ΕΠΟ 31 - Οι επιστήμες της φύσης και του ανθρώπου στην Ευρώπη

ΕΠΟ 31 – Σημειώσεις: Γ.Α.Β. 2012

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΤΟΜΟΣ Α΄

ΚΕΦ. 2^ο ΠΕΡΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ: ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

2.1. ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ

Η μεσαιωνική επιστήμη οριοθετείται μεταξύ της αρχαίας ελληνικής επιστήμης και της επιστήμης των νέων χρόνων [500 μ.Χ. έως 1453 (άλωση Κων/πολης) ή 1492 (ανακάλυψη Αμερικής)] ως εξής:

• Πρώιμος Μεσαίωνας (6^ος-9^ος αιώνας): παρακμή Ρώμης έως Καρολίγγεια Αναγέννηση.
• Μέσοι Χρόνοι (10^ος-11^ος αιώνας): περίοδος των μεταφράσεων και της πνευματικής κυριαρχίας του Ισλάμ.
• Ώριμος Μεσαίωνας (12^ος-15^ος αιώνας): περίοδος της εμφάνισης και ανάπτυξης των πανεπιστημίων, της ολοκλήρωσης των μεταφράσεων και της μετατόπισης του κέντρου της πνευματικής ζωής από τη Μεσόγειο στη Βόρεια Ευρώπη.

2.2. ΛΟΓΟΣ, ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΙΑ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ

Ο Καρχηδόνιος επίσκοπος Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.) χωρίς να είναι συστηματικός φιλόσοφος, προτείνει ένα δυτικό χριστιανικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαφοροποιείται η επιστήμη του Μεσαίωνα από την αρχαιοελληνική παράδοση με το συσχετισμό του Λόγου και της εμπειρίας με τη Θεία Αποκάλυψη.

Ο Αυγουστίνος πιστεύει στην αξιοπιστία των εμπειρικών δεδομένων, αλλά θεωρεί ότι υπάρχουν πράγματα τα οποία δεν μπορούν να εξηγηθούν ούτε με τον Λόγο, ούτε με την εμπειρία. Υποβάθμιση επιστήμης και φιλοσοφίας προς όφελος ανερχόμενης θεολογίας.

Στην ελληνική παράδοση, για παράδειγμα, το σώμα είναι φυλακή της ψυχής και η αποδέσμευση από αυτό οδηγεί στις ανώτερες σφαίρες της νόησης (Πλάτωνας). Για τον Αυγουστίνο η ύλη-σάρκα είναι αγαθό. Τα αμαρτήματα που δημιούργησε το προπατορικό αμάρτημα αίρονται από την Ανάσταση και τη χριστιανική σωτηρία. Αιτία αμαρτίας = βούληση (αναβάθμιση της ύλης).

Γνώση μέσω «θείας φώτισης»: Θεός = εγγυητής εγκυρότητας γνώσης (θεμελίωση πρακτικού ωφεμιλισμού που χαρακτήριζε τη μεσαιωνική επιστήμη). Αντικείμενο αγάπης ο Θεός (όχι ο υλικός κόσμος).

Τα λογικά εργαλεία της ελληνικής φιλοσοφίας χρησιμοποιούνται για τη επεξεργασία του νέου χριστιανικού δόγματος.

Σχέση Εκκλησίας-Φιλοσοφίας:

·         Η Ελληνική Φιλοσοφία είναι για την Εκκλησία πηγή αιρέσεων και σφαλμάτων

·         Υπάρχουν πράγματα που δεν εντοπίζονται ούτε στο Λόγο, ούτε στην Εμπειρία, αλλά μόνο μέσω «Θείας Φώτισης» (Αυγουστίνος). Αρχαίοι φιλόσοφοι: δυνατή η προσέγγιση αλήθειας μέσω Λόγου ή Εμπειρίας.

·         Ορισμένες όψεις της φιλοσοφίας του Πλάτωνα θα μπορούσαν να συσχετισθούν αρμονικά με χριστιανική διδασκαλία

·         Λογικά εργαλεία ελληνικής φιλοσοφίας απαραίτητα για την επεξεργασία του χριστιανικού δόγματος.

·         Τα φθαρτά υπηρετούν τα αιώνια: η Επιστήμη θεραπαινίδα της Θεολογίας

2.3. Η ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ

• Η φύση στην αρχαία ελληνική παράδοση είναι αυθύπαρκτη – ουσιαστικά η φύση είναι ο Θεός. Περιγραφική, θεωρησιακή αντίληψη φύσης.
• Ο Θεός της χριστιανικής Βίβλου διαφέρει από τον δημιουργό του κόσμου του Πλάτωνα, καθώς δημιουργεί τον κόσμο από το μηδέν (φύση = θαύμα, ανακάλυψη εσωτερικού της μηχανισμού από τον άνθρωπο), ενώ ο πλατωνικός δημιουργός σχηματοποιεί την ακαθόριστη προϋπάρχουσα ύλη (φύση = Θεός). Η αρχαιοελληνική πίστη στην αυθυπαρξία της φύσης περιχαρακώνει τα όρια της κλασικής επιστημονικής και φιλοσοφικής πρακτικής.
• Ο άνθρωπος της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας αποτελεί οργανικό τμήμα της φύσης. Αντίθετα, σε πολλά χωρία της Βίβλου, αποδεικνύεται ο άνθρωπος του χριστιανισμού υπεράνω της φύσης και κυρίαρχός της (δικαίωμα παρέμβασης στη φύση).
• Ο Αριστοτέλης πρέσβευε την άποψη περί αιωνιότητας του κόσμου, σε αντίθεση με τη χριστιανική άποψη περί Γένεσης του κόσμου, διαφωνώντας ουσιαστικά μεταξύ της τυχαίας διαμόρφωσης συνθηκών μιας ζωής συμβατικής με την ανθρώπινη επιβίωση ή της ενσυνείδητης παρέμβασης ενός ανώτερου Όντος που κατασκεύασε τις συνθήκες αυτές.
• Ο Αυγουστίνος εξέφρασε την κεντρική αντίληψη ότι η ελληνική φιλοσοφία δεν θα πρέπει να αντικατασταθεί ή να απορριφθεί αλλά να εκχριστιανιστεί (σχέση Αθήνας-Ιερουσαλήμ = εκχριστιανισμός).

2.4. ΠΙΣΤΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ, ΔΙΠΛΗ ΑΛΗΘΕΙΑ

Στο μέγιστης σημασίας πρόβλημα της σχέσης πίστης-ορθού λόγου, ο Αυγουστίνος αναγνωρίζει ρόλο για το λογικό στη γνωστική διαδικασία, στο πλαίσιο, όμως, της κυριαρχίας της θεϊκής δράσης. Εδώ φαίνεται να εντοπίζεται η αρχή του προβληματισμού για το δόγμα της διπλής αλήθειας: υπάρχουν δύο αλήθειες μία των Γραφών και μία της επιστήμης και αν ποτέ έλθουν σε αντίθεση θα πρέπει να θεωρείται σωστή η θεολογική θέση.

Η ιστορική πορεία χρήσης δόγματος υποκρύπτει λογική συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στου φορείς των δύο πρακτικών:

• Κατά τον 13ο αιώνα ο Μποναβεντούρα επιχείρησε να τεκμηριώσει την άποψη ότι: «η επιστήμη είναι θεραπαινίδα της θεολογίας».
• Ο Γαλιλαίος το 1614 ισχυρίστηκε ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές κοινωνικές δραστηριότητες και όχι δύο αλήθειες. Οι επιστήμονες ασχολούνται με τις κινήσεις των ουρανών και οι ιερείς με τις ψυχές (όχι αντίφαση).

2.5. ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

·         «Προτάσεις» Πέτρου Λομβαρδού = κλασικό επιστημονικό και θεολογικό κείμενο με αναφορά στις επιστήμες (διδασκόταν στους φοιτητές της θεολογίας)

·         Τεχνικές από τη φυσική φιλοσοφία και τα μαθηματικά εφαρμόζονται σε θέματα όπως η παντοδυναμία του Θεού κλπ.

• Θωμάς Ακινάτης ασχολήθηκε με θέμα συμβατότητας Βίβλου με επιστημονικά δεδομένα. Πιστεύει ότι:

α. η αλήθεια της Βίβλου πρέπει να είναι απαραβίαστη

β. ότι όταν υπάρχουν διάφοροι τρόποι ερμηνείας του βιβλικού κειμένου και δεν θα πρέπει να υπάρχει αυστηρή προσήλωση σε έναν από αυτούς. Αλληγορικές ερμηνείες Βίβλου.

γ. προσπάθεια συγκερασμού χριστιανικής πίστης-αριστοτελισμού (ερμηνείες Βίβλου συμβατές με αριστοτέλεια φυσική γλώσσα).

δ. αναβάθμιση αξίας επιστήμης

• Ο Ορέμ θεωρεί ότι, στο χωρίο της Βίβλου όπου ο Θεός διέταξε τον Ήλιο και τη Σελήνη να σταθούν και αυτά στάθηκαν, δεν πρέπει να ληφθούν κυριολεκτικά, αλλά σαν χρήση κοινού λόγου. Ο Γαλιλαίος, ο οποίος πίστευε στην κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο, το ερμηνεύει κυριολεκτικά και επισημαίνει ότι ο Θεός αρκούσε για να ακινητοποιήσει τον Ήλιο για να κάνει ακίνητο ολόκληρο το σύστημα του κόσμου.
• Συμμόρφωση Βίβλου με την επιστήμη μέσα από αλληγορικές ερμηνείες.

ΚΕΦ. 3^ο Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΑΒΕΣ

3.1. ΟΙ ΚΥΡΙΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΤΟΥ ΠΡΩΙΜΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

Οι κύριοι λόγιοι που έδρασαν στη Δ. Ευρώπη από τον 4ο μέχρι τον 7ο αιώνα με σημαντικότερο τον Αυγουστίνο διέσωσαν και μεταβίβασαν την κλασική ελληνική γραμματεία και τα κείμενα των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας ήταν οι:

1. Αυγουστίνος (354 – 430 μ.Χ.)
2. Βοήθιος (480 – 525 μ.Χ.)
3. Κασσιόδωρος (480 – 575 μ.Χ.)
4. Ισίδωρος της Σεβίλλης (560 – 636 μ.Χ.)
5. Μακρόβιος («Σχόλια στο όνειρο του Σκιπίωνα»)
6. Μαρτιανός Καπέλλα («Γάμος του Ερμή με τη Φιλολογία»)

Υποστήριξη και διάδοση των 7 ελευθέριων τεχνών:

·         Trivium: γραμματική, ρητορική, διαλεκτική

·         Quadrivium: αριθμητική, γεωμετρία, μουσική, αστρονομία

3.2. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ

Μολονότι ο Αυγουστίνος δεν ήταν φυσικός επιστήμονας, είχε γνώση των επιστημών. Κορυφαίο έργο: «Εξομολογήσεις». Η συμβολή του στις επιστήμες εστιάζεται σε τέσσερα σημεία:

α) τη Θεία Φώτιση (πρόσβαση στην αλήθεια, ιδέα του ωραίου, της κανονικότητας): Ο Αυγουστίνος θεωρεί ότι η αμετάβλητη αλήθεια των πραγμάτων γίνεται κατανοητή μόνο με το φωτισμό τους από το Θείο Φως, όπως ο φωτισμός από τον ήλιο κάνει φανερά τα αντικείμενα του κόσμου.

β) την αντίληψή του για τις σπερματικές αρχές (αφορούν αξιώματα σχηματισμού της ύλης που παρομοιάζονται με σπόρους, οι οποίοι εμφυτεύονται από το Θεό στη Δημιουργία)

γ) τη χρήση των μαθηματικών στις επιστήμες και στη μελέτη της Φύσης (Πλάτων). [Χριστιανική μαθηματικοποίηση φύσης [μαθηματικά (μέτρο, μορφή, τάξη) κοντά στο αμετάβλητο του Θεού].

δ) την αντίληψή του περί γραμμικού χρόνου, έναντι του κυκλικού χρόνου της ελληνικής παράδοσης. Ο χρόνος σε σχέση με τα γεγονότα, σε σχέση με τον εσωτερικό άνθρωπο (γνωσιολογικό υποκείμενο και φορέας του χρόνου), με τη μνήμη (ανθρωποκεντρική θέση). «Μου φαίνεται ότι ο χρόνος δεν είναι τίποτε άλλο παρά έκταση, αλλά τίνος έκταση δεν είμαι βέβαιος, ίσως του νου του ιδίου».

[Ο Αριστοτέλης θεωρούσε το χρόνο σε σχέση με τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων (αρχαιοελληνική τάξη).]

