ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΤΟΜΟΣ Α΄
ΚΕΦ. 5ο ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΜΕΣΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
5.3 ΘΩΜΑΣ
ΑΚΙΝΑΤΗΣ: ΥΨΙΣΤΗ ΜΟΡΦΗ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟ ΚΑΙ ΥΣΤΕΡΟ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΙΣΜΟ
5.3.2 ΣΧΕΣΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ – ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΑ ΑΚΙΝΑΤΗ: συμβιβαστική λύση ανάμεσα σε σεβασμό για έργο Αβερρόη και αφοσίωση
στον πάπα (απομάκρυνση από δόγμα διπλής αλήθειας Αβερρόη: τέλεια
αλήθεια=θεολογία)
Άποψη Ακινάτη: από
τις βασικές λατινικές σχολαστικές εκδόσεις αβερροϊκού δόγματος περί της διπλής
αλήθειας.
Διάκριση
φιλοσοφίας-θεολογίας ως προς μέθοδο και αντικείμενο.
- Φιλοσοφία: φυσικό φως ανθρώπινης λογικής (λογικοί κανόνες συλλογισμού που καταλήγουν σε σωστά συμπεράσματα) – άνθρωπος/κόσμος
- Θεολογία: λογική + αποκάλυψη και αυθεντία δόγματος – θεός
Δύο είδη
θεολογίας:
- Φυσική θεολογία (περισσότερο λογική πχ χαρακτηριστικά θεού)
- Δογματική θεολογία (περισσότερο δόγμα)
Κοινός τόπος φιλοσοφίας-θεολογίας:
- Φυσική θεολογία (ασχολούνται με το θεό συλλογιστικά)
Η φιλοσοφία δεν
αντικαθιστά τη θεολογία. Ηθική υποχρέωση φιλόσοφου η
ενασχόληση με τη θεολογία (ανθρώπινη προδιάθεση για ένωση με θεό)
Άθεοι φιλόσοφοι=
ατελείς θεωρίες
Σύγκρουση
Δόγματος-Αριστοτέλη= υποχώρηση Αριστοτέλη
Μποναβεντούρα: οποιαδήποτε αλήθεια δεν πηγάζει από δόγμα είναι πλάνη
Ακινάτης: άθεοι φιλόσοφοι με ατελή και ανολοκλήρωτη γνώση= όχι πλάνη (διαφορά
δομινικανών-φραγκισκανών που θα οδηγήσει σε αντιπαράθεση οπαδών
Αυγουστίνου και Αριστοτέλη στον ύστερο Μεσαίωνα)
5.3.3 ΑΚΙΝΑΤΕΙΑ
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ Ι: ΥΛΟΜΟΡΦΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
ΑΚΙΝΑΤΗ
- Κοινή αντίληψη
περί ποικιλομορφίας ουσιών και υποστάσεων. Γνώση νου= εμπειρία αισθητών
– Στοχασμός= διαμόρφωση διακρίσεων
- Δέχεται
αριστοτελική διάκριση ουσιωδών-επουσιωδών χαρακτηριστικών (θεωρία αριστοτελικών
κατηγοριών)
- Δέχεται αριστοτελικό
υλομορφισμό:
- υλικό σώμα= άμορφη ύλη (καθαρή δυνατότητα) + μορφή (πρώτη πράξη ενός φυσικού σώματος)
- Ασυμβίβαστο με αυγουστίνεια θεωρία σπερματικών λόγων (καθαρή δύναμη= κάτι ενεργητικό).
- Δεν δέχεται ότι μορφή ενυπάρχει στην πρώτη ύλη και εκδηλώνεται με δράση υποκειμένου
- Προϋπόθεση αλλαγής: έλλειψη (ανάγκη δημιουργίας νέας μορφή από δράση εξωγενούς παράγοντα πάνω στην πρώτη ύλη).
- Ύλη+μορφή= ποτέ
σε διάσταση στον υλικό κόσμο: οι γενικές έννοιες (χρόνος, ύλη, ενέργεια
κ.α.) δεν μπορούν να υπάρξουν σε διάσταση από συγκεκριμένες περιστάσεις τους
- Εξατομίκευση
μορφής (αριστοτέλεια θέση)= συγκεκριμένο άτομο. Αρχή εξατομίκευσης= ύλη
(σχεδιασμένη για τον ποσοτικό προσδιορισμό που λαμβάνει από ένωσή της με
συγκεκριμένη μορφή): τελολογικά πλαίσια (οι αλλαγές ενυπάρχουν στο
υποκείμενο που πράττει ή στο αντικείμενο που αλλάζει)
- Εφαρμογή
υλομορφικής θεωρίας μόνο στον ορατό και σωματικό
κόσμο. (Διαφορά από Μποναβεντούρα: εφαρμογή σε ορατό/αόρατο, εκτός του
Θεού)
- Κάθε υλικό ον
έχει μία αρχική υποστατική ή ουσιαστική μορφή (διαφορετικά το υλικό ον
θα είχε συγκεχυμένη μορφή/υπόσταση/ουσία: αντίθετο από δυαδική λογική
Αριστοτέλη – αρχή αντιφατικότητας). Ανάλογα με συνθετότητά του, όμως, μπορεί
να προσλάβει προσωρινές μορφές, συμβεβηκότα.
