτεσιανός υποκειμενισμός+λοκιανός εμπειρισμός)
• Ό,τι συμβαίνει στον κόσμο είναι από παρέμβαση Θεού (αφετηρία: σκέψη Λοκ)

• Λοκ: γενικές ιδέες= ελάχιστος κοινός παρονομαστής (αφαίρεση επιμέρους ιδιοτήτων πραγμάτων)

Μπάρκλεϋ: δεν υπάρχουν γενικές ιδέες, γενικό= πολλά συγκεκριμένα

Αφαίρεση κατά Μπάρκλεϋ= επιλεκτική λειτουργία συνείδησης να εστιάζει

Συνεισφορά Μπάρκλεϋ στη φιλοσοφία της γλώσσας:

• Κάθε νοηματική πρόταση για εξωτερικό κόσμο= αναλύσιμη σε προτάσεις με περιεχόμενο εμπειρίες άμεσες των αισθήσεων
• Γλώσσα: όχι μόνο περιγραφική λειτουργία. Όνομα= αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο αντικείμενο. Γενικές λέξεις= όχι αντιστοιχία με πράγματα.

2.8 ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ, 1711-1776 (οπαδός Νεύτωνα, λογικές απολήξεις Λοκ)

Μεγαλύτερος Βρετανός φιλόσοφος

Φιλοσοφία= ανακριβή φυσική επιστήμη

2.8.1 Η ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΩΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

• Φυσικά αντικείμενα= συλλογή/διαδοχή ποιοτήτων στο χρόνο (αισθήσεις)
• Δύο είδη παραστάσεων συλλαμβάνει ο νους (απλές/σύνθετες):

α. εντυπώσεις (ζωηρές, ακούσιες, άμεσα από αισθήσεις)

β. ιδέες (έμμεσες, λιγότερο διακριτές, αναστοχασμός εντυπώσεων)

Διάκριση ιδεών με βάση ένταση/ζωηράδα.

Απλή ιδέα= αντίγραφο εντύπωσης (δεν υπάρχει ιδέα χωρίς εντύπωση, αλλά υπάρχει εντύπωση χωρίς ιδέα: συνεπής εμπειρισμός Χιουμ)

• Όχι επιβεβαίωση ή διάψευση έμφυτων ιδεών: μετριοπαθής σκεπτικισμός
• Συντάσσεται με Μπάρκλεϋ: συνειδητοποιημένος εμπειρισμός δεν μπορεί να υποστηρίξει αντικειμενική υπόσταση εξωτερικού κόσμου.

Διαφορά: αν πραγματικός κόσμος= απρόσιτος, τότε όχι ένταξη σε ερμηνευτικό σχήμα (πχ υποστασιοποίηση πνεύματος Μπάρκλεϋ)

Φιλοσοφία Χιουμ= περιγραφική ψυχολογία (επεξεργασία θεωρίας συνειρμών Χάρτλεϋ)

• Εντυπώσεις σχετίζονται μέσω α. αμοιβαίας ομοιότητάς τους, β. εγγύτητας στο χώρο, γ. αιτιακής αλληλουχίας
• Γενικές ιδέες= ειδικές ιδέες που ενοποιούνται με μια λέξη (δεν μπορούμε να σκεφτούμε παρά μόνο το συγκεκριμένο, αδιαφορία για ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: κατηγοριοποίηση από νου σε κουτάκια με γενικά ονόματα)
• Από το μερικό στο γενικό η συστηματοποίηση των ειδών
• Συσχέτιση ιδεών: συνήθεια (σύνδεση επιστημολογίας με πρακτική γνώση κοινωνίας: έθιμο)
• Γενικευμένη αμφιβολία, σχετικισμός + μετριοπαθής συντηρητισμός στο κοινωνικό επίπεδο (προβάδισμα πρακτικά δοκιμασμένης κατάστασης)

2.8.2 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ

Αιτιότητα= βάση βεβαιότητας για τον κόσμο

Αμφισβήτηση αιτιότητας= αμφισβήτηση θεμελίων γνώσης

Έννοια αιτιότητας:

Α. Άμεση/έμμεση επαφή σωμάτων στο χώρο

Β. Χρονική αλληλουχία

Γ. Αναγκαία σχέση μεταξύ γεγονότων (κρίσιμη)

Αναγκαία σχέση (φυσικός νόμος)= γενίκευση προγενέστερων εμπειριών (περιγραφή κανονικοτήτων παρατήρησης παρελθόντος: όχι βεβαιότητα για μέλλον)

Ψυχολογική προδιάθεση αποδοχής ως αλήθεια= συνήθεια

Σχέση αιτίου-αποτελέσματος= καθαρά ψυχολογική

Διάκριση συνθετικών – αναλυτικών προτάσεων

• Συνθετικές: πληροφορίες για κόσμο εμπειρικά επαληθεύσιμες, αλλά όχι αναγκαίες αλήθειες
• Αναλυτικές: αναγκαίες αλήθειες χωρίς πληροφοριακό περιεχόμενο (ταυτολογίες)

«Είναι» και «φαινόμενα»: οποιαδήποτε ερμηνεία φαινομένων πέρα από υποτιθέμενο πραγματικό είναι= χωρίς νόημα

2.9 ΟΙ ΥΛΙΣΤΕΣ

Εμπειρισμός Λοκ:

• Ιδεαλισμός Μπάρκλεϋ (πεπερασμένα όρια γνώσης – Αγγλία)

Μη υλιστική ερμηνεία Λοκ: βάση τα αισθητηριακά δεδομένα, αλλά τονισμός οργανωτικού ρόλου νου (φιλοσοφία= εμπειρική ψυχολογία)

• Φυσιοκρατικός υλισμός Γάλλων φιλοσόφων (έμφαση στις αισθήσεις ως απεριόριστο μέσο πρόσληψης γνώσης – Γαλλία)

2.9.1 ΣΥΝΕΙΡΜΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΧΑΡΤΛΕΫ, 1705-1757

Ψυχολόγος με τη μεγαλύτερη επίδραση στον 18^ο αιώνα.