3.3. ΛΟΓΙΟΙ ΚΑΙ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΛΑΤΙΝΙΚΗΣ ΔΥΣΗΣ

Ο Βοήθιος, λόγιος αριστοκρατικής καταγωγής, θεωρείται ο πλέον πρωτότυπος φιλόσοφος της Ρώμης μετά τον Αυγουστίνο.

·         Γνώριζε ελληνική φιλοσοφία από το πρωτότυπο και με εκλεκτική αντίληψη ήλπιζε να εναρμονίσει το πλατωνικό με το αριστοτελικό έργο.

·         Εφάρμοσε αριστοτελικές μεθόδους σε θεολογικά προβλήματα. Λογική απόδειξη Θεού = ανάγκη ύπαρξης του «τέλειου».

·         Η ποιότητα των μεταφράσεών του, του δίνει τον τίτλο του δημιουργού της φιλοσοφικής γλώσσας των Λατίνων, ενώ σε γενικό γλωσσολογικό επίπεδο η προσφορά του στη Δύση υπολείπεται μόνο αυτής του Κικέρωνα.

·         Ο Βοήθιος θεωρείται ο πρόγονος της σχολαστικής μεθόδου, διαχωρίζοντας την πίστη από τον λόγο. Περιέπεσε σε δυσμένεια από τον βασιλιά Θεοδώριχο και εκτελέστηκε το 525 μ.Χ.

Τα μοναστήρια και τα μοναστικά σχολεία που ιδρύονται στη Δ. Ευρώπη αυτή την περίοδο είναι οι θεσμοί που θα οδηγήσουν στην ίδρυση των πανεπιστημίων του 12^ου-13ου αιώνα και σε τεχνικές-εμπορικές καινοτομίες.

Πρακτική δυτικού μοναχισμού: Κανόνες του Αγίου Βενέδικτου (πνεύμα συνεργασίας, συλλογικότητας). Το μοναστήρι ως νομικό πρόσωπο.

Κανόνες του Μ. Βασιλείου : «Η αδράνεια είναι εχθρός της ψυχής. Οι αδελφοί πρέπει να απασχολούνται συγκεκριμένες ώρες με χειρονακτική εργασία και άλλες με την ανάγνωση αγίων κειμένων».

Κασσιόδωρος: Θεωρείται ο πρώτος ο οποίος διατύπωσε την άποψη ότι η κλασική και η χριστιανική παιδεία θα πρέπει να υποστηρίζονται θεσμικά με συστηματικό τρόπο. Οι απόψεις του είναι ουσιαστικά αυγουστίνειες (θεωρεί την κλασική παιδεία ουσιώδη για την κατανόηση της Βίβλου, αλλά δεν απαιτεί όλοι οι μαθητές του να έχουν θεμελιωμένες γνώσεις).

Ισίδωρος (επίσκοπος της Σεβίλλης). Με κύριο έργο του τις «Ετυμολογίες», μια εικοσάτομη εγκυκλοπαίδεια όπου τα λήμματα δεν ταξινομούνται αλφαβητικά αλλά ετυμολογικά, πίστευε ότι οι λέξεις με την ίδια ετυμολογική ρίζα ορίζουν αντικείμενα τα οποία σχετίζονται στη ζωή (πλατωνική ιδέα).

ΚΕΦ. 4^ο Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΤΟΝ 12^ο ΑΙΩΝΑ. Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗΣ

4.1. Η ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΥ 12ου – 13ου ΑΙΩΝΑ

Η Ευρώπη των Μέσων Χρόνων (450-1350) ήταν γενικά κόσμος αγροτικών κοινοτήτων, όπου κυριαρχούσε μια μικρή elite, με ταυτόχρονη μεγάλη εσωτερική διαφοροποίηση.

·         Από τον 11ο αιώνα παρατηρείται έντονη οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική και πολιτιστική αλλαγή.

·         Στον 12ο αιώνα τοποθετείται και η γένεση του διανοουμένου, ως κοινωνιολογικής κατηγορίας, ως σχετιζόμενου με ένα νέο καταμερισμό εργασίας στις πόλεις, που δρα στο πλαίσιο των νεοϊδρυθέντων πανεπιστημίων, με τελική επαγγελματική και κοινωνική αναζήτηση την εξουσία. Ανάγκη να υπερνικήσουν την μεσαιωνική αντίληψη ότι ο χρόνος και γνώση θα πρέπει να είναι κοινό κτήμα εφόσον είναι εκ Θεού. Σωματειακή οργάνωση και αντικληρικανισμός.

·         Οι λόγιοι του 12ου αιώνα αποκαλούνται «moderni», χωρίς να έχουν διαμάχες με τους αρχαίους.

·         Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα στις θεολογικές σχολές κυριαρχούν οι σχολαστικές σπουδές (θεολογία + δίκαιο + ελευθέριες τέχνες). Σχολαστικισμός: μαθησιακή μέθοδος (φιλοσοφικό ρεύμα) που συμφιλιώνει τη φιλοσοφία με τη μεσαιωνική θεολογία. Ερμηνεία φυσικών φαινομένων με βάση χριστιανικές αρχές. Η μέθοδος ανάλυσης παλαιών κειμένων θεωρείται επανάκτηση της γνώσης των πρωτοπλάστων.

·         Ανακάλυψη του Αριστοτέλη και επιστροφή στον Ορθό Λόγο.

·         Τα σχολεία της Β. Γαλλίας, κυρίως του Παρισιού, τα παπικά ιδρύματα και τα σχολεία της Μπολόνια σηματοδοτούν την πρώτη διανοητική συστηματοποίηση των εκπαιδευτικών θεσμών (κοινό θεσμικό πλαίσιο).

·         Το 1300 ο ευρωπαϊκός κόσμος χαρακτηρίζεται από το επιτηδευμένο τραπεζικό σύστημα, τα εξαγωγικά προϊόντα, τα μεγάλα έργα (δρόμοι, κανάλια) και από μια έντονη ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση. Όλα αυτά οδηγούν μέσα από μια κοινωνική ομογενοποίηση στην «κατασκευή» της Ευρώπης.

Το Παρίσι είναι το πιο φημισμένο κέντρο όχι μόνο για τις θεολογικές του σπουδές, αλλά και για τη «γλυκιά ζωή του». Εκεί εμφανίζονται οι γολιάρδοι: περιπλανώμενοι κληρικοί-τραγουδοποιοί και περιθωριακοί σπουδαστές πανεπιστημίων, ένα είδος διανοουμένων των πόλεων αντιφεουδαρχικού προσανατολισμού.

Άλλο σημαντικό πνευματικό κέντρο είναι η Σαρτρ, όπου κυριαρχούσε ο νατουραλισμός (πίστη ότι η φύση είναι ανεξάντλητη πηγή ζωής και ταυτόχρονα ένας οργανωμένος κόσμος). Το θαύμα δρα εντός της φυσική τάξης (τάση αποθεοποίησης της φύσης). Ο ουμανισμός της Σαρτρ ήταν ένα ακόμη βασικό της στοιχείο: ο άνθρωπος ήταν πάντα τμήμα του σχεδίου του Δημιουργού και πιστευόταν ότι πραγματικά για τον άνθρωπο δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Εριγένης: (9^ος αιώνας)

·         Όχι αντίφαση ανάμεσα σε ανθρώπινη λογική και θεία βούληση

·         Ορθολογική ανάλυση βιβλικών κειμένων «Περί καταμερισμού της φύσης»

·         Καταφυγή στην αυθεντία ως πηγή ορθού λόγου

·         Οι απόψεις του για τη δημιουργία της φύσης συνδέονται με τη εισαγωγή «καθολικών εννοιών» (κλασικό φιλοσοφικό πρόβλημα ρεαλισμού)

·         Στιγμιαία πράξη δημιουργίας Θεού (όχι σε ένα χρονικό διάστημα). Τα αρχέτυπα (ιδέες) που δημιουργήθηκαν δεν αποτελούν μέρος του, αλλά ενυπάρχουν στο νου του.

·         Εξωτερίκευση γενικών ιδεών στα ατομικά όντα μέσω δραστηριοποίησης Αγ. Πνεύματος.

·         Οι ιδέες επιστρέφουν στο Θεό, όπως και οι ψυχές (κατηγορία κατά Εριγένη για πανθεϊσμό)

·         Θεός = αξίωμα που αποκαλύπτεται μέσα από την πολλαπλότητα της Δημιουργίας του. (Αργότερα και ο Καρτέσιος θα καταφύγει σε μια τέτοια θεώρηση.)

·         Μεσαιωνικός ορθολογισμός γεννιέται μέσω βιβλικής ανάγνωσης.

Πάπας Σιλβέστρος:

Πρώτο μεγάλο όνομα στον τομέα της λογικής και στην εκ νέου ανακάλυψη των μαθηματικών. Με τη χρήση της διαλεκτικής και την πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες του νου, οι επίγονοί του οδηγήθηκαν στον σκεπτικισμό (πρόβλημα της θέσης της διαλεκτικής στην αποκαλυπτική χριστιανική σκέψη).

4.3. ΑΒΕΛΑΡΔΟΣ ΚΑΙ ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΑΙΡΒΩ (11^ος 12^ος)

ΑΒΕΛΑΡΔΟΣ

(λογικός φιλόσοφος/θεολόγος) μαθητής του Άνσελμου, θεωρείται σημαντικότερος από τον δάσκαλό του, γιατί ήταν εκπρόσωπος της ελεύθερης επιστήμης, στο βαθμό που ήταν εφικτό εκείνη την εποχή, προφήτης της τάσης για αυτόνομη γνώση.

·         «Ρεαλιστής»: πιστεύει στην ουσιοκρατία (πλατωνική αντίληψη)

·         Έκφραση ατομικότητας (έρωτας για Ελοϊζα)

·         Ο Θεός δεν υπόκειται σε λογική ανάλυση

·         Στο πρόβλημα νομιναλισμός-ρεαλισμός (πρόβλημα καθολικών εννοιών) πρότεινε ενδιάμεση «εννοιοκρατία»: Δεν υπάρχουν καθολικές οντότητες, όλα τα υπάρχοντα είναι μοναδικά και η γνώση από τη μελέτη των ατομικών όντων οδηγεί στις έννοιες οι οποίες χρησιμοποιούνται σε λογικές προτάσεις (φιλοσοφία της γραμματικής), καθορισμός σημασίας έναντι φύσης πραγμάτων (όχι μεταφυσική).

·         Συμβάλλει σημαντικά στην καθιέρωση μιας καθαρά τυπικής λογικής και στη θέσπιση της «εννοιοκρατίας».

Ο Αβελάρδος χρησιμοποίησε τις νομιναλιστικές του απόψεις στο πρόβλημα της ύπαρξης του Θεού: ο Θεός δεν μπορεί να είναι διαφορετικός ή καλύτερος από τις πράξεις Του, γιατί τα ρήματα που δηλώνουν την καλοσύνη του Θεού είναι ταυτόσημα με αυτά που δηλώνουν την καλοσύνη των πράξεών Του.

Οι καθολικές έννοιες έχουν φυσική ύπαρξη μόνο στο νου του θεού. Συσχετισμός με αισθητό κόσμο = μετάλλαξη καθολικών εννοιών σε ονόματα (μορφή κατηγορημάτων και κανόνων κατανόησης).

Ροσελίνος (δάσκαλός του): πατέρας νομιναλισμού (γενικές έννοιες = λέξεις, πραγματική ύπαρξη έχουν μόνο τα ατομικά όντα)

Νομιναλισμός: σύστημα σκέψης όπου οι ουσίες ή γενικές ιδέες δεν είναι παρά συμβατικά σημεία (λέξεις) και όχι αληθινά όντα ή πράγματα [«φιλονικία των Universalia” – καθολικές έννοιες (ουσίες/είδη) που αντιπαρατίθενται στα μεμονωμένα πράγματα]. Αντίθετος σε κάθε ουσιοκρατία, σε κάθε μεταφυσική της υπόστασης. Έννοιες = νοητικές κατασκευές.

ΒΕΡΝΑΡΔΟΣ ΤΟΥ ΚΛΑΙΡΒΩ

·         Θεμελιωτής δυτικής μυστικιστικής θεολογίας (επιρροές από ανατολική θεολογία).

·         Ιδρυτής μεταρρυθμισμένων βενεδικτιανών ταγμάτων των κιστερσιανών (εργασιακή ηθική).

·         Πολέμιος της χλιδής των μοναχών.

·         Αντίπαλος σχολαστικής διαλεκτικής (εχθρός του Αβελάρδου).

·         Η γνώση στην υπηρεσία της ηθικής τελείωσης (διανοητική/πνευματική πρόοδος).

·         Έννοια ταπεινότητας.

·         Γλωσσική τελειότητα λειτουργικών του έργων. Ενίσχυση λατινικής ως καθομιλουμένης.

·         Έμφαση στην ανθρώπινη διάσταση του Ιησού (κοινή θέση με Αβελάρδο).