- Οντολογική
ιεραρχία μορφών: ανόργανες ουσίες, μορφές μη λογικών αλλά με αίσθηση όντων
(ζώα), λογική ψυχή ανθρώπου, άπειρη καθαρή ενέργεια θεού. Κενό μεταξύ
ανθρώπου-θεού: άγγελοι (χωρίς ύλη) [Μποναβεντούρα: οι άγγελοι έχουν ύλη
μη σωματική, θεός= καθαρή ενέργεια]
5.3.4 ΑΚΙΝΑΤΕΙΑ
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΙΙ: ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΟΥΣΙΑΣ Κ ΥΠΑΡΞΗΣ
Αν άγγελοι= μη ύλη
(κατά Ακινάτη) σε τι διαφέρουν από Θεό;
Υλομορφική θεωρία:
ορατός κόσμος
Διάκριση δύναμης
(δυνατότητας αλλαγής) και ενέργειας (πραγματοποίηση δυνατόητας): ορατός και
αόρατος κόσμος
Θεωρία για
διάκριση ουσίας και ύπαρξης.
- Κτιστά όντα υπάρχουν γιατί έχουν ύπαρξη (οντολογική δυνατότητα να υπάρχουν). Ύπαρξη= πραγματωμένη δυνατότητα ύπαρξης
- Ουσία υλικού σώματος= υπόστασή του (ύλη+μορφή), Ουσία μη υλικής κτιστής φύσης= μορφή
- Ουσία= δύναμη για ύπαρξη. Ύπαρξη= ενέργεια ύπαρξης
Δυνατότητα+
ενέργεια= όλα τα κτιστά όντα :
- α. από τη στιγμή της δημιουργίας τους
- β. ανεξάρτητα από υλική ή μη φύση τους
- γ. με τρόπο ώστε οι αλλαγές= σχέση αλληλεξάρτησης δυνάμει χαρακτηριστικών και εν ενεργεία πραγματοποιημένων
- Θεός= Άκτιστος,
δηλ Ύπαρξη=Ουσία): πλήρης διαχωρισμός κτιστού και Ακτίστου
- Κάθε πεπερασμένη
ουσία μπορεί να νοηθεί χωρίς χαρακτηριστικό ύπαρξης, αλλά όχι να διαχωριστεί
από ύπαρξη= χωρίς ύπαρξη δεν υπάρχει ουσία
Βάρος στην
έννοια της ύπαρξης εις βάρος ουσιολογίας
νεοπλατωνισμού
Επηρέασε νεότερη
και σύγχρονη φιλοσοφία= ίδρυση Υπαρξισμού (Κίρκεγκωρ, Σαρτρ κ.α)
[Ανάλογες απόψεις
Αλφαράμπι κ Αβικέννα: ύπαρξη = συμβεβηκός της ουσίας (όχι σύνδεση με εν δυνάμει
και εν ενεργεία χαρακτηριστικών.]
5.3.5 ΟΙ
ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
5 αποδείξεις
(επιδράσεις από: Αλβέρτο, Άνσελμο, Αβικέννα, Μαϊμονίδη)
- 1η απόδειξη: απόδειξη εκ της κινήσεως (manifestior via: η πιο ξεκάθαρη απόδειξη) Κίνηση= αναγωγή της δυνατότητας για ενέργεια στην πραγματοποίηση από κάποιο άλλο ον. Πρώτο κινούν ακίνητο= Θεός (Αριστοτέλης) – παρατήρηση καθημερινής ζωής
- 2η απόδειξη: αιτία ύπαρξης όντος= άλλο εξωγενές ον (αν ον= αιτία ύπαρξής του θα έπρεπε να υπήρχε πριν την ύπαρξή του κάτι αδύνατο) Αρχική αιτία όλων των όντων= Θεός (Αριστοτέλης) – παρατήρηση καθημερινής ζωής
- 3η απόδειξη: παρατήρηση όντων αισθητού κόσμου, φθορά/θάνατος= ύπαρξη τυχαία κι όχι αναγκαία (αλλιώς θα ζούσαν αιώνια και δεν θα διαλύονταν). Σταθερό και αναγκαίο που ευθύνεται για ύπαρξη= Θεός (Αβικέννας/Μαϊμονίδης) – παρατήρηση καθημερινής ζωής
- 4η απόδειξη: κριτήριο τελειότητας για σύγκριση όντων= πρέπει να υπάρχει τέλειο ον (αλλιώς δεν έχουν νόημα οι συγκρίσεις)= Θεός (Αυγουστίνος/Άνσελμος) – γλωσσικό/λογικό επίπεδο
- 5η απόδειξη: τελεολογική απόδειξη Θεού: κοινή παρατήρηση μη οργανικών όντων να λειτουργούν προς ένα σκοπό, χωρίς να μπορούν να έχουν γνώση. Για την επίτευξη σκοπού χρειάζεται γνώση. Άρα τα κατευθύνει μια νόηση= Θεός – βασική θέση Δυτικών χριστιανών φιλοσόφων (σχολιάστηκε από Καντ)
Έμφαση Ακινάτη στα εμπειρικά
δεδομένα= νους αδύνατος/ατελής να αντιληφθεί θεό a priori (αποτέλεσμα ροπής προς αριστοτελισμό).