Υλιστική θεωρία ανθρώπινης φύσης (συρρίκνωση ρόλου Θεού)

Δανείστηκε θεωρία δονήσεων από Νεύτωνα και θεωρία συνειρμών από Λοκ.

Κεντρική ιδέα: μετάδοση κίνησης μέσα από σωματίδια που συνθέτουν όργανα

• Εντυπώσεις αισθήσεων κ ιδέες νου μέσω μυελού εγκεφάλου [αποδέκτης δονήσεων σωματιδίων νευρικού συστήματος κ μυελού οστών τα οποία πιέζονται (κίνηση) από εξωτερικά αντικείμενα]
•  Όλες οι ιδέες πηγάζουν συνειρμικά μέσα από εντυπώσεις αισθήσεων (απόρριψη αναστοχασμού ως πηγή ιδεών – απλοποίηση Λοκ)
• Θεωρία συνειρμών: ίδια συλλογιστική με θεωρία δονήσεων
• Ανατροπή δόγματος ελεύθερης βούλησης (υλιστικός ντετερμινισμός)
• Θεωρία συνειρμών:  η γνωσιολογία αποκτά ψυχολογική ερμηνεία

Αν και βαθιά θρησκευόμενος έδωσε όπλα σε ριζοσπαστικό Διαφωτισμό.

Επηρέασε φυσιοκρατικό υλισμό Μπένθαμ (Αγγλία) και Ελβέτιου (Γαλλία)

Πατέρας συνειρμικής ψυχολογίας= Χομπς

2.9.2 ΚΟΝΤΙΓΙΑΚ ΚΑΙ ΑΚΡΑΙΑ ΑΙΣΘΗΣΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΠΟΛΗΞΗ ΛΟΚ

Έννοια αναστοχασμού Λοκ= ενεργός ρόλος στο πνεύμα (όχι συνεπής αισθησιοκρατία, επίθεση σε έμφυτες ιδέες, αλλά αποδοχή έμφυτων λειτουργιών νου)

Απλοποίηση Λοκ από Κοντιγιάκ (εξαφάνιση ίχνων καρτεσιανισμού):

• αναγωγή των πάντων στη αίσθηση (αισθησιοκρατική ερμηνεία πνευματικών λειτουργιών)
• αναγωγή πολύπλοκων ψυχικών φαινομέων σε απλούστατες αισθητηριακές προσλήψεις
• ανησυχία: ορμέμφυτο που προτρέπει για αποφυγή ή επιδίωξη (όπου εδράζονται βούληση+γνώση) – πρώτη αρχή απόκτησης συνηθειών

Αντιστροφή σχέσης ανησυχίας με επιθυμία: δεν προέρχεται ανησυχία από επιθυμία (όπως είπε Λοκ), αλλά επιθυμία από ανησυχία (δηλ. από το ορμέμφυτο - κορύφωση εμπειρικής ψυχολογίας στον αντίποδα του καρτεσιανισμού: δεν εδράζεται η βούληση στην ιδέα, αλλά η ιδέα στη βούληση.

2.9.3 ΛΑΜΕΡΤΙ ΚΑΙ ΠΛΗΡΗΣ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΙΣΜΟΥ

Αντιστροφή αντίληψης Ντεκάρτ για σχέση ανθρώπων – ζώων.

• Επέκταση αντίληψης για ζώα στον άνθρωπο. (Ζώα ως μέρος της ύλης= μηχανές χωρίς ψυχικές λειτουργίες)
• Άνθρωπος ως μέρος της φύσης. Διαφοροποίηση από ζώα μόνο ποσοτικά κι όχι ποιοτικά.
• Λοκ: ζώα ικανά μόνο για απλές ιδέες (όχι αναστοχασμός)

Λαμερτί: κατάργηση όλων των διακρίσεων (βασικό ερμηνευτικό εργαλείο= ερεθίσματα από αισθήσεις)

2.9.4 ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΣΕ ΟΡΓΑΝΙΣΜΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ

Υλιστές στα τέλη 18^ου αιώνα: εγκατάλειψη μαθηματικών κ μαθηματικής φυσικής και εστίαση σε βιολογία και φυσιολογία: οργανισμικός υλισμός

Όχι συνεισφορά από γνωσιολογική σκοπιά αλλά πρακτικός προσανατολισμός γύρω από ηθική και κοινωνική οργάνωση

Άσκηση αυτοαξιολόγησης 7/κεφ.2

Η αντίληψη για τη θεία προέλευση της κίνησης βοήθησε υλισμό;

Θα μπορούσε να βοηθήσει αν δεν συνδυαζόταν με παθητικότητα ύλης.

Όχι προβληματικό σημείο (υλισμός χρειάζεται αυτοκίνηση ύλης, ιδιότητα που μπορεί να είναι από το Θεό). Καρτεσιανή δυαρχία= παθητική ύλη + θεία προέλευση κίνησης πνεύματος (στόχος υλισμού)

2.10 ΙΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ, 1724-1894 Αποκορύφωμα σκέψης Διαφωτισμού

Τιτάνιο έργο: μεταφυσική θεμελίωση αντικειμενικής γνώσης εμπειρικού κόσμου (νευτώνειου σύμπαντος)  Εμπειρία χωρίς λόγο= τυφλή, Λόγος χωρίς εμπειρία= μορφή χωρίς περιεχόμενο

Σύνθεση εμπειρισμού Χιουμ (όχι αντικειμνεική γνώση, αλλά πραγματικός κόσμος είναι αυτός που βλέπουμε) + ρασιοναλισμού Λάιμπνιτς (ναι στην αντικειμενική γνώση, αλλά πραγματικός κόσμος όχι αυτός που βλέπουμε)

Ουσία= αντικείμενα στο χρόνο και στο χώρο Νεύτωνα (όχι άυλες μονάδες Λάιμπνιτς)

Αγγλικός εμπειρισμός (κάθε γνώση προέρχεται από εμπειρία)= υποσκάπτει αντικειμενικά θεμέλια γνώσης (όχι επαρκής η εμπειρία για γνώση, λείπει η έννοια της αναγκαιότητας)