(Ο Άγιος Βερνάρδος ήταν απόλυτος: «Τι της δίδαξαν οι απόστολοι; Να μαθαίνουμε συνεχώς και ποτέ να μην φτάνουμε στην αλήθεια. Της δίδαξαν πώς να ζούμε».)

ΚΕΦ. 5^ο ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΤΟΥ 13^ου ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1277

5.1. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ

·         Είσοδος αριστοτελισμού στη διανόηση

·         Καθιέρωση πανεπιστημίων (συγκεκριμένο πρόγραμμα σπουδών)

Πρόσληψη αριστοτελισμού:

Α. μέσω έργου Αγ. Θωμά (συγκερασμός Λόγου και πίστης)

Β. έργο Σίζερ (αναβάθμιση του Λόγου – προκάλεσε αντίδραση)

Γ. Άγιο Μποναβεντούρα (αντιπαράθεση με αριστοτελισμό, νέο-αυγουστινιανές θέσεις)

5.2. ΜΠΟΝΑΒΕΝΤΟΥΡΑ (BONAVENTURA)

Ο Μποναβεντούρα εισάγεται στο φραγκισκανικό τάγμα, σπουδάζει στη Ρώμη και στο Παρίσι και μαζί με τον δομινικανό Ακινάτη είναι οι κύριοι υποστηρικτές των εντολών των μοναστικών ταγμάτων. Ο Μποναβεντούρα δομεί, στηριζόμενος της βασικές ιδέες του Αυγουστίνου ένα συνεκτικό σύστημα απόψεων, κεντρικά σημεία του οποίου είναι:

·         η δημιουργία εκ του μηδενός,

·         ο παραδειγματισμός,

·          η σχέση μίμησης όλων των όντων της τον Θεό

·         Γνώση μέσω Θείας Φώτισης

·         Έξι φωτισμοί: αισθήσεις, μηχανικές γνώσεις, ορθολογική, φυσική & ηθική φιλοσοφία = κλάδοι γνώσης χειροτονημένοι για γνώση Αγ. Γραφής.

·         Σύνθεση Λόγου-πίστης με το Λόγο να υποτάσσεται

Για τον Μποναβεντούρα η νόηση βρίσκει στον εαυτό της ό,τι κατανοεί (όχι από αισθητηριακά δεδομένα, αλλά από το Θεό). Χρησιμοποιεί αριστοτελικούς όρους, αλλά όχι αριστοτελικό πνεύμα. Συνέβαλε ουσιαστικά στην κρίση του 1277 από την πλευρά της Εκκλησίας.

5.3. ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ (φιλόσοφος-θεολόγος)

·         Summa Theologica (συσχετισμός επιστημονικού με αποκαλυπτικό). Υπάρχουν επιστήμες με προφανείς αρχές και επιστήμες που βασίζονται σε ανώτερες επιστήμες. Το άγιο Δόγμα είναι επιστήμη που βασίζεται στην επιστήμη του Θεού.

·         Σύνδεση αριστοτελικής επιστήμης και χριστιανικής Αποκάλυψης (επίδραση σε ολόκληρη τη Δυτική σκέψη).

·         Χρήση ορθολογισμού και γλώσσας φυσικών επιστημών στην επίλυση θεολογικών προβλημάτων.

·         Αντίθετος με αυγουστίνεια θεωρία ότι η γνώση βασίζεται στη Θεία Φώτιση. Μέσω παρατήρησης και Λόγου είναι δυνατή η πρόσβαση σε βέβαιη γνώση. Η γνώση πηγάζει από το Θεό, άρα η Χάρη δεν καταστρέφει τη Φύση, αλλά την τελειοποιεί. Η νόηση σχηματίζει ό,τι κατανοεί από αισθητηριακά δεδομένα και δημιουργεί πρώτες αρχές – εργαλεία για το οικοδόμημα της γνώσης.

·         Διάκριση περιοχής Λόγου από περιοχή Αποκάλυψης. Όχι στο δίλημμα διπλής αλήθειας. Η αλήθεια είναι μία αλλά οι περιοχές που έχουν πρόσβαση ο ορθολογισμός και η πίστη είναι διαφορετικές. Άρα είναι αδύνατο πίστη και φυσική πραγματικότητα να βρεθούν σε αντίθεση.

·         Η γνώση της φιλοσοφίας ως προϋπόθεση της χριστιανικής θεολογίας

·         Ο Θωμάς Ακινάτης ήταν φιλόσοφος και θεολόγος. Η σύνδεση που επιχείρησε μεταξύ της αριστοτελικής επιστήμης και της χριστιανικής Αποκάλυψης είχε μεγάλη επίδραση σε ολόκληρη την Δυτική σκέψη.

·         Θεμέλιος λίθος θωμισμού: διάκριση ουσίας και ύπαρξης. Ενέργεια + δυνατότητα = ον. Η ύπαρξη δίνει τη δυνατότητα στην ουσία να ενεργήσει, αλλά και η ίδια η ύπαρξη περιορίζεται από αυτή τη δυνατότητα. Ο Θεός είναι το μόνο αυθύπαρκτο Ον χωρίς διάκριση ανάμεσα στην ουσία και την ύπαρξή Του.

·         Θεός = τελική και ποιοτική αιτία όντων, ποιότητες Θεού πάντα εν ενεργεία (όχι εν δυνάμει της είναι στα όντα) εφόσον ουσία και ύπαρξη Του ταυτίζονται (ουσία-ύπαρξη Θωμά σε αναλογία με ουσίες-μορφές του Αριστοτέλη). Το Πρώτο Κινούν του Αριστοτέλη αποκτά Ύπαρξη στον Θωμά. Διαφορά με Θωμά: προνοιακή συμπεριφορά Θεού

·         Αγαθότητα Θεού-ανθρώπων γνώσιμη στο επίπεδο της αναλογίας (αρχή της αναλογίας)

·         Ναι στην αιωνιότητα του κόσμου (επίδικο 1277)

·         Έννοια φυσικού νόμου = συμμετοχή ορθολογικών δημιουργημάτων στον αιώνιο νόμο.

5.4. ΣΙΖΕΡ

Ο Σίζερ σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Παρισιού.

·         Εκπρόσωπος του κοσμικού αριστοτελισμού (λατινικού αβερροϊσμού) και ταυτόχρονα πιστός χριστιανός, δηλαδή οπαδός της διπλής αλήθειας

·         Η φιλοσοφία και η θρησκεία είναι δυνατόν να αντιτίθενται (κοσμικός αριστοτελισμός).

·         Φιλοσοφικά αδιανόητη η δημιουργία εκ του μηδενός.

·         Η ανθρώπινη θέληση είναι καθορισμένη.

·         Η ύπαρξη του Θεού μπορεί να αποδειχθεί με επιχειρήματα φυσικής.

Η ΔΙΠΛΗ ΑΛΗΘΕΙΑ ΩΣ ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 13^ος ΑΙΩΝΑΣ

Τρεις είναι οι τρόποι παρουσίασης του προβληματισμού για την κυριολεκτική έννοια του όρου της διπλής αλήθειας (φιλοσοφικής και χριστιανικής διδασκαλίας):

1) Μπορεί κανείς να δεχθεί ταυτόχρονα ότι οι δύο αλήθειες αντιφάσκουν, της π.χ.

για το θέμα της αιωνιότητας ή της δημιουργίας του κόσμου (Σίζερ)

2) Αναφορά της θεωρίες του Αριστοτέλη χωρίς να παίρνει κανείς θέση (Θωμάς Ακινάτης).

3) Η αντίφαση ερμηνεύεται λέγοντας ότι τα συμπεράσματα της φιλοσοφίας είναι

ανακάλυψη του ανθρώπινου νου, ενώ οι αλήθειες της πίστης αποκαλυπτικές,

συνεπώς οι δεύτερες είναι οι μόνες αποδεκτές τελικά (Μποναβεντούρα).

5.5. ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ

·         Πανεπιστήμια με μορφή συντεχνίας (universitas).

·         Υποστήριξη από παπική εξουσία (πεδία παπικής κυριαρχίας και διαμαχών για τον έλεγχό της).

·         Διαφοροποίηση ανάλογα με κύρος λογίων.

·         Θέμα μισθού λογίου (η γνώση είναι του Θεού).

·         Λόγιοι = «νέοι ιππότες», φεουδαρχική ορολογία και τελετουργικό, ελίτ με προνόμια.

·         Δυνατότητα μη υποταγής λογίων σε κληρικά πρότυπα.

Η Σχολή των Τεχνών καταφέρνει να ξεχωρίσει και να επιβληθεί στο πανεπιστήμιο.

·         Οι σπουδές στηρίζονται στα κλασικά βιβλία και δεν είναι κατά βάση ούτε πειραματικές ούτε εμπειρικές.

·         Η λογική βασικό μάθημα πρώτου κύκλου σπουδών. Διδασκαλία φυσικής φιλοσοφίας με κέντρο την τοπική κίνηση. Μαθηματικά, γεωμετρία, αριθμητική = όχι πρακτική ωφελιμότητα, αλλά ιδεολογικοί, μεταφυσικοί προβληματισμοί.

·         Απομνημόνευση.

·         Η μεθοδολογία της πανεπιστημιακής διδασκαλίας ήταν ο σχολαστικισμός με βάση τη γραμματική. Σχέση λέξης-κόσμου (πρόβλημα νομιναλισμού-ρεαλισμού). Μέθοδος απόδειξης ήταν η διαλεκτική, ένα σύνολο διαδικασιών μέσω των οποίων το αντικείμενο της γνώσης μετατρέπεται σε πρόβλημα και υπόκειται σε διάλογο αντιτιθέμενων πλευρών (κίνδυνος απεραντολογίας).

·         Οι φοιτητές κρατούν σημειώσεις, με βάση της οποίες τυπώνονται οι διαλέξεις των καθηγητών ως πανεπιστημιακά βιβλία (από της σημαντικότερες καινοτόμες λειτουργίες του πανεπιστημίου).

·         Εξετάσεις αποφοίτησης.

·         Σαλέρνο: Ιατρική (διπλή φύση: τέχνη και μάθηση) – Μπολόνια: Νομική (νομική + λογική) – Παρίσι, Οξφόρδη: Επιστήμες – Ορλεάνη: Δικηγορία.

Γενικές αξίες λειτουργίας μεσαιωνικών πανεπιστημίων:

·         Πίστη ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε από θεό με τόπο ορθολογικό και κατανοήσιμο από τον άνθρωπο.

·         Χριστιανική αντίληψη ατελούς αμαρτωλού ανθρώπου = μετριοφροσύνη ως ιδεώδες πανεπιστημιακού λόγιου.

·         Θεώρηση ανθρώπου ως μικρόκοσμου (αντανάκλαση του μακρόκοσμου) και δημιούργημα του θείου = θέση ελευθερίας της έρευνας

·         Αντίληψη δημόσιου χαρακτήρα πανεπιστημιακής δραστηριότητας (αποδοχή αποδειγμένων προτάσεων και κανόνων επικύρωσης).

·         Απαγόρευση εκχρηματισμού πανεπιστημιακών εργασιών (θεϊκή προέλευση αλήθειας). Εκχρηματισμός παρατηρείται σε εταιρείες εγγραμμάτων εκτός πανεπιστήμιου.

·         Προοδευτικός και σωρευτικός χαρακτήρας επιστημονικής γνώσης.

·         Ενίσχυση θεσμικού χαρακτήρα πανεπιστημίων (κοινοτικές τάσεις λογίων)

5.6. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1277

Θέματα αντιπαράθεσης αριστοτελισμού-χριστιανισμού:

·         Αιωνιότητα κόσμου

·         Μονοψυχισμός Αβερρόη

·         Άρνηση προσωπικής αθανασίας

·         Αιτιοκρατία (αναγκαιότητα)

·         Άρνηση Θείας Πρόνοιας

·         Άρνηση ελεύθερης βούλησης

·         Διπλή αλήθεια

Τα φυσικά και τα μεταφυσικά έργα του Αριστοτέλη και ο αραβικός σχολιασμός της (πανθεϊσμός: ταύτιση Θεού με σύμπαν) προκάλεσαν την έντονη αντίδραση των χριστιανών θεολόγων (ενδο-θεολογικές συγκρούσεις) και επέφεραν της αρχικές καταδίκες του 1270.