5.3.6 ΑΚΙΝΑΤΕΙΑ
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ (ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑ)
Άνθρωπος= σώμα (πρώτη ύλη) + λογική ψυχή (υποστατική μορφή: αισθαντικές,
αναπτυξιακές, λογικές λειτουργίες σώματος, χαρακτηριστικά προσωπικότητας)
Ένωση ψυχής με σώμα: μόνο έτσι μπορεί να εξασκήσει λειτουργίες/ικανότητες στο
έπακρο.
[οπαδοί Αβερρόη:
τρεις ψυχές, ανάπτυξης (φυτά), αίσθηση (ζώα), λογικής (άνθρωπος]
Μόνο Θεός= καθαρή
ενέργεια
Ψυχή= δυνάμεις αισθαντικές,
αναπτυξιακές (σύνδεση με σώμα: σε λανθάνουσα κατάσταση μετά θάνατον–αναμονή
τελικής ανάστασης) λογικές/νοητικές (ισχύ μετά θάνατον)
Βοηθητικές
δυνάμεις:
- Δυνάμεις κίνησης (προς κάπου)
- Δυνάμεις επιθυμίας (μετατροπή αντικειμένου σε κάτι που επιθυμούμε ως αυτοσκοπό κι όχι ως μέσο για άλλο σκοπό)
Συστηματοποίηση
εσωτερικής ζωής:
- Εσωτερική ζωή ως αλληλεπίδραση δυνάμεων.
- Ιεράρχηση και κατηγοριοποίηση δυνάμεων ως προς αντικείμενο ενεργοποίησής τους
- Δεν υπάρχει ανθρώπινη πράξη που να μην μπορεί να εξηγηθεί από ανθρωπολογία Ακινάτη.
- Άμεσες επιπτώσεις στη θεωρία για ελευθερία βούλησης, στη σχέση ενεργητικού-παθητικού νου και στην επιστημολογία
Επιθυμία= καλό που
θέλει ν΄ αποκτήσει ο άνθρωπος
Ανθρώπινη βούληση=
στη βάση της αποδεκτή θεωρία καλού
- Ελεύθερη ή μη βούληση (ως προς επιλογή μέσων και όχι σκοπών) = λογική ικανότητα ανθρώπινης ψυχής [Ζώο: όχι ελευθερία βούλησης (επιθυμία προσδιορίζεται από ένστικτο)]
- Σκοπός στον οποίο βασίζεται η βούληση= πάντα καλός. (Κακός σκοπός= άγνοια – σωκρατική θέση «ουδείς εκών κακός»)
- Νοησιαρχική τοποθέτηση: αναγωγή ελευθερίας ανθρώπου στην ελευθερία κρίσης του (δέσμευση στο λατινικό χριστιανικό δόγμα κ θέσεις Αυγουστίνου)
Θέση Ακινάτη: όλοι
οι άνθρωποι επιζητούν ευδαιμονία. Ευδαιμονία= κοντά στο Θεό. Αδυναμία κρίσης
κατάλληλου μέσου για κατάκτηση αυτού του σκοπού= κακή χρήση ελευθερίας βούλησης
Σχέση
ενεργητικού/παθητικού νου:
- ακολουθεί γενικές γραμμές Αριστοτέλη υπερασπιζόμενος το χριστιανικό δόγμα
- σωστή ερμηνεία Αριστοτέλη: νους ως μέρος της ψυχής (απόρριψη ερμηνείας Αβερρόη: α. νους ξεχωριστός από ψυχή, β. ίδιος για όλους, γ. επιζεί του θανάτου)
Αθανασία προσωπικής
ψυχής: διαφορετικότητα ανθρώπων
- η ψυχή ως μορφή σώματος πολλαπλασιάζεται όπως τα σώματα και άρα
- δεν υπάρχει κοινή ψυχή για όλους, παρά
- μια ξεχωριστή κ αθάνατη ψυχή για κάθε άνθρωπο (κοινό χαρακτηριστικό: η δημιουργία τους από το Θεό)
Επιχειρήματα
Ακινάτη κατά Αβερρόη:
- α. αν ψυχή κοινή τότε άκυρη η θεωρία περί ανταμοιβής μετά θάνατον
- β. αν κοινή κτήση ενεργητικού νου τότε όχι ελευθερία βούλησης
- γ. αν παθητικός νους κοινός τότε άκυρη η βασική αριστοτελική θέση ότι ψυχή= μορφή σώματος
- δ. αν ενεργητικός και παθητικός νους ξεχωριστές ουσίες/υποστάσεις από ψυχή, τότε δεδομένα αισθήσεων= περιττά (θα τα συνέθεταν αιώνια χωρίς να χρειάζεται ο άνθρωπος να έρθει σε επαφή με το περιβάλλον του)
Σκοπός έμφασης
Ακινάτη στη συστηματικότητα μιας θεωρίας του ανθρώπου κ σε επιστημολογική