Παραδοσιακός ρασιοναλισμός (χρήση θεμελιωδών αρχών)= αφαίρεση δηλ υπέρβαση κάθε δυνατής εμπειρίας (μεταφυσική)

Καντ:

• Αναίρεση σκεπτικισμού Χιουμ (στόχος οι απόψεις του περί αιτιότητας που συνδέονται με δυνατότητα αντικειμενικής γνώσης)
• Οριοθέτηση απέναντι στο Λάιμπνιτς τη γνώση στα αντικείμενα εμπειρίας (καθαρός λόγος χωρίς εμπειρία= όχι γνώση)

Θεμελιώδεις αρχές καθαρού νου= μόνο εμπειρική κι όχι υπερβατολογική χρήση (πέρα από πεδίο δυνατής εμπειρίας δεν υπάρχουν συνθετικές a priori θεμελιώδεις αρχές)

Υπερβατολογικός ιδεαλισμός: είδος εμπειρικού ρεαλισμού (εμπειρικά αντικείμενα ως πραγματικά). Εκλαμβάνει γνωστικές δυνάμεις ως πρωταρχικές για να συλλάβει a priori όρια φύσης (όχι τη φύση ως πρωταρχική, όπως προηγούμενοι φιλόσοφοι)

Αντικείμενο κριτικής έρευνας: γνωστική ικανότητα (όχι ψυχολογική ενδοσκόπηση Άγγλων εμπειριστών)

Αν δεν υπάρχουν αντικείμενα αντιληπτά από νου, τότε προτάσεις χωρίς νόημα (πχ προτάσεις που αναφέρονται σε Θεό, αθανασία ψυχής κλπ)

Διάκριση φαινομένου και πράγματος καθαυτού. Γνώση= μόνο φαινόμενο, αλλά μπορούμε να σκεφτόμαστε ότι δεν είναι λογικά αντιφατικό ασχέτως αν γνωρίζουμε ή όχι την ύπαρξή του.

2.10.2 ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΜΠΕΙΡΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

Οργάνωση παραστάσεων αισθήσεων από παρατηρητή (υπερβατολογική συνείδηση)

Υπερβατολογική ενότητα αντίληψης= οι αντιλήψεις ανήκουν σε μένα

Αισθητηριακά δεδομένα μεταμορφώνονται από νοητικές δυνάμεις

Οργανωτικές δυνάμεις νου= θεμελιώδεις έννοιες, a priori αρχές (όχι από εμπειρία) = εργαλεία νου= κατηγορίες:

• Έννοιες χώρου/χρόνου
• Κατηγορίες ποσού (ενότητα, πολλαπλότητα, ολότητα)
• Ποιού (πραγματικότητα, άρνηση, περιορισμός)
• Αναφοράς (ουσιότητα, αιτιότητα, αλληλεπίδραση)
• Τρόπου (δυνατότητα, ύπαρξη, αναγκαιότητα)

Χιουμ: διάκριση μεταξύ αναλυτικών (ταυτολογίες, χωρίς γνωστική αξία) κ συνθετικών προτάσεων (με γνωστική αξία, όχι αναγκαστικά αληθείς)

Καντ: α. συνθετικές a priori= αρχές κάθε θεωρητικής επιστήμης, πάντα αληθείς, με γνωστική αξία (αντικειμενικές πληροφορίες), β. αναλυτικές a priori= ταυτολογίες (αρνητικές προτάσεις= αντιφάσεις: σε κάθε αναλυτική πρόταση στην έννοια υποκειμένου εμπεριέχεται το κατηγόρημα)

Καινοτομία Καντ: μαθηματικές προτάσεις= συνθετικές a priori κι όχι αναλυτικές

Ντεκάρτ: λόγος= αδρανής (διαπιστωτικός ρόλος) μπαίνει σε λειτουργία από βούληση (παρορμητική ενέργεια): ρόλος βούλησης επικουρικός

Καντ: βούληση= επίκεντρο ηθικής θεωρίας κ προσομοίωσης με Θεό

• Εμπειρική βούληση (όρος ξένος προς αυτήν)
• Καθαρή βούληση (ικανοποίηση στόχων που η ίδια θέτει στον εαυτό της)

Λόγος παραγωγής γνώσης= όχι ελεύθερος= όχι κριτήριο ηθικής

Καθαρή βούληση= πρακτικός λόγος (διαφέρει από θεωρητικό λόγο κ εμπειρική βούληση): «πράττε έτσι ώστε η ρυθμιστική αρχή της βούλησής σου να μπροεί να καταστεί καθολικός νόμος»

Ύψιστο αγαθό= αρετή+ ευτυχία

Ευτυχία= ικανοποίηση επιθυμιών= ανέφικτη (αναντιστοιχία βούλησης-πραγματικότητας): χρειάζεται Θεό

Θεός= αίτημα πρακτικού λόγου (ηθικό αίτημα)

Γνωσιολογικά είναι αδύνατο να εκφέρουμε άποψη για ύπαρξη Θεού.

3.2 Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ

Έννοια Θεού σημαντική για θεμελίωση ηθικής (όχι βαθμό βεβαιότητας/ κανονικότητας φυσικοθεωρητικού μοντέλου, επιδεκτική αμφισβητήσεων)

Θεός= Ον+Δέον (δεσμεύει κανονιστικά, ανώτατη δικαιοδοτική αρχή)

Αυτονόμηση ηθικής από θρησκεία ως συνέχεια αυτονόμησης φυσικής από θρησκεία: - Οντολογική ανατίμηση αισθητού κόσμου= θεοποίηση φύσης

- Απροσδιοριστία «φυσικού»: μεγάλα προβλήματα θεμελίωσης ηθικής φιλοσοφίας). [Μέχρι τότε η διαφωνία ήταν αν τα φιλοσοφικά συστήματα εξέφραζαν Βούληση ή Λόγο Θεού.]