Οι πανεπιστημιακοί του Τμήματος των Τεχνών στο Παρίσι από το 1272 υποχρεώνονται να δίνουν όρκο ότι δεν θα διδάξουν οτιδήποτε φαίνεται να αγγίζει ταυτόχρονα φιλοσοφία και πίστη (διδασκαλία χωρίς θεολογικό προσανατολισμό). Το 1277 έχουμε τη γνωστή καταδίκη 219 προτάσεων (από τον επίσκοπο Tempier). 1325: άρση της καταδίκης

Προτάσεις που καταδικάστηκαν:

1270: καταδικάζονται προτάσεις κοσμικού αριστοτελισμού της: α. η νόηση όλων των ανθρώπων είναι μία και μόνη, β. ο κόσμος είναι αιώνιος, γ. δεν υπήρξε ποτέ πρώτος άνθρωπος (προτάσεις αντίθετες με χριστιανικό δόγμα)

1277: καταδικάζονται προτάσεις κοσμικού αριστοτελισμού + απόψεις Θωμά Ακινάτη

Προτάσεις που αφορούν: α. τη φύση του Θεού, β. την ανθρώπινη ικανότητα γνώσης Του, γ. τον περιορισμό της παντοδυναμίας του Θεού, δ. θέματα αναγκαιότητας και τυχαίου, ε. αν ο κόσμος είναι αιώνιος, ζ. θέμα προτεραιότητας δικαιώματος στην αλήθεια ανάμεσα σε θεολόγους και φιλόσοφους

·         Δυνατότητα Θεού για περισσότερους κόσμους 34

·         Αδύνατη η ευθύγραμμη κίνηση ουρανών και παραγωγή κενού (αριστοτέλεια θέση) 49

·         Δεν υπάρχει δυνατότητα ύπαρξης ποιοτήτων ξεχωριστά από το φορέα της (αριστοτέλεια θέση) 140-1 (ποιότητες χωρίς υποκείμενο: μέση τιμή Merton, Γαλιλαίος).

Καταδίκες 1277 = πράξη γένεσης επιστήμης νέων χρόνων (καθιέρωσαν τη δυνατότητα μελέτης μη αριστοτελικών θέσεων) (Duhem_

5.7. Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΣ

Αγγλική παράδοση των: Γκροσσετέστ (πατέρας της πειραματικής μεθόδου) και Ρότζερ Μπέικον (πρακτικό ευρωπαϊκό πνεύμα = επιστημονικά επιτεύγματα): απόψεις για μαθηματικοποίηση της επιστήμης και πειραματισμός. Ιδρυτές νεότερη επιστήμης.

ΡΟΜΠΕΡΤ ΓΚΡΟΣΣΕΤΕΣΤ (1170-1253)

Ο Γκροσσετέστ (φραγκισκανός επίσκοπος στην επισκοπή που ήλεγχε πανεπιστήμιο Οξφόρδης)

·         Γνώστης των ελληνικών

·         ο πρώτος Άγγλος που μελέτησε σε βάθος τον Αριστοτέλη και της Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας

·         νεοαυτουστίνεια παράδοση (αρχή θείας Φώτισης όχι μόνο ως αφηρημένη φιλοσοφία, αλλά και της μελέτες του για το φως).

·         Αντιλήψεις για την επιστήμη (ρόλο της επαγωγής και του πειράματος)  σύμφωνα με τα Αναλυτικά Ύστερα του Αριστοτέλη: όχι μόνο απόδειξη του ότι (γνώση του γεγονότος), αλλά και απόδειξη του διότι (των αιτιών).

·          Χωρίζει την επιστήμη με βάση την ιεραρχία των επιστημών του Αριστοτέλη: σε κατώτερες (παρέχουν τα γεγονότα) και ανώτερες (μαθηματικά, παρέχουν εξηγήσεις, λόγους, ερμηνείες). Δεν υποτάσσει τον φυσικό κόσμο στον μαθηματικό (τα μαθηματικά δίνουν την τυπική αιτία του γεγονότος, όχι την υλική ή δρώσα).

·          Διείδε αντίφαση αστρονομικής περιγραφής πτολεμαϊκού συστήματος (έκκεντροι, επίκυκλοι) που «έσωζε τα φαινόμενα» χωρίς να μπορεί να εξηγήσει της αιτίες που προκαλούσαν της ουράνιες κινήσεις.

·         Δεν περιλάμβανε της μελέτες του την έννοια της τελικής αιτίας (κοντά στην έννοια αιτιότητας νέων χρόνων).

·         Μελέτη της εμπειρίας βάσει αριστοτέλειας μεθόδου ανάλυσης/σύνθεσης: από εμπειρία στη θεωρία και αντίστροφα. Προϋπόθεση μελέτης εμπειρίας είναι η εύρεση ονομαστικού μη αιτιακού όρου που περιγράφει συσχετισμούς απέναντι στα γεγονότα-προτάσεις που της ενδιαφέρουν. Στη συνέχεια μελετάται η δυνατότητα του ορισμού να δώσει της αιτίες εμφάνισης του φαινομένου (π.χ. μελέτη κοινής φύσης κερασφόρων ζώων και αιτίας που γεννά τα κέρατα).

ΡΟΤΖΕΡ ΜΠΕΙΚΟΝ (θεολόγος στο Παρίσι, επιστήμονας «της πολυθρόνας»)

Έργο: Opus Majus (επέφερε μεταρρυθμίσεις της θεολογικές σπουδές).

Οι απόψεις του για τον πειραματισμό και τα μαθηματικά έχουν συμπληρωματικό χαρακτήρα:

ü  τα μαθηματικά «παρέχουν αλήθειες χωρίς σφάλματα» και

ü  η εμπειρία «βεβαιότητα χωρίς αμφιβολία».

·         Αναγνωρίζει τέσσερα εμπόδια της κατανόησης της αλήθειας:

α) η υποταγή σε λανθασμένη αυθεντία,

β) η δύναμη της συνήθειας,

γ) η λαϊκή πρόληψη

δ) η επικάλυψη της άγνοιας με επίδειξη σοφίας.

• Η εμπειρία είναι δύο ειδών: μία που προσλαμβάνεται μέσω των εξωτερικών αισθήσεων και μία που προκύπτει από εσωτερική φώτιση (νεοαυγουστίνεια θέση).
• Μεθοδολογία πειραματισμού: α. ετοιμότητα πειραματιστεί να πιστέψει, β. ακολουθεί η εμπειρία και γ. λειτουργεί ο Λόγος. Πειραματικά δεδομένα αποκτούν αξιοπιστία μόνο στο πλαίσιο μιας θεωρίας (θυμίζει πρακτικές επιστήμης νέων χρόνων).
• Χρηστική (ωφελιμιστική) αξία της επιστήμης (σκοπός: ωφέλεια)
• Ανώτατο κριτήριο αλήθειας: πειραματισμός
• Αναγνώριση ρόλου μαθηματικών στη γενική φιλοσοφία της επιστήμης: φυσική = γνώση του ότι, μαθηματικά = γνώση του διότι. Τα μαθηματικά χρήσιμα στην κατανόηση όλων των επιστημών (όχι της υποταγή επιστημών στα μαθηματικά). Μαθηματική απόδειξη = αιτία της γνώσης της αλήθειας.
• Απαραίτητη για έναν θεολόγο η γνώση των πραγμάτων αυτού του κόσμου (προκειμένου να κατανοήσει τη Βίβλο).
• Επαναφορά αυγουστίνειας παράδοσης + αισιοδοξία για ρόλο επιστημών = θεμελιακές αλλαγές στον επιστημονικό λόγο.

(Ο Μπέικον θεωρείται «προφήτης» του υποβρυχίου, του αυτοκινήτου και του αεροπλάνου και αναγνώριζε το γεγονός ότι ο χριστιανικός κόσμος ήταν ένα μικρό μέρος του κόσμου, ο οποίος απαρτιζόταν κυρίως από μη πιστούς.)

ΚΕΦ. 6^ο Η ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ ΤΟΝ 14^ο ΑΙΩΝΑ

6.1. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο 14^ος αιώνας ήταν περίοδος μετασχηματισμών. Κατά τον αιώνα αυτό παρατηρούνται τα ακόλουθα κοινωνικά γεγονότα :

1) δημογραφική στασιμότητα,

2) η πανούκλα πλήττει τον πληθυσμό,

3) ξεσπάει ο Εκατονταετής Πόλεμος,

4) το φεουδαρχικό σύστημα εκχρηματίζεται,

5) χαράσσεται διαχωριστική γραμμή μεταξύ πολιτικού μπλοκ ανώτερης τάξης (ευγενείς, κλήρος) + αστοί και κατώτερης (αγρότες),

6) εμφανίζεται της αυλές των ευγενών της της τύπος λογίου (ο ουμανιστής αριστοκράτης) ο οποίος δεν διδάσκει πλέον στα πανεπιστήμια, αλλά σε ελίτ θεσμούς κλειστών κοινοτήτων,

7) επέρχεται το «διαζύγιο πίστης και Λόγου» [ο «γάμος» (σχολαστικισμός 13^ου αιώνα) ήταν προβληματικός]. Η σκεπτική θεολογία υπονόμευσε κοσμοεικόνα Μεσαίωνα επιτρέποντας την εμφάνιση της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης

8) ατομικότητα ζωής (γάμος = αμοιβαία αισθήματα, εξομολόγηση = ατομική, ιδιωτικός χώρος-ατομικό δωμάτιο), ιδιωτικότητα, ατομικότητα ανθρώπου (στο Μεσαίωνα το άτομο όφειλε το νόημα της ύπαρξής του στη θεϊκή δράση).

Αντιπροσωπευτικοί φιλόσοφοι της εποχής είναι οι: Όκκαμ, Νικόλαος της Ωτρεκούρτ, Ζαν Μπουριντάν και Ορέμ, λόγιοι γνωστοί ως calculatori (υπολογιστές) του Κολεγίου Μέρτον της Οξφόρδης.

6.1. ΤΟ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο 14^ος αιώνας είναι μια περίοδος ανάπτυξης της φυσικής φιλοσοφίας μακριά από τη φύση, μιας φυσικής φιλοσοφίας βασισμένης στη Λογική (προπαρασκευή εμφάνισης κλασικής επιστήμης).

Κύριο χαρακτηριστικό της της περιόδου είναι η άρνηση της ύπαρξης κοινού ερμηνευτικού σχήματος βασισμένο σε προκαθορισμένη αρμονία μεταξύ του ανθρώπινου νου και της πραγματικότητας. Αυτή η αρμονία εκφραζόταν με την αξιοποίηση καθολικών εννοιών, που μπορεί να είναι ουσίες ή μορφές δημιουργημένες από καθολικά γενικά αρχέτυπα ή θεϊκές ιδέες προερχόμενες είτε από τη Θεία Φώτιση ή μέσω αφαίρεσης.

·         Όχι η μορφή καθοριστική της ουσίας

·         Όχι παραγωγή ατομικών οντοτήτων από καθολικές

·         Όχι αλήθεια καθολικού χαρακτήρα

·         Περιορίζεται η ιδέα μιας σταθερής φυσικής τάξης

·         Νέος πλουραλισμός

·         Φυσική Φιλοσοφία βασισμένη στη Λογική.

Από την εποχή του Αυγουστίνου μέχρι τον θάνατο του Ακινάτη, ίσχυε η παραδοχή ότι υπήρχε μια λογική και κατανοητή ερμηνεία του σύμπαντος και μια ανάλυση του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του που θα μπορούσε να ανακαλυφθεί και να είναι η τελική για όλους της ανθρώπους.

Η διάλυση της της παραδοχής από τον Όκκαμ οδήγησε από της παραδοσιακές φιλοσοφικές απόψεις (Via Antigua) της μοντέρνες φιλοσοφικές συνάφειες (Via Moderna) των οπαδών του Όκκαμ, όπου συντελέστηκε η μεγαλύτερη πρόοδος στα μαθηματικά, στη φυσική θεωρία και στη Λογική.

Οι διαφορές της Via Moderna από τη Via Antigua του 14^ου αιώνα, μπορούν να ταξινομηθούν της ακόλουθες περιοχές:

1) Η πρώτη αφορά τη φύση του γνώσιμου και της πηγές της γνώσης, τα οποία ο Όκκαμ ταύτισε με ατομικά αντικείμενα που υπάρχουν έξω από τον νου και αποτελούν την μοναδική οντολογική πραγματικότητα, οδηγώντας σε ασυμμετρία ανάμεσα στο εννοιολογικό και στο πραγματικό. Η Μεταφυσική τάξη γίνεται Λογική τάξη (από της καθολικές έννοιες στο νόημα, στη γραμματική, στη λογική)

2) Η δεύτερη περιοχή διαφορών ανάμεσα της δύο θεωρήσεις αφορά θέματα πίστης και γνώσης. Ανεξάρτητα από την παραδοχή ή μη των αντιλήψεων του Όκκαμ και του 14^ου αιώνα, οι χριστιανοί πίστευαν στην εγγενή αβεβαιότητα και στο τυχαίο όλων των όντων πλην του Θεού. Όχι αριστοτέλεια αναγκαιότητα ισχυρότερη του Θεού (νόμοι συμβατικά αναγκαίοι λόγω θέλησης Θεού και όχι λόγω απόλυτης αναγκαιότητας). Πίστη στην παντοδυναμία του Θεού και στη δυνατότητά του να κάνει τον κόσμο της θέλει, στο τυχαίο, δηλαδή, της Δημιουργίας.