σημασία άμεσων δεδομένων αισθήσεων [ψυχή= tabula rasa (όχι ιδέες εκ των προτέρων), έξοχος
αριστοτελιστής]:
- αποφυγή ασυνεπειών
- στέρεες βάσεις υπεράσπισης χριστιανικού δόγματος
- έμφαση σε εμπειρία: αντίσταση σε θεωρίες Αβερρόη
- βάση προσωπικών διαφορών ανθρώπων= εσωτερικές νοητικές διαφορές
(αποφυγή
ιδεαλισμού και ακραίου ρεαλισμού)
Καθημερινή αντίληψη
κατά επιστημολογική θεωρία Ακινάτη:
- υλικά σώματα επενεργούν σε αισθήσεις
- αισθήσεις: αντίληψη συγκεκριμένων δεδομένων κόσμου κ επιμέρους εννοιών
- φαντασία= φάντασμα/εικόνα που αναπαριστά συγκεκριμένο υλικό σώμα που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις
- ενεργητικός νους επιδρά αφαιρετικά στην εικόνα κ την αναλύει με βοήθεια γενικών κ καθολικών εννοιών που το κατηγοριοποιούν
- ενεργητικός νους επιδρά σε παθητικό και «τυπώνει» πάνω του γενικές ιδέες που δημιούργησε από δεδομένα αισθήσεων (εντυπώσεις)
- αντίδραση παθητικού νου στην επίδραση του ενεργητικού: μορφοποίηση πλήρους γενικής/καθολικής έννοιας
- αρχίζει διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ νου – αισθήσεων και άλλων ψυχικών δυνάμεων (κίνησης, επιθυμίας, βούλησης) για δράση
άμεσο
αντικείμενο νόησης= καθολική έννοια - ουσία
άμεσο
αντικείμενο αισθήσεων= συγκεκριμένα χαρακτηριστικά
καθολικές ή
συγκεκριμένες έννοιες= μέσα του νου (όχι η ίδια η νόηση)
ανθρώπινος νους=
δεν εξαντλείται υποστατικά στη δημιουργία καθολικών
ιδεών, αλλά μπορεί να τις θέσει ως αντικείμενα
Καταγραφή ζωής
συνείδησης από Ακινάτη= Κύριο χαρακτηριστικό: ιδιότητα
intentionalitas (αναφορικότητα ή προθετικότητα)
Επίδραση στη
διαμόρφωση νεότερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας: Φαινομενολογία Husserl, Χάιντεγκερ, Σαρτρ
(μελέτησαν συνέπειες προθετικότητας)
5.3.7 ΗΘΙΚΗ
ΘΕΩΡΙΑ ΑΚΙΝΑΤΗ
Σκοπός ηθικών
πράξεων:
- ολοκλήρωση ανθρώπου
- επίτευξη σκοπού ζωής (ευδαιμονία)
Τρόπος: κίνηση
ηθικής πράξης προς θεό
Διαφορά
τελεολογικής καιευδαιμονολογικής ηθικής Ακινάτη-Αριστοτέλη: ορισμός ευδαιμονίας
- κατά Αριστοτέλη: γνώση τρόπου λειτουργίας κόσμου
- κατά Ακινάτη: θέαση θεού, Απόλυτου Αγαθού
α.
ευδαιμονία εν ζωή (ελεύθερες πράξεις που κινούνται προς φυσική γνώση
Θεού – ατελής), β. ευδαιμονία μετά θάνατον (θέαση θεού, παρέμβαση
θείας χάρης – τέλεια) – αλληλεπίδραση ειδών ευδαιμονίας
Ηθικό σύστημα
Ακινάτη με περίτεχνη δομή και λογική συνέπεια:
- εμπρόθετες πράξεις: α. ηθικές (καλές), β. ανήθικες (κακές)
- ακούσιες πράξεις= χωρίς ηθικό χαρακτήρα
- αρετές= καλές συνήθειες, κακίες= κακές συνήθειες (αριστοτελική σκέψη)
- ηθικά καλό συνδέεται με θεό (κάτι θετικό πλήρες)
- κακό= έλλειψη καλού (όχι οντότητα, όπως υποστηρίζουν οι μανιχαϊστές που πιστεύουν στο Θεό και στον Διάβολο), άγνοια καλού (σωκρατική θέση)
- ουσία ηθικής ζωής= επίτευξη μεσότητας (αριστοτελική θέση)
- Ακινάτης= όχι πουριτανός: χειρισμός παθών όχι ξερίζωμα (χρήση λογικής)
Φυσικοκρατία
Ακινάτη:
- φυσικός νόμος ως βάση και προϋπόθεση του ηθικού (πράξη σύμφωνη με λογική δεν αντίκειται στη φύση, αφού επιθυμία ηθικής ζωής και ευδαιμονίας είναι στη φύση του.