3.2.1 ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ –  ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΣ: ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗΣ

Ατομική ευθύνη= απόρροια ελεύθερης επιλογής (αίτημα ελεύθερης βούλησης)

Αν ελεύθερη βούληση τότε Θεός= όχι παντογνώστης

Αν Θεός= παντογνώστης τότε όχι ελεύθερη βούληση

Αυγουστίνος= κληρονομική η αμαρτία, σωτηρία μόνο με Θεία Χάρη

Διαφωτισμός: πιο ρασιοναλιστική κατεύθυνση (Ντεκάρτ)

• Όχι θεός στο προσκήνιο
• Νοησιαρχική προδιάθεση Ντεκάρτ: προβάδισμα στη νόηση κι όχι βούληση
• Λόγος= πηγή ηθικής πράξης
• Αντιστροφή Ντεκάρτ τον 18^ο αιώνα: ανθρώπινη βούληση ως κριτήριο ηθικής πράξης (αντίθετο από θεία βουλησιαρχία Αυγουστίνου)
• Ντετερμινιστές: οπαδοί βουλησιαρχίας (αντί Θεού ο κοσμικός κυρίαρχος)

3.2.2 ΘΕΙΑ ΒΟΥΛΗΣΙΑΡΧΙΑ

Περιβολή ηθικής απόφανσης με κύρος νόμου:

• Ορθότητα εξουσιαστικής επιταγής (αναγωγή στην νόηση του Θεού)
• Σύνδεση νόμου με βούλησή του (αναγωγή στην παντοδυναμία του Θεού)

Δύο μεγάλες παραδόσεις ηθικοπολιτικής σκέψης:

• Θεϊκή (ή κοσμική) βουλησιαρχία: Θεός= νομοθέτης (πλήρης αντιστοιχία με κυρίαρχο πολιτικής κοινωνίας – Χομπς)
• Φυσικό δίκαιο: θεμελίωση αιώνιων αληθειών στη φύση των πραγμάτων (ισχύουν ακόμα και παρά τη βούληση του Θεού). Λόγος= θεϊκό στοιχείο στον άνθρωπο: σύλληψη αιώνιων ηθικών διακρίσεων, ρύθμιση συμπεριφοράς (κοινός παρονομαστής εκδοχών φυσικού δικαίου).

Συμβιβαστικές λύσεις:

• Ντεκάρτ: απόσυρση Θεού μετά τη δημιουργία
• Λοκ: εκπρόσωπος φυσικού δικαίου (βουλησιαρχική αντίληψη όχι αντίθετη από ορθό λόγο)

Σημείωση: η βούληση του Θεού είναι αυτή που δίνει στον ηθικό νόμο ισχύ φυσικού.

Πρόβλημα επικύρωσης ηθικής επιταγής: διαφορετικό από πρόβλημα κριτηρίου, γένεσης ή τρόπου απόκτησης ηθικών αξιών

3.2.3 Η ΒΑΣΙΚΗ ΔΙΕΝΕΞΗ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ (ΙΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ) ΚΑΙ ΝΤΕΤΕΡΜΙΝΙΣΜΟΥ

Ντεκάρτ: σωκρατικό ιδανικό (ορθή κρίση= ορθή πράξη, εξίσωση νόησης-βούλησης), ο λόγος καθορίζει τη βούληση (ελεύθερη επειδή καθορίζεται από λόγο κι όχι από πάθη). Έργο νόησης= σαφείς κ διακριτές ιδέες. Ελεύθερη βούληση= εξήγηση σφάλματος.

Χομπς: ντετερμινιστής (λόγος= συλλογιστική διαδικασία, κριτήριο ηθικής= βούληση αλλά όχι ελεύθερη-καθορίζεται από ορμέμφυτα, άνθρωπος= επιθυμίες-έργο παθών)

Καντ: βούληση= κριτήριο ηθικής επειδή είναι ελεύθερη

Ιντετερμινιστές: πάθη (ψυχικά γεγονότα)= εξωτερικά συμβάντα, εαυτός= αυτεξούσιο (ελευθερία βούλησης)

Ντετερμινιστές: Αίτημα ελευθερίας αφορά μόνο πράξη κι όχι βούληση (βούληση= αιτιακά προκαθορισμένη) – εμπειριστική σχολή (Λοκ, Χιουμ, Χάρτλεϋ, Μπένθαμ, Πρίστλεϋ, Χομπς). Λογικά αδύνατη η σύλληψη του εαυτού χωρίς πάθη (χαρακτήρας= αποτέλεσμα ψυχικών γεγονότων)

Στο ζήτημα της ελεύθερης βούλησης δεν υπάρχει διαφορά αν πούμε ότι καθορίζεται από θεό ή από ψυχικά γεγονότα (ντετερμινιστές).

3.2.4 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

Ιντετερμινιστές: έννοια αυτονομίας συνδέεται με ηθική υπόσταση ανθρώπου: αίτημα πολιτικής συμμετοχής κ αυτοκυβέρνησης

Ντετερμινιστές: τάση προς αποδοχή ωφελιμιστικού τύπου θεωρίας. Τα πάθη κατανικιούνται με πάθη, άρα όχι φυσική τάση προς κοινωνικά ωφέλιμο, αίτημα για νομοθέτη (νομοθεσία= μέσο χειραγώγησης παθών, όχι θεσμοθέτηση επιταγών φυσικού δικαίου) – Χομπς, Μαντβίλ, Σκώτοι φιλόσοφοι, υλιστές, ωφελιμιστές. Ιδεώδες Διαφωτισμού για αναμόρφωση ποινικού συστήματος από Μοντεσκιέ κ Μπεκκαρία.

3.2.5 ΗΘΙΚΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

Ανατίμηση βουλητικού στοιχείου εις βάρος λόγου= ηθική κοντά στο συναίσθημα (ηθική τελείωση μέσα από καλλιέργεια, ηθική= δεξιοτεχνία κι όχι κατάπνιξη παθών).