3) Αυτές οι παραδόσεις (αδρανείς τον 12^ο-13^ο αιώνα) αναζωογονήθηκαν τον 14^ο αιώνα από τον Scotus, ο οποίος μίλησε για δύο δυνάμεις του Θεού:

·         τη συνήθη διατεταγμένη δύναμη και

·         την απόλυτη δύναμη, έκφραση της παντοδυναμίας του Θεού.

Οι δυο πλευρές της θεϊκής δύναμης οδήγησαν σε αντινομία ανάμεσα στο πραγματικό και το πιθανό σε θέματα γνώσης της φύσης. Συνεπώς ο ρόλος της Λογικής γίνεται κυρίαρχος. Εγκαταλείπεται η προσπάθεια ερμηνειών με χρήση γενικών όρων. Το πρόβλημα της ύπαρξης γίνεται πρόβλημα της γλώσσας. Εγκαταλείπεται η φυσική θεολογία του 13^ου αιώνα (αναζήτηση φυσικών αιτιών για εξ Αποκαλύψεως αλήθειες).

Ο Moody στο σημαντικό άρθρο του «Εμπειρισμός και Μεταφυσική στη Μεσαιωνική Φιλοσοφία» (1958) καταλήγει σε δύο συμπεράσματα σχετικά με τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό :

α) ότι η βασική αντιμεταφυσική τάση της εκκλησίας οδήγησε τελικά τη φιλοσοφία σε εμπειρικές αντιλήψεις (μέσα, βέβαια, στο πλαίσιο της σχολαστικής παράδοσης)

β) ότι οι μεσαιωνικοί θεολόγοι μέσα από την κριτική της ελληνικής και αραβικής φιλοσοφίας μετασχημάτισαν τελικά τη φιλοσοφία από κυρίαρχη κοσμολογική και θεωρησιακή ελληνική αντίληψη σε δραστηριότητα στην οποία πρωτεύοντα ρόλο έχουν αναλυτικές μορφές φιλοσοφικής αναζήτησης. (Αφαίρεση από φιλοσοφία και θεολογία θεωρησιακού στοιχείου και επιστροφή στη μεταφυσική μετά τον 16^ο αιώνα).

Γενικές εξελίξεις σι φυσικές επιστήμες:

·         αξιοποίηση μαθηματικών στη μελέτη της φύσης από Γκροσσετέστ (στο πλαίσιο της αυγουστίνειας παράδοσης της Θείας Φώτισης) 13^ος

·         Calculatori κολεγίου Μέρτον (14^ος): προβλήματα φυσικά (μη φιλοσοφικά), χρήση μαθηματικών ξεκομμένη από αρχικό φιλοσοφικό πλαίσιο.

·         Διαμόρφωση κοινότητας λογίων που μελετούσε επιστημονικά (μηχανικά) προβλήματα με χρήση αξιωμάτων και ποσοτικών μεθόδων.

·         Ανασχηματισμός αριστοτέλειου πλαισίου με βάση της έννοιες της ύλης και της ποσότητας (χρήση υπολογισμών αντί ταξινομήσεων και ορισμών)

[Η αριστοτέλεια αντίληψη πηγάζει μεν από εμπειρικά δεδομένα, αλλά παγιώνεται σε αφαιρέσεις (όχι σχέση με παρατήρηση και πείραμα). Αριστοτέλεια ταξινόμηση κίνησης: μεταβολή ποιότητας = αλλοίωση, μεταβολή ποσότητας = αύξηση ή φθίση, μεταβολή στον τόπο = φορά (κίνηση)].

6.3. ΟΥΙΛΛΙΑΜ ΟΚΚΑΜ (1285-1349)

(φραγκισκανός μοναχός, ισχυρή μορφή του νομιναλισμού, Οξφόρδη)

·         Σωτηριολογική αντίληψη για θεολογία + ταπείνωση λογικής = ανοίγει δρόμο προς αγνωστικισμό και μυστικισμό.

·         Το σύμπαν δεν είναι αναγκαίο και δεν μπορεί να υπαχθεί σε μια ερμηνεία.

·         Βασικό αξίωμα της φυσικής του θεωρίας: υπάρχουν μόνο απόλυτα πράγματα στη φύση και είναι δύο ειδών: ουσίες και ποιότητες.

«ποιότητες»: αυτά που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις (μέγεθος, μορφή, βάρος, χρώμα)

·         Οι όροι «ποσότητα», «κίνηση», «χώρος», «χρόνος», «αίτια» δεν αναφέρονται σε κάτι πέρα και πάνω από τα αντικείμενα (δεν έχουν ανεξάρτητη ύπαρξη).

·         Μεταβολή όχι κάτι ανεξάρτητο από τα απόλυτα πράγματα, π.χ. κίνηση = κινητό σε διάφορες θέσεις (forma fluens). Επειδή ο Όκκαμ αρνείται να χρησιμοποιήσει τα μαθηματικά σε συνδυασμό με τις οντότητες για να εξηγήσει την κίνηση, οι θέσεις του είναι κενές από φυσική άποψη. Ορισμός κίνησης ταυτόσημος με την ερμηνεία της (δεν υπάρχει κάτι για να εξηγηθεί).

·         Διάκριση δυναμικής και κινηματικής (οι μερτονιανοί αργότερα την κατανόησαν και σχημάτισαν νέα έννοια της στιγμιαίας ταχύτητας μεσαιωνικού τύπου, της μέσης κλπ)

Διαφοροποίηση των calculatori από τον Όκκαμ: ενώ ο Όκκαμ ενδιαφερόταν να αναγάγει οτιδήποτε έχει πραγματική σημασία στα ατομικά πράγματα, ο Heytesbury του Μέρτον θεώρησε ότι πέρα από τα πραγματικά υπάρχουν και οι φυσικομαθηματικές έννοιες: σημείο, γραμμή, επιφάνεια, στιγμή, χρόνος κίνηση και οδηγήθηκε σε νέους υπολογισμούς και νέες ακρίβειες. Υπολογισμοί των calculatori: για τον πραγματικό κόσμο (όχι για υποθετικούς κόσμους). Μη πειραματική επιβεβαίωση = όρια ριζικού εμπειρισμού 14^ου αιώνα (εμπειρική επιστημολογία = νοητικά πειράματα, αξιοποίηση λογικής, λογικομαθηματική μέθοδος).

6.4. ΖΑΝ ΜΠΟΥΡΙΝΤΑΝ (1295-1358) (Παρίσι)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίληψη του Μπουριντάν για τις αριστοτελικές αρχές (ιδιαίτερα για την αριστοτελική έννοια του χώρου) και η κριτική του στον ριζοσπάστη φιλόσοφο Νικόλαο της Ωτρεκούρτ.

·         Επιστημονική πρακτική αυτόνομη από δογματική και μεταφυσική.

·         Πρώτες αρχές (όχι άμεσα προφανείς, αναπόδεικτες με τυπικές διαδικασίες) = αξιώματα (όχι προσδεδεμένες με μεταφυσική Αριστοτέλη, είναι λογικά δυνατό να καταρριφθούν.

·         Ο Μπουριντάν διακρίνει δύο πλευρές στον αριστοτελικό χώρο (υπονόμευση αριστοτελικής κατηγορίας) = έννοια χώρου όχι ως περιβάλλον στοιχείο, αλλά ως στοιχείο συστήματος αναφοράς της κίνησης:

Α. με την έννοια του περιβάλλοντος χώρου ο οποίος κινείται μαζί με το περιεχόμενό του

Β. αυτόν ο οποίος δεν κινείται (αντίθετα με τον περιβάλλοντα χώρο) [π.χ. ο πύργος της Νοτρ Νταμ (ακίνητος) σε σχέση με τον αέρα που τον περιβάλλει (κινητός)].

Απάντηση Μπουριντάν στον Νικόλαο Ωτετούρκ που απαιτούσε απόλυτη ισχύ επιστημονικών αξιωμάτων: Οι νόμοι βάσει εμπειρικών επαγωγικών γενικεύσεων είναι χωρίς ισχύ (αποδείξεις υπό συνθήκη), δεδομένης της Θείας Βούλησης που μπορεί να παραγάγει γεγονότα χωρίς αιτίες

6.5. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΗΣ ΩΤΡΕΚΟΥΡΤ (ριζοσπάστης φιλόσοφος, Παρίσι)

Σπούδασε νομικά και θεολογία, οπαδός του Όκκαμ.

Η κεντρική του θέση αφορά τη μη ύπαρξη ορίου στον φιλοσοφικό σκεπτικισμό για την ύπαρξη αντικειμένων τα οποία υπάρχουν έξω από τον νου μας. Απαίτηση για απόλυτη ισχύ επιστημονικών αξιωμάτων.

Οι απόψεις του δεν ήταν κυρίαρχες στην εποχή του, παρά υπογράμμισαν μέσω της εσωτερικής κριτικής μια δυνατή απόληξη της σκέψης της εποχής του.

6.6. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΟΡΕΜ

(Γάλλος, μαθητής του Μπουριντάν, από τους ευφυέστερους επιστήμονες του 14^ου αιώνα)

·         Οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων είτε είναι σύμμετρες μεταξύ τους, είτε (σε ορισμένες περιπτώσεις) παρουσιάζουν ασυμμετρότητα (ανάλογα με τη Θεία Βούληση).

Συμμετρία: κυκλική αντίληψη του χρόνου και της ιστορίας (Έλληνες) Ασυμμετρία: εμφάνιση νέων φαινομένων (απεριόριστη θεϊκή δράση).

Η τελειότητα του κύκλου αντικαθίσταται από νέα τελειότητα συνεχούς και άπειρης κίνησης (προσέγγιση Θεού).

·         Διαφορίζει με σαφήνεια τα μαθηματικά (αφορούν ακριβή μεγέθη) από την αστρονομία της πράξης (αξιοποιεί μετρήσεις) = πλήρης ακρίβεια για τις κινήσεις του ουρανού είναι αδύνατο να επιτευχθεί με τη βοήθεια κανενός πίνακα.

·         Θεός = Ωρολογοποιός (εγγυάται σταθερότητα ουρανών)

·         Δεν υπερβαίνει όρια αριστοτελικού πυρήνα και όπως όλοι οι σύγχρονοί του διατηρεί το διαχωρισμός μεταξύ υπερσελήνιου-υποσελήνιου (γήινου) κόσμου.

ΚΕΦ. 7^ο ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

7.1. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Αντιπαράθεση χριστιανών-ειδωλολατρών + αδυναμία ρωμαϊκού κόσμου να υπερβεί εμπόδιο έλλειψης οργάνων για ορθολογική χρήση της εργασίας = παρακμή αρχαίου κόσμου. (Βιτρούβιος: καλή αρχιτεκτονική = σωστός συνδυασμός πρακτικής και θεωρίας. Αγνοήθηκε.) Η μεσαιωνική τεχνολογία μόλις πρόσφατα έγινε αντικείμενο συστηματικής μελέτης.

·         Τεχνικά εγχειρίδια χωρίς εφαρμογές τεχνουργημάτων. Διαδικασία υποταγμένη σε αντίληψη πανίσχυρης φύσης. Η τεχνολογία μιμείται (μοιχεύεται).

·         Τεχνολογία (αρχαία ελληνικά) = γραμματική

·         Τεχνολογία (Ευρώπη 18^ου) = οργάνωση παραγωγής, βελτίωση ζωής

·         Τεχνολογία (Νεωτερικότητα-υποτιμώντας το θείο-υπερφυσικό στις κοινωνικές διαδικασίες) = σύζευξη λόγου-ορθολογικότητας-επιστημοσύνης-εφαρμογής (έννοια προόδου = νέα πρόνοια)

·         Μεσαίωνας: κέντρο βάρους δραστηριοτήτων Β. Ευρώπη (πολιτισμός του ξύλου)

·         Τεχνουργήματα Μεσαίωνα: τράπεζες, μετοχές, τζάκια, τζάμι, χαρτί, βιβλία, τυπογραφία, Αϊ Βασίλης, υποβολέας, ματογυάλια, πιρούνι κ.α.