- Ένας φυσικός νόμος= ένας και διαχρονικός ηθικός νόμος (αλλάζουν μόνο οι περιστάσεις εφαρμογής)
- Θεϊκός/υπερβατικός νόμος= δεν αλλάζει: Οδηγός για φυσικό/ηθικό νόμο. Ασφαλιστική δικλείδα ηθικού συστήματος Ακινάτη: διαφορές φυσικού και ηθικού νόμου διαλύνται μέσω ύπαρξης θεϊκού νόμου.
5.3.8 ΠΟΛΙΤΙΚΗ
ΘΕΩΡΙΑ ΘΩΜΑ ΑΚΙΝΑΤΗ
Πολιτικές θεωρίες
εποχής:
- αριστοτελική πολιτική θεωρία (ερμηνεία Αβερρόη): ολοκληρωτική αποδέσμευση κοσμικής εξουσίας από εκκλησία
- αυγουστίνειος νεοπλατωνισμός: υπακουή κοσμικής στην εκκλησιαστική εξουσία
- παράδοση των Δύο Σπαθιών: κοσμική και εκκλησία= ισότιμα μέλη για το καλό της κοινωνίας (όχι ολοκληρωμένη πρόταση, συμπλήρωση από σύστημα και φυσιοκρατία Ακινάτη)
- Ακινάτεια πολιτική θεωρία: υπέρ παράδοσης Δύο Σπαθιών
- κοσμική εξουσία= φυσικός κοινωνικός θεσμός, όπως οικογένεια (θεμελίωση στη φύση του ανθρώπου – άνθρωπος= κοινωνικό/πολιτικό ον, απόδειξη: ικανότητες επικοινωνίας και έκφρασης)
- φυσικότητα θεσμού διακυβέρνησης: όπως σώματα διαλύονται χωρίς ψυχή, έτσι κοινωνίες διαλύονται χωρίς κυβέρνηση
- σκοπός κράτους= κοινό καλό πολιτών
- επίτευξη κοινού καλού:
α.
εδραίωση κλίματος ειρήνης,
β.
καθοδήγηση δραστηριοτήτων προς κοινό καλό,
γ.
εξασφάλιση υλικών αγαθών για άνετη επιβίωση
κοσμική εξουσία: στρατός+ δικαστικό σύστημα
- ρόλος εκκλησιαστικής εξουσίας στην αποφυγή απολυταρχικών τάσεων πολιτικής εξουσίας
Σχέση πολιτικής και εκκλησιαστικής εξουσίας:
- Διαφορά Ακινάτη-Αυγουστίνου: Ακινάτης ενοποιεί πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία (ο Αυγουστίνος θεωρεί την κοσμική εξουσία ως κάτι αρνητικό, διαχωρίζει)
- Εκκλησιαστική εξουσία σημαντικότερη λόγω του ανώτερου σκοπού της= πραγμάτωση τέλειας ευδαιμονίας μετά θάνατον (έμμεση καθοδήγηση κρατικής εξουσίας ώστε να μη γίνεται τυραννική)
- Άσκηση κοσμικής εξουσίας: καλό υπηκόων, πραγμάτωση ατελούς ευδαιμονίας
Σχέση πολιτικής και δικαστικής εξουσίας:
-
τέσσερα είδη νόμου:
·
α. αιώνιος, β. φυσικός
(δημιουργημένοι/γνωστοί μόνο από το Θεό)
·
γ. θεϊκός θετός (αποκάλυψη)
·
δ. ανθρώπινος θετός
(δημιουργία από άρχοντες πολιτικής/δικαστικής εξουσίας= σκοπός: εφαρμογή
φυσικού νόμου κατά περιστάσεις και εγγύηση τήρησής του με κατάλληλες
απαγορεύσεις/τιμωρίες (πολιτικός άρχοντας υπακούει στον θεϊκό και φυσικό
νόμο)
-
αν ανθρώπινος νόμος αντίθετος
με θεϊκό θετό τότε είναι διεστραμμένος (ο υπήκοος
πρέπει να μην τον ακολουθήσει= εξέγερση)
Πολιτική θεωρία
Ακινάτη: τελεολογική και ωφελιμιστική
·
ενίσχυση αισθήματος δικαίου
κατά τον ύστερο Μεσαίωνα (έθεσε νομικούς και ηθικούς φραγμούς στην πολιτική
εξουσία, σεβασμός της προσωπικής αξιοπρέπειας και ελευθερίας υπήκοου/πολίτη)
·
πηγή για πολιτειακό στοχασμό
Ευρώπης μετά τον Μεσαίωνα
Επέδρασε σε Λοκ,
Βολταίρο, Ρουσσώ και σε θεωρητικούς Γαλλικής Επανάστασης)
ΚΕΦ. 6ο ΟΚΚΑΜ-ΟΚΚΑΜΙΣΤΕΣ: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ
ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ Κ ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΥΣΤΕΡΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΣΜΟΥ Κ ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΥ
6.1.1 ΟΥΙΛΛΙΑΜ
ΟΚΚΑΜ: ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΣΚΕΠΤΙΚΟΣ
ΕΜΠΕΙΡΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΑΓΝΩΣΤΙΚΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΥΣΤΕΡΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
Ουίλλιαμ Όκκαμ: φραγκισκανός Άγγλος, προσπάθησε να διασώσει εγκυρότητα
ρωμαιοκαθολικού δόγματος μέσω του νομιναλισμού του, ρήξη με αυθεντίες
- προσπάθησε ανατροπή ουσιοκρατίας και ισχυρών ουσιοκρατικών ρεαλισμών (σκωτικού και ακινάτειου, που είχαν ισχυροποιηθεί στα πανεπιστήμια) μέσω της αριστοτελικής λογικής και γνωσιοθεωρίας
- ασυμβίβαστα δύο κύρια σημεία χριστιανικού δόγματος: α. παντοδυναμία κ απόλυτη ελευθερία Θεού, β. ουσιοκρατία κ ρεαλισμός εποχής που βασιζόταν στις φιλοσοφικές θεωρίες αρχαίων Ελλήνων
- νέα ώθηση στην ονοματοκρατία (νομιναλισμός)
6.1.2
ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ
Η μεταφυσική
ασχολείται με ύπαρξη (αριστοτελική άποψη)
Λογική ανάλυση του τι μπορεί να εννοηθεί: πολλά αντικείμενα μεταφυσικής (άλλοι
κλάδοι), η ύπαρξη είναι το πρώτο σε σημασία.