Σκωτικός Διαφωτισμός:

• ηθικά συναισθήματα (στόχος=Χομπς: πεσιμιστική αντίληψη ανθρώπινης φύσης–προσπάθεια αναίρεσης εγωιστικού του συστήματος από Σέιφτσμπουρι: ατομική ηθική τελείωση μέσα από ανάπτυξη ατομικών δεξιοτήτων)
• Ατομική τελείωση= κοινωνική ευτυχία (σύγκλιση ηθικής-αισθητικής). [Σύγκρουση ατομικού-κοινωνικού= κατώτερα πολιτισμικά επίπεδα.]
• Όχι σύνδεση αγαθού με ατομικό συμφέρον (εμπειρικά εσφαλμένο)
• Όρος συμπάθειας= φυσικό προαπαιτούμενο για θεμελίωση ηθικής
•  Ωφελιμισμός Μπένθαμ= ιδέες Χομπς (νατουραλιστικός ορισμός αγαθού) + σκωτικής σχολής (συλλογική ωφελιμότητα και γενεαλογία ηθικών κρίσεων Χιουμ)

Μπενθαμ: ύψιστο ηθικό κριτήριο= ωφελιμότητα, αντιτάσσει αρχή καλής προαίρεσης στο εγωιστικό σύστημα Χομπς (όπου ο ιδεατός παρατηρητής υπολογίζει γενική ωφελιμότητα αθροίζοντας τις ατομικές ωφελιμότητες)

3.2.6 ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΥΛΙΣΜΟΣ

Αντι-νοησιαρχική, αισθησιοκρατική στάση Διαφωτισμού= ανάπτυξη υλισμού= διάχυση ωφελιμιστικών ιδεών ή κίνδυνος αξιολογικού μηδενισμού

Βασική ιδέα υλισμού: αν στη φύση δεν υπάρχει κακό-καλό, αν όλα= αλληλεπίδαση υλικών αιτιών τότε τα παλαιά είδωλα γκρεμίζονται: αντιθεολογικός χαρακτήρας, κοινωνικός αγώνας ενάντια εκκλησιαστικής εξουσίας (όχι όμως ευθέως ανάλογη σχέση μεταξύ υλισμού και ριζοσπαστισμού ή αθεΐας)

Υλισμός: ριζοσπαστική έκφραση οντολογικής ανατίμησης φύσης

Σκληρός πυρήνας ακραίου υλισμού Χόλμπαχ-Λαμερτί: ηθική (όχι φυσικές επιστήμες)

3.2.7 ΣΠΙΝΟΖΑ ΚΑΙ ΛΑΪΜΠΝΙΤΣ

Σπινόζα: δυσαρεστημένος από νοησιαρχική ερμηνεία ηθικής Ντεκάρτ

• Επίκεντρο φιλοσοφίας Σπινόζα: η ζωή (όχι η επιστήμη όπως Ντεκάρτ)
• Ευτυχία= συνένωση με Θεό μέσω ενορατικής γνώσης (ηθική+ευδαιμονία)

Όχι επίτευξη ηθικής τελειότητας μέσα από σύνθλιψη παθών (Ντεκάρτ)

• Λόγος υπερβαίνει εμπειρική γνώση, ενορατική αλήθεια υπερβαίνει λόγο (ατομική τελείωη)
• Ντετερμινισμός Χομπς + ιδέα ένστικτου αυτοσυντήρησης (όχι ως φυσικό, αλλά ως λογικό προαπαιτούμενο ύπαρξης)
• Καλό= ό,τι συνεισφέρει σε διατήρηση «είναι»:

Α. αγαθό= ωφελιμότητα

Β. αγαθό= ό,τι συμφωνεί με φύση μας

Γ. ύψιστο αγαθό= γνώση Θεού (κακό= το αντίθετο, Θεός=φύση)

Σύστημα Σπινόζα: όχι λογική συνεκτικότητα συστήματος Χομπς

Λάιμπνιτς:

• Φύση= ενεργητικές μονάδες
• Τελεολογία
• «Αρχή του βέλτιστου»
• Έννοια τελείωσης ενυπάρχει στη μονάδα του Λάιμπνιτς (σύνδεση με αρχή αυτοσυντήρησης Σπινόζα): τελειότητα μονάδας= εκδίπλωση ατομικότητας σε σχέση με σύνολο
• Ηθική= απελευθέρωση από πάθη (όπως είπε κ ο Ντεκάρτ)
• Ηθική αρετή= ορθή γνώση: ιδανικό λαϊκιστικής γερμανικής φιλοσοφίας 18^ου αιώνα.

ΚΕΦ. 4^ο  ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

4.1 ΤΟΜΑΣ ΧΟΜΠΣ, 1588-1679

Πρώτος στοχαστής νεωτερικότητας: θεμελίωση πολιτικής φιλοσοφίας στην κίνηση (νέα αντίληψη επιστήμης: η κίνηση μπορεί να περιγράψει λειτουργία φύσης μέσα από μαθηματικές σχέσεις, Γαλιλαίος)

Χομπς: επέκταση της μεθόδου στην κοινωνία (θεμελίωση πολιτικής του φιλοσοφίας από αξιώματα σε θεωρήματα) + ακραίος εμπειριστής (ανατροπή παράδοσης, απόρριψη εμπειρισμού σε μεθοδολογικο επιστημονικό επίπεδο)

• Μηχανιστική αντίληψη σύμπαντος: σωματίδια σε αδιάκοπη κίνηση (έκταση, θέση, μάζα)= ντετερμινιστική αντίληψη ανθρώπινης συμπεριφοράς
• Άνθρωπος= αυτόματο
• Καλό= ό,τι συνεισφέρη στη συντήρησή του
• Ρόλος λόγου= υπολογιστική δυνατότητα
• Βούληση= αποτέλεσμα σύγκρουσης επιθυμιών, αιτιακά προκαθορισμένη
• Διαφοροποιεί ελεύθερη βούληση από έννοια ελευθερίας. Ελευθερία= όχι εμπόδια από εξωτερικά αίτια (δεν είναι κατάσταση/ιδιότητα βούλησης)
• Όχι αντίφαση αιτιακού καθορισμού βούλησης και ελευθερίας:

αντίθετο αιτιακού καθορισμού= αυθορμησία (απροσδιοριστία),

αντίθετο ελευθερίας= εξωτερικός καταναγκασμός

• Φυσική κατάσταση ανθρώπων= ελευθερία (όχι δεσμεύσεις στις μεταξύ τους σχέσεις) και ισότητα (κινδύνου απόλεσης ζωής)
• Ευδαιμονία= απόκτηση δύναμης (αυτοσκοπός, κίνητρο: φόβος)= επιθυμία αυτοσυντήρησης – φυσικός εγωισμός
• Προϋποθέσεις γενικευμένης σύγκρουσης: α. κανένας δεν εμπιστεύεται κανέναν, β. συνεχής αγώνας απόκτησης δύναμης ως ασφαλιστική δικλύδα= κατάσταση ανασφάλειας, μίζερη ζωή
• Έξοδος από αυτήν την κατάσταση= εγκαθίδρυση πολιτικής κοινωνίας μέσω αμοιβαίας συμφωνίας εκχώρησης δικαιωμάτων σε τρίτο πρόσωπο (κυρίαρχος)
• Κυρίαρχος= προσωποποίηση κρατικής εξουσίας (χωρίς περιορισμούς). καθήκον: εγγύηση ειρήνης υπηκόων (αν εκλείψει: επαναφορά σε φυσική κατάσταση= πόλεμος όλων εναντίον όλων). Εγγυητής συμβολαίου, αλλά όχι συμβαλλόμενος ο ίδιος= απολυταρχική εξουσία (όχι επέβαση στο ιδιωτικό χώρο υπηκόων αν δεν τίθεται σε κίνδυνο η δημόσια ειρήνη= παράδοξο: θεμελιωτής πολιτικού αυταρχισμού= πρόδρομος φιλελευθερισμού)
• Συμβόλαιο κοινωνίας= συμβόλαιο κράτους
• Τι οδηγεί τα άτομα για σύναψη συμβολαίου: επιταγές φρόνησης= φυσικοί νόμοι (ειρήνη+ατομικό συμφέρον):

α. επιδίωξη ειρήνης (αλλιώς πόλεμος),

β. παραίτηση από φυσικό δικαίωμα σε όλα τα πράγματα υπό όρο αμοιβαιότητας,

γ. τήρηση αμοιβαίας υπόσχεσης (κυρίαρχος= αναγκαιότητα)

4.2. ΤΖΟΝ ΛΟΚ, 1632-1704

Γνωσιολογικές απόψεις (νους= άγραφη πλάκα), όχι σε άμεση σχέση με πολιτικές του ιδέες (προϋπόθεση= φυσικός νόμος οικουμενικά δεσμευτικός, γνωστός σε όλους από φυσικό φως): όχι συνεκτικότητα φιλοσοφίας Λοκ (αιτίες ευρύτερης αποδοχής της: α. συμβατικός χαρακτήρας της και β. εκλεκτικισμός) 

Θεμελιώνει φιλελεύθερη συνταγματική διακυβέρνηση (αντίποδας Χομπς)

Στόχος Λοκ: Φίλμερ, θιασώτης ελέω Θεού δεσποτείας (όχι ο Χομπς)

·         Εργαλειακός ρόλος κ στόχοι νεότερου κράτους (κοινή θέση με Χομπς)

·         Μεσαιωνική αντίληψη περί φυσικού δικαίου= κανονιστικό περιεχόμενο (αντίθετα: φυσικοί νόμοι Χομπς= προτάγματα φρόνησης & ατομικού συμφέροντος), ρυθμίζει σχέσεις ανθρώπων στη φυσική κατάσταση

·         Φυσική κατάσταση ανθρώπου: όλοι φορείς δικαιωμάτων/υποχρεώσεων από Θεό (όχι ψυχολογικό μοντέλο όπως Χομπς)

·         Φυσικός νόμος + φυσική κοινωνικότητα= φιλειρηνική ανταλλακτική κοινωνία (προ-πολιτική ζωή)

·         Συγκρουσιακές προϋποθέσεις (όχι ακραίες όπως Χομπς): πολυπλοκοποίηση σχέσεων, ανάπτυξη οικονομίας

·         Διαφωνία: όχι επαρκής η ατομική κρίση για επίλυση, ανάγκη κοινά αναγνωρισμένων κανόνων

·         Πολιτική κοινωνία: στην αρχή της πλειοψηφίας, διασφάλιση φυσικών δικαιωμάτων που θεμελιώνει φυσικός νόμος= κυβέρνηση (διαιτητής)

·         Έργο κυβέρνησης: εφαρμογή φυσικού νόμου (όχι θέσπιση), προστασία προϋπάρχοντων φυσικών δικαιωμάτων (ελευθερία, ζωή, ιδιοκτησία) – περιορισμένος χαρακτήρας κυβέρνησης (αναγκαία η συγκατάθεση κυβερνωμένων για επιβολή φόρων κλπ)

·         Έννοια εμπιστοσύνης: αμοιβαία εμπιστοσύνη κυβερνώντων-κυβερνωμένων (προδοσία= αντικατάσταση κυβέρνησης, όχι διάλυση κοινωνίας όπως Χομπς)

·         Λοκιανή θεωρία επανάστασης: επίκληση Θεού= ενεργοποίηση φυσικού δικαίου απέναντι στον τύραννο (ριζοσπαστικές ερμηνείες αυτής της θέσης)

·         Διάκριση λειτουργιών κυβέρνησης: νομοθετική, εκτελεστική, ομοσπονδιακή (περαιτέρω ανάπτυξη από Μοντεσκιέ)

·         Ανάγκη κράτους δικαίου: σεβασμός νόμων από εξουσία

Δύο ερμηνείες Λοκ:

-          Λοκ= απολογητής κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης και άκρατου ατομικισμού Άνθρωπος: κτήτορας του εαυτού του= τίτλοι ιδιοκτησίας: πρόσμιξη εργασίας με αντικείμενα εξωτερικού κόσμου

-          Ρόλος Θεού στην πολιτική σκέψη= αίτημα διασφάλισης λαού από κρατική αυθαιρεσία, ευρεία αντίληψη ιδιοκτησίας (+ ζωή+ελευθερία).

Ανθρωπος: κτήμα Θεού= περιορισμός στον πλουτισμό, θετικό δίκαιο

4.3 ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, 1712-1778

Συμπλήρωσε Μοντεσκιέ που προηγήθηκε.

Έμφαση στο συναίσθημα: αντίδραση στην υπεραισιόδοξη ερμηνεία Λοκ στη Γαλλία.

[Πολλοί είδαν πολυτέλεια+ διαφθορά ως κινητήριο μοχλό εξέλιξης (Μαντβίλ: ιδιωτικά κακά παράγουν δημόσια αγαθά). Σκωτικός Διαφωτισμός: εμπορευματική κοινωνία κατά βαρβαρότητας. Σύγκρουση δύο πολιτισμικών προτύπων: α. πολιτική κοινότητα (κατά διαφθοράς αγοράς), β. εμπορευματική κοινωνία.]

Ρουσσώ:

·         Αγάπη για αυθεντική ελευθερία

·         Φόβος για κάθε μορφής εξάρτηση (καταδικάζει πολυτέλεια, υπέρ απλότητας αγροτικής ζωής)

·         Αιτία ανάπτυξης επιστημών/δεξιοτήτων= ραθυμία + επιθυμία διάκρισης

·         Τεχνητές ανάγκες= απομάκρυνση από αθωότητα φύσης: αντίληψη ευτυχίας μέσα από τη γνώμη των άλλων

·         Αρετή= αθωότητα, πλασματικές ανάγκες= αιτίες ανισότητας/υποταγής

·         Πορεία καταδικαστέου πολιτισμού= μη αναστρέψιμη (όχι αισιοδοξία)

(Αντίδραση Βολταίρου: ο Ρουσσώ συγχέει άγνοια με αρετή)

·         Επέδρασε σε ανθρωπολογία, φιλοσοφία ιστορίας, σοσιαλιστικές ιδέες, ριζοσπαστική κοινωνική σκέψη

·         Φυσικός άνθρωπος: χωρίς επίκτητα χαρακτηριστικά, αρμονία με φύση= όχι προϋποθέσεις σύγκρουσης (άνθρωπος Χομπς= προβολή κοινωνικού ανθρώπου στη φυσική κατάσταση)

·         Αντιδιαστολή φυσικού εγωισμού (ένστικτο αυτοσυντήρησης) με φιλαυτίια (προϊόν διαπροσωπικών συγκρίσεων κ ματαιοδοξίας)

·         Προάγγελος κοινωνικότητας στον φυσικό άνθρωπο: ένστικτο οίκτου (προϋπόθεση ηθικής συνείδησης)

·         Εγκατάλειψη φυσικής κατάστασης: φυσική προδιάθεση: χαρακτηριστικό «βελτιωσιμότητας» (ευχή και κατάρα)

·         Στάδια πτώσης από φυσική κατάσταση στον πολιτισμό: γλώσσα, τεχνολογία, γεωργία, θεσμός ιδιοκτησίας (το πιο σημαντικό, αιχμή κοινωνικής κριτικής: χομπσιανός πόλεμος, απατηλό συμβόλαιο κυριαρχίας πλουσίων)

Γνήσιο συμβόλαιο: εξασφαλίζει ισότητα κ ελευθερία όλων

-          Γενική βούληση (δάνειο από Ντιντερό: θέση φυσικού δικαίου με οικουμενικό χαρακτήρα – δεν το δέχεται αυτό ο Ρουσσώ: διερευνά κοινωνικές/συλλογικές προϋποθέσεις επίτευξης γενικής βούλησης)

-          Αντί χομπσιανό άτομο ως αυτόματου, τοποθετεί άτομο ως αυτόνομο

-          Θετική θεωρία ελευθερίας: συμμετοχή στις συλλογικές αποφάσεις (οριοθέτηση ιδιωτικού χώρου Χομπς= αρνητική ελευθερία)

-          Κατάθεση φυσικών δικαιωμάτων ατόμων υπέρ συλλογικού σώματος με απεριόριστη εξουσία (διαφέρει από Λεβιάθαν του Χομπς χάρη στη δημοκρατική της σύνθεση)

-          Εναπόθεση δυνάμεων από όλους και υπό ίσους όρους= αποφάσεις συλλογικής δύναμης ισχύουν εξίσου. Κατεύθυνση: γενικό καλό (όχι επιμέρους συντεχνιακά συμφέροντα)

-          Συμμετοχή στη διαμόρφωση αποφάσεων= αναβάθμιση ατόμου σε ηθική προσωπικότητα, υπήκοου σε πολίτη (αρχαίο κλασικό ιδεώδες συμμετοχικής δημοκρατίας)

-          Γενική (γενικό καλό αρχαίας πόλης) + βούληση (δημιουργία δικαίου, πνεύμα νεωτερικότητας) – αντιφατικά χαρακτηριστικά

Οικειοποίηση ιδεών Ρουσσώ από Γάλλους επαναστάτες και Ροβεσπιέρο.

Θεωρήθηκε ότι ενέχουν σπέρματα ολοκληρωτισμού κ εκμηδενισμού ατόμου στη συλλογικότητα. Εξαναγκασμός στην ελευθερία, ηρωικός νομοθέτης που χειραγωγεί, καθιέρωση πολιτικής θρησκείας= ιδεολογικά πολεμοφόδια «πατερούληδων».

Τόλμημα Ρουσσώ: υποκείμενο και φορέας ανώτατης πολιτειακής εξουσίας= «αμαθές πλήθος». 

4.4 ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΧΙΟΥΜ, 1711-1776

Πολιτικές απόψεις προέκταση της γνωσιολογίας κ της ηθικής του.

Κατά συμβολαιοκρατικής θεωρίας:

-          αδύνατη η ορθολογική οργάνωση κοινωνίας (λόγω ανεπάρκειας του λόγου)

-          Ιδέες για κόσμο/ηθική μέσα από συνειρμικές παραστάσεις. Αναγωγή σε ηθικές αρχές (ωφέλιμες, εύχρηστες)

-          Ηθική= κοινωνικά χρήσιμη ιδεολογία (χωρίς βαθύτερη θεμελίωση)

-          Απαραίτητοι οι κανόνες σε μια κοινωνία (ωφελιμότητα που υπερφαλαγγίζει βραχυπρόθεσμα αρνητικές συνέπειες τήρησης – επιρροή Χομπς)

-          Αρχές δικαιοσύνης (πρακτική)

α. φυσικά καθήκοντα (όχι σωρευτικό χαρακτήρα, ανεξάρτητα από το τι κάνει ο άλλος, άλλη λογική),

β. συμβατικά καθήκοντα= ισχυρότερα των φυσικών (συγκρότηση πολιτικής κοινωνίας, όχι απαραίτητα βέλτιστα αποτελέσματα αλλά κοινωνικά επωφελής πρακτική)

-          Ηθικο-πολιτικές αρχές= συμβατικές, όχι αντίθεση φυσικής κατάστασης κ πολιτικής κοινωνίας (σιωπηρή συναίνεση)

-          Κοινωνικό συμβόλαιο= λογική κατασκευή θεμελίωσης αρχών νομιμοποίησης

-          Πίσω από συμβολαιοκρατική κατασκευή: αρχή γενικής ωφελιμότητας= έσχατος λόγος ύπαρξης κοινωνικής πρακτικής και θεσμών

-          Ισχύς συμβολαίου προϋποθέτει προϋπάρχουσες ηθικές δεσμεύσεις (τήρηση υποσχέσεων)

-          Πλαισίωση συζήτησης από ζήτημα σχέσης ηθικής-γλώσσας (όπως Ρουσσώ)

-          Φυσική προδιάθεση ανθρώπων= άμεσο όφελος, στόχος κυβέρνησης= σύγκλιση άμεσου με μακροπρόθεσμο όφελος (ισχυρά αντικίνητρα)

-          Ιδέες Χιούμ περί συνήθειας, εθίμου, ωφελιμότητας: σημείο εκκίνησης ωφελιμιστικής θεωρίας

-          Συντηρητισμός: απόρριψη κάθε αφηρημένου ρασιοναλιστικού πλάνου κοινωνικής οργάνωσης. Πλεονέκτημα υφιστάμενου καθεστώτος διακυβέρνησης. Όχι απαραίτητα καλό. Το βάρος της απόδειξης πέφτει στον αντικαταστάτη της καθεστηκύιας τάξης πραγμάτων.

-          Κοσμοπολιτικό ιδεώδες (όχι εθνικιστικό)

-          Θετική εξέλιξη πολιτισμού (άνθηση εμπορίου/οικονομίας αγοράς= μοχλός)

4.5 ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ, 1689-1755

Πατριάρχης του Διαφωτισμού: 1721, Πέρσικες επιστολές, (κριτική γαλλικής κοινωνίας, καταδίκη δεσποτισμού, υπέρ αβασίλευτης πολιτείας)

Πνεύμα των νόμων, 1748

-          Δημοκρατία: ουτοπία. Νέο ιδεώδες= συνταγματική μοναρχία

-          Ελάχιστο δογματικό πλαίσιο άρθρων θρησκευτικής πίστης (θέση Λοκ)

-          Λοκιανή αντίληψη ελευθερίας υπό τον νόμο

-          Υπέρ ελευθερίας βούλησης

-          Φυσικό δίκαιο προϋπάρχει του θετικού (θεσπισμένου) – όχι θεωρητικός φυσικού δικαίου ο Μοντεσκιέ

Πρωτοπόρος στοχαστής συγκριτικής μελέτης πολιτισμών, κοινωνικός αναλυτής

-          Αντικατάσταση χριστιανικής αντίληψης ιστορίας ως εκδήλωση θεϊκού σχεδίου με θεωρία ιστορίας στη βάση σχέσης αιτίου-αποτελέσματος (όχι όμως ντετερμινισμός)

-          Ένταξη ποικιλίας άλλων πολιτισμών σε ερμηνευτικό σχήμα που να αναδεικνύει γενεσιουργές αιτίες: φυσικών/υλικών αιτιών (πχ κλίμα, θέση), κοινωνικών αιτιών (πχ εμπόριο), πολιτικών θεσμών, ηθικών αιτιών κ.α. Προχωρεί από υλικές σε πολιτιστικές κ πνευματικές αιτίες.

Αναζωπύρωση αριστοτελικής παράδοσης τυπολογίας πολιτευμάτων.

Διακρίνει αβασίλευτη πολιτεία, μοναρχία, και δεσποτισμό: συναρτώνται με έκταση κρατών

-          Αβασίλευτη δημοκρατία (μετριοπαθές: νόμος, ισότητα= αρετή: σεβασμός νόμων, αφοσίωση στην κοινότητα)

-          Μοναρχία  (μετριοπαθές: νόμος, ανισότητα= τιμή: σεβασμός κοινωνικής θέσης)

-          Δεσποτισμός (μη μετριοπαθές: αυθαιρεσία του ενός, ισότητα= φόβος: υποπολιτικό αίσθημα)

Αρετή= ανώτερη

Τιμή= ηθικά κίβδηλη, κοινωνικά χρήσιμη (ιδιωτικά κακά= δημόσια αγαθά, Μαντβίλ)

Διάκριση εξουσιών (ο Λοκ ήταν πρώτος):

-          Εκτελεστική

-          Νομοθετική

-          Δικαστική εξουσία

Στόχος: προστασία ελευθερίας πολίτη όχι με φυσικά δικαιώματα που περιορίζουν κρατικές εξουσίες, αλλά αναχαίτιση κρατικής αυθαιρεσίας μέσα από διαχωρισμό κ αλληλοέλεγχο κρατικών λειτουργιών: η εξουσία ελέγχει την εξουσία

Υποστήριξη ενδιάμεσων κοινωνικών στρωμάτων= ανάχωμα στην τάση μοναρχίας για δεσποτισμό

Πρωτοπόρος για αναμόρφωση ποινικού συστήματος (καταδίκη σκληρών ποινών)

Έθεσε πρώτος το θέμα της δουλείας (αντίφαση με πανανθρώπινες αξίες Διαφωτισμού). Δουλεία= περιττή 

 Γ.Α.Β.