7.2. Η ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Ταξινόμηση των επιστημών:

·         θεωρητικές επιστήμες (αναζητούν την αλήθεια)

·         οι πρακτικές (εξασφαλίζουν την ηθική)

·         λογικέ (ενίσχυση επιχειρηματολογίας)

·         μηχανικές που υποδιαιρούνται σε 7 κλάδους:

1. την υφαντουργία

2. την οπλουργία

3. το εμπόριο

4. τη γεωργία

5. το κυνήγι

6. την ιατρική

7. τη θεατρική τέχνη

Συσχετισμός των 7 μηχανικών και 7 ελευθέριων τεχνών που οδήγησε στη νομιμοποίηση των μηχανικών τεχνών (ερμηνεία Hugh): αυτές οι επιστήμες ονομάζονται μηχανικές δηλ. μοιχαλίδες, γιατί ασχολούνται με το προϊόν του τεχνικού, ο οποίος δανείζεται τη μορφή του από τη φύση. Παρόμοια οι άλλες 7 ονομάζονται ελευθέριες είτε γιατί απαιτούσε ελευθερωμένα μυαλά (φιλελεύθερα) είτε γιατί μόνο οι ελεύθεροι και οι ευγενείς τις σπούδαζαν.

Η ιστορία της δημιουργίας του κόσμου για τους χριστιανούς είναι γραμμική και δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο, καθώς ο Θεός-Αρχιτέκτονας δίνει εντολή στον συνεργάτη Του άνθρωπο να εξουσιάζει τον κόσμο ως συνεργάτης του. Με τον τρόπο αυτό η εργασία γίνεται μορφή προσευχής. Η τεχνολογία νομιμοποιείται μέσω έννοιας Δημιουργού-Θεού και ανθρώπου-συνεργάτη.

7.3. ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ – ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

·         Σήμερα η τεχνολογία θεωρείται συχνά εφαρμοσμένη επιστήμη/

·         Μέχρι αρχές 19^ου αιώνα: Επιστήμη = κατανόηση φύσης. Τεχνολογία = χρησιμοποίηση φύσης.

·         13^ος αιώνας: τεχνολόγοι = αυτοδίδακτοι (βασίζονταν στα δεδομένα και όχι στα βιβλία των μυστικών της φύσης). Δημιούργησαν την τεχνολογία τους ξεχωριστά από την ανάπτυξη της επιστήμης.

·         Επιστημονική Επανάσταση 15^ου-16^ου αιώνα: συνδυασμός τεχνολογικών και επιστημονικών γνώσεων (κλασικό παράδειγμα ο Λεονάρντο ντα Βίντσι = επιστήμονας και τεχνολόγος).

·         Τεχνολογική καινοτομία = αλλαγές συνθήκες εργασίας = αλλαγές στο περιβάλλον = αλλαγή εικόνας φύσης = σχέση φυσικού-τεχνητού περιβάλλοντος = σχέση ανθρώπου-φύση πιο δυναμική

ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ

• βαθύ όργωμα από 8 βόδια
• κοινοτική αυτοοργάνωση (λόγω φτώχειας)
• αντικατάσταση του συστήματος των δύο αγρών – μισός με σιτηρά και μισός σε αγρανάπαυση – από το σύστημα των τριών αγρών (ένας αγρός αναπαυόταν, ο δεύτερος σπερνόταν με χειμερινά σιτηρά και ο τρίτος με ανοιξιάτικα φυτά, όσπρια κλπ.) = αύξηση παραγωγής
• χρήση αναβολέα από έφιππο μαχητή (ανάπτυξη πολεμικής τέχνης, φεουδαρχικός θεσμός ιπποσύνης)

·         Χρήση μύλων. (Σύμφωνα με πηγές, το 1086 σε 3000 χωριά στην Αγγλία υπήρχαν κατά μέσο όρο 2 νερόμυλοι στο καθένα και η μονοπωλιακή χρησιμοποίησή τους από εξαρτημένους χωρικούς, οδήγησε συχνά σε αγροτικές εξεγέρσεις.

·         Μεγέθυνση ποσοτήτων διαθέσιμης ενέργειας, ετερογενές σύστημα ενέργειας

·         Μηχανικό ρολόι (από το 14^ο αιώνα σύμβολα ευρωπαϊκών πόλεων). Κύρια μηχανή βιομηχανικής εποχής. (Χρόνος = χρήμα – ρολόγια στις Εκκλησίες της Δύσης). (Στην Εκκλησία της ανατολής η μαθηματική διαίρεση του χρόνου ήταν άσχετη με τη χριστιανική αντίληψη περί αιωνιότητας κι έτσι το ρολόι χρησιμοποιήθηκε πια τον 20^ο αιώνα)

·         Γυαλιά όρασης (Ιταλία 13^ος αιώνας)

·         Ο σίδηρος αντικαθιστά τον μπρούτζο (σιδηρουργεία)

·         Χρήση ξύλου, δέρματος κλπ.

·         Χρήση έκκεντρων για μεταφορά κίνησης στους μύλους.

·         Τα μοναστήρια (κιστερσιανοί μοναχοί του Βερνάρδο Κλαιρβώ 11^ος = οικονομική εξέλιξη Μέσων Χρόνων) ήταν αυτοτελείς οικονομικές μονάδες, χτισμένα σε απόμερες περιοχές, ώστε οι μοναχοί να αποφεύγουν τους πειρασμούς της ζωής. Τα μοναστήρια αυτά εξελίχθηκαν σε οικονομικές αυτοκρατορίες, βασισμένα στη συγκεντρωτική διοίκηση και στις τεχνολογικές καινοτομίες.

·         Τον 13ο αιώνα παρατηρείται εμφάνιση ισχυρών συντεχνιών στο εμπόριο και στην παραγωγή αγαθών στις πόλεις, οι οποίες διατήρησαν τα χαρακτηριστικά τους μέχρι τον 18ο αιώνα. Συντεχνίες (απότοκο κιστερσιανών μοναχών) = φυσικοί φορείς δράσης

ΚΕΦ. 8^ο ΚΙΝΗΣΗ

8.1. ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Από τον 12ο αιώνα, μεταφράζονται τα Φυσικά του Αριστοτέλη και ασκούν μεγάλη επίδραση στη Δυτική διανόηση:

·         Εισαγωγή έννοιας κίνησης ως ουσιώδες συστατικό ορισμού φύσης.

·         Εισαγωγή 4 αριστοτελικών αιτιών: υλική, ποιητική, τυπική, τελική

·         Φυσική τελολογία (τα πράγματα συμβαίνουν χάριν σκοπού).

·         Δόγμα περί ουσίας & μορφής, όπου η έννοια της κίνησης περιλαμβάνει πάντα ένα αμετάβλητο υπόστρωμα.

·         Κίνηση = μεταβολή (διαδοχή παρουσίας αντίθετων μορφών)

Α. γένεση και φθορά

Β. αύξηση και μείωση

Γ. τοπική κίνηση

Δ. αλλοίωση

·         Σχέση κινούμενου με κινούν: «Καθετί που κινείται πρέπει, κατά λογική αναγκαιότητα, να ωθείται στην κίνηση από κάποιο άλλο πράγμα, ξέχωρα από το κινούμενο» (πρώτη φράση Αριστοτέλη ως αξίωμα). Έμψυχα: κινούν = ψυχή, Ουράνια Σώματα: κινούν = ουράνια νόηση. Διακριτά το κινητό και το κινούν, αλλά όχι φυσικά χωρισμένα.

1^η δυσκολία: δυσκολία εφαρμογής του αξιώματος σε περιπτώσεις όπως η βολή. Θεωρία αντιπερίστασης: η κίνηση του βλήματος προκαλείται από διαρκή πίεση περιβάλλοντος αέρα (αντιπαράδειγμα = εμπειρία αντίστασης αέρα)

2^η δυσκολία: περίπτωση σώματος που αποτελείται από ένα στοιχείο είναι αδύνατη η εύρεση κινούν αιτίου (εκτός του πρώτου κινούντος).

·         Διάκριση της κίνησης σε φυσική και βίαιη.

Φυσική κίνηση: μετατοπίσεις σωμάτων ανάλογα με την ουσία τους (γη, νερό κινούνται προς τα κάτω, αέρας, φωτιά προς τα πάνω). Επιταχύνουν δε όταν φτάνουν στη φυσική τους θέση. Πλήρης διαδικασία με φυσικό σκοπό.

Βίαιη κίνηση: μετατοπίσεις σωμάτων με δράση εξωτερικού κινούντος.

·         Όχι ενδιαφέρον Αριστοτέλη για ποσοτική έκφραση παρατηρούμενης μεταβολής ή λεπτομερειακή περιγραφή ενδιάμεσων σταδίων κίνησης.

·         Αν και αποφεύγει τη χρήση των μαθηματικών στην περιγραφή της φύσης, δηλώνει ότι η ταχύτητα είναι ανάλογη με βάρος σώματος και αντιστρόφως ανάλογη με αντίσταση. Τουτέστιν αν η πυκνότητα του μέσου ήταν μηδενική (κίνηση στο κενό) η κίνηση θα ήταν ακαριαία (αδιανόητο), άρα η έννοια του κενού απορρίπτεται (δεν υπάρχει κενό).

·         Μαθηματική επεξεργασία απόψεων Αριστοτέλη από τους calculatori του Κολεγίου Μέρτον Οξφόρδης (14^ος αιώνας)

8.2. ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΙ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

• Ιωάννης Φιλόπονος (6^ος αιώνας) ο πρώτος που άσκησε κριτική στις δυναμικές θεωρίες του Αριστοτέλη: α. το μέσον ως αντίσταση και όχι ως κινούν, β. αποδέχεται την κίνηση στο κενό και γ. καταργεί την αριστοτελική ισοτιμία της δρώσας και αντιστεκόμενης δύναμης.
• Άραβας Avempace, ανέπτυξε εντελώς ανάλογες απόψεις: οι κινήσεις των ουρανίων σφαιρών αν και δεν συναντούν αντίσταση εντούτοις δεν είναι στιγμιαίες.
• Θωμάς Ακινάτης: διακρίνει τα πλατωνικά στοιχεία του Avempace και κατανοεί το σώμα ως απλό γεωμετρικό μέγεθος (αφαίρεση μορφής), όχι ως μάζα και σε αυτό το μέγεθος θεωρεί ότι ασκείται αντίσταση. Προσπάθεια γενίκευσης αριστοτέλειας ουράνιας δυναμικής όπου τα σώματα κινούνται από νόες), ώστε να συμπεριλάβει τη γήινη μηχανική (αντίθετος ο Σίζερ). Δεν αρνείται το κενό όπου θεωρεί την κίνηση άπειρη (απαγόρευση 1277).
• Αβερρόης: α. φυσικές κινήσεις: κινητό και κινούν = αδιαχώριστα (κινητό: ύλη, κινούν: μορφή), β. δεν υπάρχει κίνηση χωρίς μέσο, εφόσον δεν υπάρχει κενό.

8.3. ΠΟΙΟΣ ΚΙΝΕΙ ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

Έννοια impetus (ενώθηση, όρμηση):

·         Brandwardine (14^ος αιώνας): μελέτη δυναμικής αριστοτέλειας κίνησης βάσει μαθηματικών υποθέσεων (ιδρυτής calculatori Μέρτον)

·         Φιλόπονος (6^ος αιώνας): αντίρρηση στην αντιπερίσταση του Αριστοτέλη (το μέσον ως αντίσταση και όχι ως κινούν), επιβολή «άυλης κινητήριας δύναμης»

·         Ibn-Sin (νεοπλατωνικός): θεωρία κλίσης (η κίνηση συνεχίζεται λόγω κλίσης), η κλίση ως φορέας δύναμης.

·         Αβικέννας: η βίαιη κίνηση στο κενό θα ήταν αδιάκοπη (χωρίς καταστροφή), αλλά τέτοια κίνηση δεν έχει παρατηρηθεί στη φύση, άρα δεν υπάρχει κενό.

·         Olivi (13^ος αιώνας): πρώτη θεωρία τύπου impetus ως δράση τάσης ή ομοιότητας που παραδίδει ο προβολέας στο βλήμα (αιτία κίνησης). Αργότερα άλλαξε γνώμη: η κίνηση δεν έχει ποιητικό αίτιο (απόλυτη έννοια, πρόδρομος Όκκαμ)

·         Φραγκίσκος De Marchia (14^ος αιώνας): μεταφέρει τη δρώσα δύναμη από το μέσο στο βλήμα.

·         Buridan: α. το μέσον ανθίσταται, β. impetus με χαρακτηριστικά δύναμης, αλλά αντιστοιχία στα αποτελέσματα της δράσης της αρχικής δύναμης (επιβαλλόμενη δύναμη ως κινητήρια). Δεν δίνει μαθηματική έκφραση, αν και συνδέει το impetus με τη μάζα και την ταχύτητα (περιγραφή ανάλογη της κλασικής ορμής J= m υ). To impetus έχει μόνιμο χαρακτήρα που φθείρεται από αντίσταση. Μόνιμο impetus = περιττοί οι νόες που κινούν τα ουράνια σώματα. (Ο Θεός εντύπωσε σ΄ αυτά impetus που τα κινεί χωρίς την παρουσία Του.)