Αν κριτήριο =
τελειότητα, τότε κύριο αντικείμενο = Θεός
6.1.3 ΕΝΝΟΙΑ
ΤΑΥΤΟΣΗΜΙΑΣ
Ο Όκκαμ συμφωνεί με
Ιωάννη Ντανς Σκώτο ότι η γενική έννοια ύπαρξης είναι μία για
δημιουργήματα και Θεό (ιδέα ενοποιημένης έννοιας ύπαρξης ή αρχή ταυτοσημίας).
Διαφωνεί, όμως, με τη διατύπωση, γιατί θεωρεί ότι υπάρχουν 3 διαφορετικά
είδη ταυτοσημίας.
- Ταυτοσημία που αφορά διαφορετικά αριθμητικά πράγματα με την ίδια έννοια (Παύλος-Κώστας= άνθρωποι)
- Ταυτοσημία αναφορικά με έννοια δύο ή περισσότερων αντικειμένων που είναι όμοια σε μερικά σημεία και μη όμοια σε άλλα (πχ ζώο: άνθρωπος-γάιδαρος)
- Ταυτοσημία αντικειμένων χωρίς τυχαία ή ουσιαστική ομοιότητα= έννοια ύπαρξης (αναφέρεται στο δημιούργημα και στο θεό) – μόνο σύμφωνα με αυτό το είδος ταυτοσημίας αποκτά περιεχόμενο η έννοια της αναλογίας θεού-δημιουργήματος (αλλιώς οδηγούμαστε κατά λογικό και αναγκαίο τρόπο είτε στον παθεϊσμό, είτε στη μείωση του Δημιουργού σε δημιούργημα)
Προσπάθησε να βρει
χρυσή τομή ανάμεσα σε χριστιανικό δόγμα κ βελτιωμένη σύνθεση αριστοτελικής
λογικής με:
-
διακρίσεις στα είδη
ταυτοσημίας-αναλογίας
-
λογική επίθεση στις αποδείξεις
ύπαρξης θεού
-
δυνατή μόνο μια ανθρωπογενή κ αμφισβητήσιμη
εικόνα θεού = οι προσπάθειες για γνώση θεού είναι εκ των προτέρων
αποτυχημένες: Αγνωστικισμός
6.1.4 ΟΚΚΑΜΙΚΗ
ΛΟΓΙΚΗ ΤΩΝ ΟΡΩΝ (σχέση όρων συλλογισμών)
Όκκαμ: κύριος εκφραστής
τερμινισμού ή οροκρατίας, λογική Πέτρου Ισπανίας (τερμινισμός: λογική
θεωρία ύστερου Μεσαίωνα ως αντίδραση στη Λογική του Αριστοτέλη – σημαντικές
ιδιότητες όρων (υποκείμενο/κατηγόρημα)= πρωταρχικά στοιχεία λογικής ανάλυσης
πρότασης)
Λογική Πέτρου
Ισπανίας:
- Διαλεκτική: λογική πιθανού = επιστήμη επιστημών (οδηγεί στην ανακάλυψη όλων των αρχών όλων των μεθόδων) = χρήση γλώσσας = λέξεις
- Λέξη= ως φυσική οντότητα, ως όρος με ορισμένη σημασία (significatio: γενικό νόημα, supposition: εξειδικευμένο νόημα λογικών όρων)
Όκκαμ: ανέπτυξε πιο
ακραία μορφή λογικής των όρων με στόχο την πραγματοκρατία (ρεαλισμό) της εποχής
του.
- Διαχωρισμός προφορικής/γραπτής λέξης από έννοια που σημασιοδοτεί. (η έννοια παραμένει ίδια ανεξάρτητα από γλώσσα/διάλεκτο)
- Έννοια= φυσικό σήμα, κοινό για ανθρώπους με άλλες γλώσσες, διαφορετικοί οι συμβατικοί τρόποι έκφρασης= εξάρτηση από πολιτισμικό περιβάλλον
- Λογικοί όροι = συμβατικές μορφές έκφρασης φυσικών σημάτων (λειτουργούν ως supposition μόνο μέσα σε μια πρόταση)
- Τα «καθόλου» σημασιοδοτούν τα «καθέκαστον επιμέρους» (συγκεκριμένα όντα). Άρα οι καθολικές έννοιες ΔΕΝ υπάρχουν (η ύπαρξή τους είναι συμβατική) – αν καθολική έννοια υπάρχει τότε μετατρέπεται σε συγκεκριμένο ον και παύει να είναι καθολική έννοια
- Γενικές κατηγορίες όντων= μη υπαρκτές και εξαρτώμενες από ένα δρων υποκείμενο που
τα αντιλαμβάνεται (χρόνος= αντικείμενο που κινείται σε σχέση με κάποιο
άλλο) = θεωρία ονοματοκρατικής έννοιας της αρχής της εξατομίκευσης
Διαφορές θεωρίας ονοματοκρατικής έννοιας της αρχής εξατομίκευσης του Όκκαμ από
του Ακινάτη και του Ντανς Σκώτου:
- Ακινάτης: αναγωγή ομοιοτήτων πραγμάτων στην ύπαρξη του Θεού που τα έχει δημιουργήσει έτσι
Όκκαμ: δεν έχει τέτοια αναφορά, αφού δεν
πιστεύει ότι υπάρχουν ιδέες στον Θεό βάση των οποίων δημιουργήθηκαν τα
αντικείμενα
- Ακινάτης/Σκώτος: οι γενικές κατηγορίες υπάρχουν στην πραγματικότητα
Όκκαμ: οι γενικές κατηγορίες είναι ενεργήματα
της νόησης (όχι πραγματικά)
- Ακινάτης/Σκώτος: υπάρχουν 3 οντολογικές κατηγορίες α. το αντικείμενο, β. η εξατομίκευσή του («καθέκαστον επιμέρους) και γ. κατηγοροιοποίησή του (ως «καθόλου»)
Όκκαμ: αρχή οικονομίας (ελάχιστες
οντολογικές κατηγορίες): μία κατηγορία= των υπαρκτών και άμεσα
αντιληπτών εξατομικευμένων όντων
Θεωρία επιστήμης
Όκκαμ: απόδειξη αλήθειας ή ψεύδους προτάσεων
- Πραγματική επιστήμη («καθέκαστα επιμέρους») - παρατηρήσεις
- Λογική επιστήμη (καθολικές έννοιες, χωρίς άμεση αναφορά στην πραγματικότητα). Μελετά όρους που δεν υπάρχουν χωρίς το νου. Σκοπός/λειτουργία: γνώση – συμπεράσματα
Μεθοδολογική
ενοποίηση πραγματικής και λογικής επιστήμης: Ο
επιστήμων οφείλει να είναι και φιλόσοφος.
6.1.5 ΟΚΚΑΜΙΚΗ
ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ
Αριστοτελικός
ορισμός: «απόδειξη είναι ένας συλλογισμός που παράγει
γνώση»
Οκκαμική άποψη: η απόδειξη σχετίζεται με τις ιδιότητες/χαρακτηριστικά
υποκειμένου κι όχι με την ύπαρξή του (αιτιακή σχέση αντικειμένου κ ιδιοτήτων
του)
Απόδειξη= θεμέλιο επιστήμης (σύνδεση άμεσης εμπειρίας + ενορατικής γνώσης)
Ενορατική γνώση= κατευθύνει νου στην αποδεικτική γνώση
= Κατανόηση όρων
πρότασης
= Διατύπωση
αιτιακών σχέσεων μεταξύ φαινομένων με όρους τους
= Εμφανίζεται μαζί
με άμεση εμπειρία όντων
Ήπιος
εμπειρισμός Όκκαμ: κόσμος εμπειρίας+ κόσμος ιδεών= όχι
ακραίος εμπειριστής, όχι ιδεοκράτης.
- Θεμελίωση γνώσης στην εμπειρία υπαρκτού κόσμου
- Περιορισμό οντολογίας στα υπαρκτά όντα
- Περιφρόνηση εξεζητημένων θεωριών περί ύπαρξης όντων (ακινάτειας, σκωτικής κ.α.)= απομακρύνονται από σωστή χρήση γλώσσας
Αρχή οικονομίας (ξυράφι του Όκκαμ) + εμπειρισμός: σε όλες τις απόψεις του.
Χρόνος= κίνηση (το
κινητό σε διαφορετικές θέσεις στο χώρο, formae fluens)
Χρόνος= τοπική
σχέση αντικειμένου ως προς κάποιο άλλο, τρόπος αντίληψης νου
Αντίθεση με
αριστοτελική θεωρία (κίνηση= πραγματωμένη δυνατότητα)
Αντίθεση με
θεωρία Ντανς Σκώτου (ροή μορφής, fluxus formae)
Όκκαμ: επέδρασε σε
ανάπτυξη φυσικής και άλλων επιστημών. Έθεσε προϋποθέσεις για διατύπωση αρχής
αδράνειας (επιστημονική επανάσταση 17ου αιώνα)
Επίδραση αρχής
οικονομίας στα έργα λογικών θετικιστών.