·         Θωμάς Ακινάτης: άρνηση έννοιας μεταβίβασης δύναμης.

Πρόβλημα ελεύθερης πτώσης (πρόβλημα φύσης επιτάχυνσης και κινηματικής περιγραφής της κίνησης)

·         Αριστοτέλης: ταχύτητα πτώσης αυξάνει όσο το κινητό πλησιάζει στο κέντρο της γης κι όσο αυξάνει το μήκος πτώσης.

·         Φιλόπονος: διαφωνεί με Αριστοτέλη (πρώτα πειράματα).

·         Jordanus (13^ος αιώνας): συνδυασμός αριστοτέλειας φυσικής και μαθηματικής φυσικής Αρχιμήδη: α. πρώτη αναφορά στην επιτάχυνση και ορισμός της, β. ελεύθερη πτώση = επιταχυνόμενη κίνηση (ενόρμηση ανάλογη ή χρόνου ή διαστήματος πτώσης – δίλημμα και του Γαλιλαίου).

·         Αφηρημένη αντιμετώπιση από calculatori.

·         Βuridan: φύση επιτάχυνσης (όχι ποσοτικός νόμος για πτώση), ερμηνεία με βάση γενικής θεωρίας impetus

·         Ορέμ: σχετική θεωρία impetus, α. το impetus εξαρτάται από την ταχύτητα και την επιτάχυνση, β. όχι μόνιμος χαρακτήρας impetus

8.4. Η ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΟΛΕΓΙΟΥ ΜΕΡΤΟΝ ΤΗΣ ΟΞΦΟΡΔΗΣ

Έργο ομάδας calculatori της Οξφόρδης:

·         Διάκριση κίνησης σε δυναμική και κινηματική

·         Εισαγωγή έννοιας στιγμιαίας ταχύτητας και μελέτη της

·         Ορισμός ομοιόμορφα επιταχυνόμενης κίνησης

·         Διατύπωση θεμελιακού κινητικού θεωρήματος της μέσης τιμής (το οποίο αξιοποίησε στις μελέτες του και ο Γαλιλαίος).

ΚΕΦ. 9^ο ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ

9.1. Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

·         Το Σύμπαν-κόσμος παρομοιάζεται με γοτθικούς καθεδρικούς ναούς (επιμέρους στοιχεία = θαυμάσιο σύνολο που υψώνεται προς το Θεό)

·         Όχι λογική περιγραφή σύμπαντος καθότι δεν αναπτύχθηκε ουσιώδης σύνδεση αριστοτελικής κοσμολογίας και χριστιανικής πίστης.

9.2. Η ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

Πρακτικές εφαρμογές αστρονομίας:

·         Αστρολογία

·         Ανάγκη προσανατολισμού εκκλησιών

·         Ημερολογιακά προβλήματα

·         Ναυσιπλοΐα

Χρονολόγιο αστρονομικών εξελίξεων:

·         Επί Καρλομάγνου: ανυπαρξία οργάνων

·         10^ος από Άραβες Ισπανίας:

άβακας,

αστρολάβος,

στερεογραφική κοσμολογική σφαίρα,

«Μεγίστη» Πτολεμαίου

·         11^ος: νέα όργανα, όπως ο τετραγωνιστής

·         16^ος προβλήματα Ιουλιανού Ημερολογίου (Γρηγοριανή Μεταρρύθμιση)

Θεσμοθέτηση αστρονομίας

Νέα όργανα, ακριβέστερες μετρήσεις

Αναγεννησιακή αστρονομία (Κοπέρνικος, Τύχων κλπ)

Μηχανικό ρολόι

9.3 ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

Αρχαίοι Έλληνες:

·         η ύλη δεν έχει αρχή

·         το σύμπαν με αυτή τη διάταξη έχει αρχή (Τιμαίος)

·         υπάρχει κάτι θεϊκό κάτω από αυτό που παρατηρούμε να κινείται αέναα

Αριστοτέλης:

·         Η κίνηση του ουρανού είναι θεία (αιώνια και κυκλική) με κέντρο τη Γη.

·         Η κίνηση μεταδίδεται από Πρώτο Κινούν μεταφυσικά

(Πρώτο Κινούν: ένα, ακίνητο, αιώνιο, αναλλοίωτο, αμερές. Λογική απόδειξη Πρώτου Κινούντος και θεοποίησή του λόγω των ιδιοτήτων του)

·         Τα σώματα κινούνται σύμφωνα με τη φύση τους. Οι κινήσεις είναι πεπερασμένες, άρα ίδιες κινήσεις σημαίνει ίδια στοιχεία.

·         Μοναδικότητα κόσμου (απόλυτες αντιλήψεις για κίνηση)

·         Δεν υπάρχει άπειρο εν ενεργεία παρά μόνο εν δυνάμει

Χριστιανοί:

·         Δημιουργία εκ του μη όντος

·         Ο Φιλόπονος (6^ος αιώνας) ξεκινώντας από την αριστοτελική αρχή ότι δεν υπάρχει άπειρο εν ενεργεία, καταλήγει ότι αν αυτό ήταν αλήθεια ο κόσμος θα ήταν μεγαλύτερος των πεπερασμένων αριθμών, κάτι αδύνατο.

·         13^ος – 14^ος: προσπάθεια συμβιβασμού δημιουργίας και αιωνιότητας κόσμου

o   Ο κόσμος δημιουργήθηκε, αλλά η ύλη είναι αιώνια (καταδίκη 1277)

o   Αρχή κόσμου με πρώτη κίνηση Θεού: αιωνιότητα = πλήρης χρόνος

o   Αναπόδεικτη η πρόταση περί αρχής κόσμου

o   Παντοδυναμία Θεού = δυνατότητα ύπαρξης κόσμου χωρίς χρονική αρχή (Θωμάς Ακινάτης)

o   Όχι λογικά κατανοητή η δημιουργία του κόσμου. Η Θεϊκή παντοδυναμία θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν κόσμο χωρίς χρονική αρχή (αιώνιο). (Θωμάς Ακινάτης)

o   Ο κόσμος δεν μπορεί να δημιουργηθεί ή να καταστραφεί με τρόπο λογικά κατανοητό. Αλλά εφόσον ο κόσμος δημιουργήθηκε με τη θέληση του Θεού εκ του μηδενός, τότε δεν μπορεί να είναι αιώνιος. (Buridan, Όρεμ)

9.4. ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ – ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΟΥ

Α. ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ

(ερώτημα: εφόσον ο κόσμος είναι δημιούργημα Θεού, είναι τέλειος;)

Έννοια κόσμου σύμπαντος με 4 περιεχόμενα:

1. το σύνολο των υλικών και πνευματικών πραγμάτων

2. το ίδιο σύνολο χωρίς το Θεό

3. ο υποσελήνιος κόσμος και τα ουράνια σώματα

4. ο υποσελήνιος κόσμος

[Ταύτιση κόσμου με ένα ουράνιο σώμα (π.χ. τη Γη) ήταν δυνατή μόνο κατά την Αναγέννηση (υπονόμευση αριστοτέλειας κοσμολογίας).]

Αριστοτέλης:

·         απόλυτη έννοια τελειότητας = Θεός

·         σχετική έννοια τελειότητας = κόσμος

Λόγιοι Μεσαίωνα:

·         τέλειος είναι μόνο ο Θεός

·         σχετική τελειότητα κόσμου (παρατήρηση ατελειών φύσης = αντίθεση με καλό), ο κόσμος είναι ο κάλλιστος δυνατός και είναι δυνατόν να βελτιωθεί από το Θεό (σχολαστική τοποθέτηση)

Χριστιανοί:

·         τελειότητα ως αγαθότητα (σχέση με Θεό)

·         τελειότητα αυξάνει με ποιοτική βελτίωση όντων, αλλά δεν φτάνει το απόλυτα τέλειο

·         όχι άπειρο εν ενεργεία, όχι απόλυτα τέλειο γιατί περιορίζει έτσι την παντοδύναμη δύναμη του Θεού (δεν θα μπορούσε να φτιάξει κάτι τελειότερο)

Πλάτωνας:

·         ο πλατωνικός Θεός περιορίζεται από λογική (δεν είναι παντοδύναμος, όπως ο χριστιανικός)

Β. ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ

(το πρόβλημα της τελειότητας οδηγεί στο πρόβλημα της πολλαπλότητας κόσμων)

Αριστοτέλης:

·         όχι σωματική μάζα πέρα από τους Ουρανούς (αντίθεση με παντοδύναμο χριστιανικό Θεό – καταδίκες 1277)

·         δεν υπάρχει κενό, άρα δεν μπορεί να υπάρχει πολλαπλότητα κόσμων (θα έπρεπε να χωρίζονταν από κενό). Επομένως, ο κόσμος είναι μοναδικός.

Σχολιαστές: φύση = αιτιακό δημιούργημα, δεν χωράει άλλους κόσμους (συμβιβασμός με παντοδυναμία Θεού)

Χριστιανοί: παντοδυναμία Θεού

Όρεμ: νοητικά πειράματα, δεν υπάρχει κίνηση στο κενό άρα ο δικός μας κόσμος δεν θα ελκυόταν από το κέντρο ενός άλλου κόσμου (υπονόμευση αριστοτελικής φυσικής διδασκαλίας) = δυνατή η ύπαρξη άλλων κόσμων. Δυνατότητα παντοδύναμου Θεού να δημιουργήσει άλλον κόσμο εκ του μηδενός.

Buridan: δεν πρέπει να υποθέτουμε πράγματα που δεν αντιλαμβανόμαστε. Δέχεται την υπερφυσική δυνατότητα ύπαρξης εξωκοσμικού κενού (θεϊκή παντοδυναμία).

Bradwardine: συστηματικότερη θεολογική μελέτη για εξωκοσμικό κενό στηριζόμενος στο αμετάβλητο του Θεού: πανταχού Θεός και απεριόριστος = είναι δυνατόν να υπάρξει κενό χωρίς σώμα, αλλά όχι χωρίς Θεό.

Σχολαστικοί: θεοποίηση άπειρου σύμπαντος, του απέδωσαν ιδιότητες με βάση τη μεταφυσική, τη θεολογία και τα νοητικά πειράματα (δεν βασίστηκαν σε πειράματα ή σε μαθηματικά).

Νεύτων: η σχέση του δρώντος Θεού στον άπειρο κόσμο χαρακτηρίζει τη νέα επιστήμη (όχι άσχετη με μεσαιωνικές αναζητήσεις)

9.5. Η ΑΦΘΑΡΣΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΜΕΤΑΒΛΗΤΗ ΟΥΡΑΝΙΑ ΥΛΗ

Πλάτων (Τίμαιος):

·         οικοδόμηση κόσμου από ολότητα τεσσάρων στοιχείων

Αριστοτέλης:

·         αντιπαράθεση φυσικής ευθύγραμμης κίνησης των 4 υποσελήνιων στοιχείων με τις παρατηρούμενες ομοιόμορφες, φαινομενικά κυκλικές κινήσεις των πλανητών και απλανών, άρα υπάρχει πέμπτο στοιχείο στους ουρανούς, ο αιθέρας (αιώνιος και αναλλοίωτος).

·         μηχανισμός γένεσης-φθοράς προϋποθέτει μορφές ή ποιότητες δυνάμει αντικαταστάσιμες από τις αντίθετές τους. Στους ουρανούς δεν υπάρχουν αντίθετα τέτοιου είδους = αμετάβλητο ουρανών

Μεσαιωνική αντίληψη: οι ουρανοί σχετίζονται με πνεύματα και είναι ασύγκριτα ανώτεροι από υποσελήνιο χώρο.

Οι μεσαιωνικοί αντιμετώπιζαν πρόβλημα με εμφανή διαφορά ανάμεσα στα ορατά ουράνια σώματα και τις διαφανείς τροχιές-φορείς τους = ασυμβίβαστο με αριστοτελική αντίληψη ομογενούς και ομοιόμορφου αιθέρα.

Οι εμπειρικές παρατηρήσεις έπαιζαν ρόλο: όχι αλλαγές στους ουρανούς, αλλά στον υποσελήνιο κόσμο.

Αφθαρσία των ουρανών = ισχυρό μεσαιωνικό δόγμα

Buridan:

·         οι ουρανοί έχουν δυνητικά τις ποιότητες θερμού-ψυχρού, υγρού-ξηρού (όχι στην πραγματικότητα) κι έτσι επιδρούν στον υποσελήνιο κόσμο χωρίς να επηρεάζεται ο υπερσελήνιος

·         χαρακτηριστικό της ύλης είναι η μεταβλητότητά της που δεν παρατηρείται στον ουρανό, άρα δεν υπάρχει ύλη στους ουρανούς.

·         Υπόθεση απλής ουράνιας ουσίας ως φορέας εκτεταμένων μεγεθών, που έχει δηλ. ιδιότητα έκτασης («σώζειν τα φαινόμενα»).

Όκκαμ:

·         Αμεταβλητότητα ουράνιας ύλης σχετική και εξαρτώμενη από Παντοδυναμία Θεού.

9.6. ΟΥΡΑΝΙΕΣ ΤΡΟΧΙΕΣ. ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ ΚΙΝΗΣΗ ΠΛΑΝΗΤΩΝ

Ερώτημα για τη φύση του ουρανού

Αριστοτέλης: (υπόθεση εργασίας που θεωρήθηκε δόγμα)

·         οι κινήσεις είναι περισσότερα από τα κινητά (ένας πλανήτης έχει περισσότερες από μία κινήσεις)

·         Ομοιογένεια ουρανών

·         Ομόκεντρες σφαίρες

Πτολεμαίος: («σώζειν τα φαινόμενα»)

·         Οι πλανήτες φέρονται σ΄ ένα σύστημα υλικών έκκεντρων και επίκυκλων (τα κέντρα τους δεν συμπίπτουν με τη Γη). Βελτιώθηκε από Ρότζερ Μπέικον (οι βασικοί καθορισμοί των τροχιών γίνονται από γεωκεντρικές σφαίρες, ωοειδείς τροχιές λόγω έκκεντρων).

Ερώτημα διάταξης των τροχιών

Αλβέρτος Μέγας: σύστημα Μπέικον + απαίτηση μη δημιουργίας κενού κατά την κίνηση = δύο λύσεις: α. έκκεντρες σφαίρες μεταβλητής πυκνότητας, β. άλλο σώμα ανάμεσα στις σφαίρες. Άρνηση βασικής αριστοτέλειας θέσης περί ομοιογένειας των ουρανών.

Ερώτημα φυσικής ή μη φυσικής πραγματικότητας έκκεντρων και επίκυκλων

Άραβες: άρνηση ύπαρξης «μουστακιών» (επίκυκλων), κοσμολογικό σύστημα στη βάση των ομόκεντρων κύκλων

Μαϊμωνίδης: ναι στην αριστοτέλεια κοσμολογία, στηρίζεται στον ορθό λόγο και είναι αποδείξιμη. Όχι πρόσβαση ανθρώπου στη γνώση των ουρανών παρά μόνο για ελάχιστα.

Buridan: ναι στη φυσική ύπαρξη των έκκεντρων, όχι των επίκυκλων

Καρδινάλιος Bellarmine: οι ουρανοί είναι ρευστοί (όχι έκκεντροι και επίκυκλοι)

Ερώτημα αν οι τροχιές είναι ρευστές ή σκληρές

Οι γνώμες διέφεραν: α. δεν υπάρχουν τέτοιες κατηγορίες στον Αριστοτέλη, άρα το ερώτημα είναι άκυρο και β. απόδοση φυσικών ιδιοτήτων στις τροχιές

Ερώτημα ποιος κινεί τους ουρανούς

Αριστοτέλης:

·         φυσική αέναη κίνηση αιθέρα με αιτία όλων των κινήσεων είναι το Πρώτο Ακίνητο Κινούν. Ό,τι κινείται πρέπει να κινείται από κάτι, όχι άπειρη αναδρομή, αλλά τέλος με την αγάπη προς πρώτο κινούν (τελεολογία)

·         κινητήρες πλανητών = άυλες οντότητες: ψυχές (οι μορφές των τροχιών, εσωτερικοί κινητήρες) – θεώρηση που οδηγεί σε ανιμισμό) και διάνοιες (εξωτερικοί κινητήρες, ταύτιση της διάνοιας με μεσαιωνικούς αγγέλους) Δράση νοητικού και όχι μηχανικού τύπου.

Μεσαίωνας: οι Άγγελοι (αριστοτελικές διάνοιες – ενδιάμεσοι Θεού) κινούν πλανήτες όχι ουρανούς

Buridan: θεωρία impetus (ενώθησης) ουράνιων σωμάτων (εσωτερικοί κινητήρες) = αυτοκίνηση τροχιών (έμφυτη τάση για κίνηση δοσμένη από το Θεό). Γήινη ενώθηση = φθαρτή, Ουράνια ενώθηση = άφθαρτη (αριστοτελική διχοτομία)

9.7. ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΓΗΣ

Μεσαίωνας: αριστοτελική άποψη = η γη στο κέντρο του σύμπαντος σχετικά ακίνητη

Σχολαστικοί: κατανόηση ασάφειας έννοιας «κέντρο κόσμου»

·         Γεωμετρικό κέντρο κόσμου;

·         Γεωμετρικό κέντρο γης;

·         Κέντρο βάρους γης;

Συζήτηση για την κίνηση της Γης.

Θωμάς Ακινάτης: η εμφάνιση της κίνησης εξαρτάται είτε από κίνηση ορατού αντικειμένου ή κίνηση παρατηρητή (πρωτολειακή αρχή σχετικότητας).

Buridan: επιστημονική απόρριψη κίνησης Γης: impetus βέλους υπερνικά μεταφορά περιβάλλοντος αέρα, άρα η Γη είναι ακίνητη

= Όρεμ: λογικά αδύνατη η απόδειξη της κίνησης της γης, πρόβλημα Λόγου-πίστης = εμμονή στη βιβλική θέση ότι η γη είναι ακίνητη.

ΚΕΦ. 11^ο ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΜΕΣΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ. ΜΑΓΕΙΑ.

11.1. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Πρακτικές τεχνικές και σπουδή «ελευθέριων τεχνών».

Επιστήμη = αληθινή γνώση (ορθολογική κατανόηση της φύσης, των ιδιοτήτων των αριθμών, της ηθικής), φιλοσοφία

Πλάτων: με βάση την αλληγορία της γραμμής (ορατός και νοητός κόσμος)

Ταξινόμηση επιστημών ανάλογα με το βαθμό αφαίρεσης αντικειμένων γνώσης.

Ορατός κόσμος:

·         Σκιές φυσικών πραγμάτων = εικασία

·         Φυσικά σώματα = σκιές ιδεών = πίστις (φυσική επιστήμη)

Νοητός κόσμος

·         Νοητά αντικείμενα (μοντέλο φυσικών) = γνώση αληθής (μαθηματικά)

·         Νοητά αντικείμενα (όχι αναφορά σε φυσικά) = ιδέες (διαλεκτική ή μεταφυσική)

Διαλεκτική = θεολογία

Γνώση υπερβατικών = ηθική

Αριστοτέλης: απορρίπτει την ταξινόμηση του Πλάτωνα. Η Επιστήμη δεν είναι μονοσήμαντη, ούτε ιεραρχήσιμη.

Επιστήμη: απόδειξη του ότι + απόδειξη του διότι + υποθέσεις, θεωρίες

Σκέψη: πρακτική, παραγωγική, θεωρητική

Μέσες επιστήμες: (οπτική, αστρονομία, αρμονική, μηχανική) ανάμεσα στα μαθηματικά και στη φυσική (μέσω αυτών η έρευνα ποσοτικοποιημένων φαινομένων)

11.2. ΠΡΩΙΜΟΙ ΜΕΣΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Βοήθιος: εναρμόνιση Πλάτωνα-Αριστοτέλη (φυσική, μαθηματικά, θεολογία + ιεραρχία)

Al Farabi: ταξινόμηση ανάλογα με φυσική τάξη εμφάνισης (βάση αριστοτέλεια, ιεραρχία πλατωνική)

Gundissalinus: μηχανικές επιστήμης: απόδειξη αποτελεσματικότητας των θεωριών και όχι κατανόηση φύσης. Διάκριση θεωρητικών και πρακτικών μορφών γνώσης (όχι πρόβλημα ταξινόμησης, αλλά αντίληψης για την επιστήμη).

11.2. ΘΕΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ

Αριστοτελικές θέσεις + επιτεύγματα που ενισχύουν την πλατωνική άποψη περί μαθηματικοποιημένων επιστημών (π.χ. οπτική)

Μεταφυσική = καθολικές αλήθειες

Φυσική = ερμηνεία φυσικών πραγμάτων

Μαθηματικά = ερμηνείες του διότι για ποσοτικά μεγέθη

Θωμάς Ακινάτης: μαθηματικά εφαρμόσιμα στα φυσικά αντικείμενα (όχι αντίστροφο)

11.3. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΣΤΗΝ ΟΞΦΟΡΔΗ

13^ος Kilwardby:

·         αραβικές αντιλήψεις, όχι θεωρία πλατωνικών ιδεών

·         διάκριση θεωρητικών και πρακτικών επιστημών

·         ιεράρχηση με βάση τη μέθοδο

·         διαπλοκή θεωρησιακών (διότι) και πρακτικών (ότι) επιστημών

·         η μαγεία εντός των επιστημών

14^ος : ενασχόληση με συγκεκριμένα επιστημονικά προβλήματα

11.5. ΕΝΝΟΙΑ ΘΑΥΜΑΤΟΣ

Μεσαίωνας

·         Θαύμα = υπερφυσικό

·         Φόβος θανάτου

·         Ευχαρίστηση

·         Ξεχωριστό από περιέργεια

·         Πάθος φυσικής αναζήτησης

·         Ευρύ πλαίσιο παρουσίασης (ακροατήρια, πόλεις, αυλές, σχολές, πανεπιστήμια)

16^ος – 17^ος: το θαύμα σε σχέση με την περιέργεια

Διαφωτισμός: διαχωρισμός υποκειμενικού και φαντασιακού (ορθολογικότητα).

Φυσικά θαύματα: δείγμα πλούτου και δύναμης ιδιοκτητών, απόκρυφη γνώση ειδικού (υπέρβαση απλής εμπειρίας)

Όταν τα θαύματα έγιναν προσιτά σε όλους έκλεισε αυτή η εποχή.

11.6 ΘΕΣΗ ΜΑΓΕΙΑΣ

Αλβέρτος Μέγας (κορυφαίος χριστιανός λόγιος)

·         Θεολογική Summa: η μαγεία οφείλεται στους δαίμονες

·         Χρήση «μαγικών» ή «μαθηματικών» αγαθών (αστρολογία) = αποστασία από πίστη

·         Διάκριση φυσικής και δαιμονικής μαγείας, αναφορές σε μαγικούς λίθους, βότανα, αλχημεία και αστρολογία + τρίτο είδος μαγείας

·         Προσπάθεια συμβιβασμού αστρολογίας με πίστη: υπεράσπιση ελεύθερης βούλησης

·         Αλλοεθνής προέλευση μάγων = απειλή για ντόπιους

Μεσαιωνική μαγεία: φυσικές δυνάμεις, επίκληση δαιμόνων

Φυσική μαγεία: επιστήμη απόκρυφου

Δαιμονική μαγεία: διαστροφή θρησκείας

11.7. ΑΛΧΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ

ΑΛΧΗΜΕΙΑ: ταξινόμηση στις μηχανικές τέχνες, όπως η ιατρική (αποστροφή μεσαιωνικών πανεπιστημίων προς την τεχνολογία)

Γενικές υποθέσεις: αρμονία (μακρόκοσμος-μικρόκοσμος, πλανήτες-μέταλλα) και συμπάθεια (συσχετισμοί).

13^ος Αβικέννας: τεχνητά και φυσικά είναι διαφορετικά. Η τέχνη κατώτερη της φύσης. Όχι πραγματική μεταστοιχείωση χωρίς γνώση των στοιχείων.

Επίθεση για θεολογικούς λόγους: μόνο ο Θεός μεταστοιχειώνει.

Άνθηση Αλχημείας κατά την Αναγέννηση (Νεοπλατωνισμός, Καβάλλα)

ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ: διδάσκεται στα Πανεπιστήμια (σχέση με Ιατρική)

Επίδραση πλανητών στις ανθρώπινες υποθέσεις (θέση και φύση αστέρα)

Αναγνώριση επίδρασης από Αυγουστίνο και Θωμά Ακινάτη με διασφάλιση της ελευθερίας της ανθρώπινης βούλησης (ναι προβλέψεις, όχι πρόκληση γεγονότων).

Θεωρητική βάση: αιθέρας Αριστοτέλη (αποδίδονται θετικά χαρακτηριστικά), ιεραρχία ευγένειας ως αιτία επίδρασης

Εμπειρική βάση: Ουράνιες κινήσεις πηγή αλλαγών στα γήινα με εργαλεία την κίνηση, το φως, την επίδραση (Αριστοτέλης) (π.χ. μετεωρολογία)

Αντίδραση 1277: Παντοδύναμος Θεός σημαίνει ότι είναι δυνατή η γήινη κίνηση χωρίς τους Ουρανούς.

Γενική πεποίθηση: χωρίς ομαλές ουράνιες κινήσεις ο κόσμος δεν θα ήταν όπως τον ξέρουμε

Γ.Α.Β.