6.1.6 ΟΚΚΑΜΙΚΗ
ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
Υιοθετεί δύο πάγιες
φραγκισκανικές θέσεις μεταφυσικής της ανθρώπινης ψυχολογίας:
- α. ύπαρξη περισσότερων από μιας υποστατικών μορφών,
- β. μη διαχωρισμός νόησης-θέλησης)+ εφαρμογή αρχής οικονομίας στο χώρο της ηθικής οντολογίας= σύνθεση αριστοτελικού κ χριστιανικού δόγματος (επίδραση σε Καρτέσιο κ Χομπς)
- Ύπαρξη μη υλικής και μη φθαρτής μορφής (ψυχή)= δεν επιδρά άμεσα στο σώμα: Μεσολάβηση αισθητικής μορφής (φθαρτή)
- Αισθητική μορφή= χωρισμένη σε τμήματα, το καθένα υπεύθυνο για επαφή ψυχής με διαφορετικά μέρη/όργανα του σώματος
- Εφαρμογή αρχής οικονομίας: όχι διαχωρισμός ενεργειών ανθρώπινης ψυχής, αλλά ενοποίησής τους (διαχωρισμός μορφής, αλλά όχι και δυνάμεων ψυχής). Ψυχή + αισθητική μορφή= ενιαία δράση στο σώμα
- Λογική και νοητική ψυχή ανθρώπου= χωρίς έκταση (πνευματικής φύσεως), όχι διαχωρισμένες λειτουργίες/ικανότητες)
Θεωρία ανθρώπινου προσώπου – Ηθική θεωρία
- ως ενοποιημένο, τέλειο ον που δεν γίνεται να γεννηθεί εγγενώς σε άλλο ον (εκτός του Θεού) και δεν χρειάζεται άλλο ον για να υπάρξει (εκτός του Θεού). Προϋπόθεση ύπαρξης προσώπου= σώμα+ ψυχή (μετά θάνατον παύει να υπάρχει ως πρόσωπο)
- αυτοδυναμία και αυτονομία ανθρώπινου προσώπου= απόλυτη ελευθερία χάριν της οποίας έχουν νόημα οι ηθικές και νομικές κυρώσεις για πράξεις του: δύναμη να γίνει ο άνθρωπος αιτία ή μη αιτία ενός αποτελέσματος
- απόλυτη ελευθερία: δεν περιορίζεται από σχέση νόησης/βούλησης (δυνατή η επίδραση της νόησης στη βούληση, αλλά όχι αναγκαία)
- απόλυτη ελευθερία= απόλυτη αίσθηση
καθήκοντος/υποχρέωσης προς Δημιουργό. Ο ηθικός νόμος οφείλει την
ύπαρξή του και στηρίζεται για τους κανόνες τους στη βούληση του Θεού.
Απολυταρχική κ βουλησιαρχική ηθική θεωρία (αν θέλημα θεού= αμαρτία
τότε ηθικό= αμαρτία)
- δέχεται κοινή πεποίθηση εποχής για
ακολουθία κελευσμάτων ορθού λόγου στην καθημερινή ζωή (ένταξη Όκκαμ στην
παράδοση αριστοτελικών ορθολογιστών εποχής του)
- o Όκκαμ προσπαθεί να συμβιβάσει γνώση και πίστη (πίστη στο θεό=
γνώση και θέμα βούλησης) Η βούληση είναι ελεύθερη να επιλέξει πίστη στο
θεό, ακόμα κι όταν η γνώση τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Πολιτική θεωρία
Βούληση
θεού= απόλυτος ηθικός κανόνας (όχι όμως και βούληση πάπα)
Opus monaginta dierum: πραγματεία (επεξεργασία σχέσης θετού/φυσικού δικαίου και νομικής
υπόστασης περιουσίας το Μεσαίωνα)
- φυσικό δικαίωμα ανθρώπου στην περιουσία (ανάγκη για επιβίωση= υπακούει σε βούληση Θεού και υποδείξεις ορθού λόγου)
- πάπας: όποιος έχει δικαίωμα μπορεί να χρησιμοποιεί υλικά αγαθά, αλλιώς είναι κλέφτης
φραγκισκανοί:
όχι δικαίωμα για κατοχή κ χρήση υλικών πραγμάτων
διάκριση
θετού δικαιώματος χρησικτησίας κ ηθικής υποχρέωσης συντήρησης ζωής: όχι
δικαίωμα κατοχής, αλλά δικαίωμα χρήσης υπέρ επιβίωσης
Επανάσταση
στα πολιτικά/εκκλησιαστικά πράγματα Μεσαίωνα: αναίρεση επίσημα αποδεκτού
δόγματος καθυπόταξης πολιτικής στην εκκλησιαστική εξουσία, υπό αμφισβήτηση
πολιτικής κ κρατικής εξουσία πάπα (αυτοαναιρεί εκκλησιαστική και θεολογική
ισχύ του).
Ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις κατά τη διάρκεια
Αναγέννησης κ Διαφωτισμού
Γ.Α.Β.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου