ΕΠΟ 20 - Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη, τόμος Α'

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Γ.Α.Β. 2014, ΕΠΟ 20 – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (της Γ.Α.Β.)

ΤΟΜΟΣ Α΄

ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ 18^ο ΑΙΩΝΑ

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΚΕΦ. 1^ο ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ (6^ος – 14^ος)

1.1. Εικαστικές τέχνες στη δύση (6^ος – 11^ος)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

• Διάλυση Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (475)
• Περίοδος μεταναστεύσεων και επιδρομών βαρβαρικών φυλών= παρακμή (500-1000): Σκοτεινοί Αιώνες.

Χαρακτηριστικά τέχνης βάρβαρων λαών

• Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο
• Όχι ανάπτυξη μνημειακής αρχιτεκτονικής (νομαδική/αγροτική ζωή)
• Φορητά αντικείμενα, έντονη φαντασία, πολύπλοκα διακοσμητικά σχέδια
• Αδυναμία απόδοσης ανθρώπινης μορφής
• Στόχος: α. διακοσμητική λειτουργία, β. εξορκισμό κακών πνευμάτων/μαγεία

Συνένωση δύο διαφορετικών καλλιτεχνικών παραδόσεων:

Ανθρωποκεντρική και ελληνορωμαϊκή παράδοση + αφηρημένη διακοσμητική τάση = δυτικοευρωπαϊκή τέχνη

Συμβολή Εκκλησίας στην ανάπτυξη της τέχνης

• Ανασχετικό ρόλο στην πολιτιστική και κοινωνική κατάπτωση
• Επισκοπές- μοναστήρια, λόγιοι μοναχοί/κληρικοί, ιεραποστολικό έργο
• Γράμματα/τέχνες για διάδοση χριστιανισμού, αντιγραφές ιερών κειμένων
• Χειρόγραφα διακοσμημένα με περίτεχνα κ πολύπλοκα σχέδια
• Σχηματοποιημένη απόδοση ανθρώπινων μορφών

Το βυζαντινό εξαρχάτο της Ραβέννας

Ραβέννα: έδρα αυτοκρατόρων δυτικού ρωμαϊκού κράτους κ Οστρογότθων ηγεμόνων

Ανακατάληψη από Ιουστινιανό Α΄(540μ.Χ.): έδρα βυζαντινού εξαρχάτου έως 751

• Έντονη οικοδομική κ καλλιτεχνική δραστηριότητα
• Ναός Αγίου Βιταλίου: οκταγωνικός εξωτερικά, από πλίνθους, τύπος κωνσταντινοπολίτικου ναού, εσωτ. επένδυση: μαρμάρινες πλάκες, ψηφιδωτά.

Καρολίγγεια Αναγέννηση

Ένωση υπό τον Καρλομάγνο πρώην Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αναβίωση της πολιτικής ιδεεολογίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

• Τάσεις επιστροφής στην παλαιοχριστιανική καλλιτεχνική παράδοση Ρώμης
• Στόχος: ο Καρλομάγνος να φαίνεται ως διάδοχος Ρωμαίων αυτοκρατόρων)
• Προστασία τεχνών από κλήρο
• Πρόοδος σε γράμματα και τέχνες (εικονογραφημένα χειρόγραμα, μικροτεχνία)
• Πολιτικοί δεσμοί με Βυζάντιο= παρουσία βυζαντινής τέχνης
• Ανακτορικό παρεκκλήσιο Άαχεν (πρότυπο: ναός Αγ. Βιταλίου στη Ραβένα), χειρόγραφο ψαλτήριο Ουτρέχτης (πρότυπο: χειρόγραφο της ύστερης Αρχαιότητας)

Στόχοι καλλιτέχνη και θέση του στη μεσαιωνική κοινωνία

• Όχι αίτημα πρωτοτυπίας
• Αντιγραφές προτύπων και έργων προηγούμενων γενιών (όχι απαραίτητα πιστές= έκφραση καλλιτέχνη)
• Στόχος: μήνυμα Ευαγγελίου (όχι πιστή αντιγραφή φύσης, όχι στόχος τα ωραία έργα)
• Όχι κοινωνική αναγνώριση καλλιτέχνη (απλός ανώνυμος τεχνίτης)

Οθωνική τέχνη

Θάνατος Καρλομάγνου= διάσπαση αυτοκρατορίας, αναρχία (εξωτερικές επιθέσεις) Γερμανία: σταθερή διακυβέρνηση επί Ερρίκου Α΄, στέψη του γιού του, Όθωνα Α΄ από πάπα (ως αυτοκράτορας κληρονόμος Καρλομάγνου).

Πολιτική σταθερότητα= ανάπτυξη τέχνης.

• Βυζαντινές επιδράσεις (γάμος Όθωνα Β΄ με βυζαντινή πριγκίπισσα)
• Τοιχογραφίες, εικονογραφημένα χειρόγραφα
• Ευαγγέλιο Όθωνα Γ΄ (χειρόγραφο, ευαγγελικές σκηνές)

1.2. Ρομανικές εικαστικές τέχνες (11^ος – 12^ος)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

• Φάση σταθερότητας και ανάπτυξης (τέλος βαρβαρικών επιδρομών).
• Αύξηση αγροτικής παραγωγής, ανάπτυξη εμπορίου, βιοτεχνίας
• Δημιουργία αστικών κέντρων
• Φεουδαρχική διαίρεσης κοινωνίας (αριστοκρατία, κλήρος, αστοί, αγρότες)
• Υποτυπώδης έννοια κράτους
• Ολοκλήρωση εκχριστιανισμού βαρβαρικών φυλών
• Ισχύς μοναχισμού (ίδρυση ταγμάτων)

Μοναστήρια= αυτάρκεις μονάδες (κέντρα βιοτεχνίας/παραγωγής)  +θρησκευτικό/κοινωνικό έργο, πνευματική/πολιτιστική δραστηριότητα)

• Υπερηφάνεια χωρικών για κτίσμα εκκλησίας τους

Τα προσκυνήματα

• Πίστη στα ιερά λείψανα: μεγάλα ταξίδια πιστών (προσκυνήματα)
• Διαμόρφωση δρόμων προσκυνημάτων: μοναστήρια, σταθμοί, πανδοχεία
• Μεσαιωνική λατρεία λειψάνων: σημαντικό για ιστορία κ τέχνη
• Κίνητρο Σταυροφοριών= απελευθέρωση Αγ. Τόπων
• Αποτέλεσμα Σταυροφοριών= αλλαγή συσχετισμού δυνάμεων Βυζαντίου-Δύσης, κατάλυση Βυζαντίου το 1204)

Ο ρομανικός ναός

1066: κατάλυση Αγγλίας από Νορμανδούς

Εξελιγμένος οικοδομικός ρυθμός: νορμανδικός ή ρομανικός.

Αφετηρία ρομανικού τύπου: τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με/χωρίς εγκάρσιο κλίτος

Ζητήματα:

α. πρόσβαση προσκυνητών στις λειψανοθήκες,

β. ανάγκη πολλών ταυτόχρονων ιεροτελεστιών

Λύσεις:

α. αλλαγή μορφής ανατολικού τμήματος ναού κ δημιουργία περιμετρικού ημικυκλικού διαδρόμου,

β. χτίσιμο πολλών μικρών παρεκκλησίων γύρω από περιμετρικό διάδρομο.

• Κτίρια μεγάλων διαστάσεων
• Κατασκευαστικό υλικό: πελεκητός λίθος
• Πρόβλημα στέγης (ξύλινες στέγες=απλοϊκές, ρωμαϊκός θόλος= όχι σε χρήση)

Λύση: σταυροθόλιο με νευρώσεις (εγκάρσια ενεσχυτικά τόξα που συνδέουν κίονες)

Διάκοσμος ρομανικών ναών

• Τοιχογραφικός διάκοσμος με θέματα από Παλαιά/Καινή Διαθήκη/Αποκάλυψη
• Στόχος: προώθηση δογμάτων χριστιανισμού σε μη μορφωμένους πιστούς
• Όχι μίμηση φύσης, όχι λεπτομέρειες, ελεύθερος/απλός χειρισμός μορφών/χρωμάτων
• Γλυπτός διάκοσμος (συνήθως χρωματισμένος) υποταγή γλυπτικής σε αρχιτεκτονική

α. πυλώνες: μεγαλοπρεπείς θύρες πρόσοψης (πρόγονοι=ρωμαϊκές θριαμβικές αψίδες):

- ζεύγη κιόνων τοποθετημένων ώστε να αφήνουν άνοιγμα συνεχώς μικρότερο προς τα μέσα + τόξα με γεωμετρικά ή φυτικά κοσμήματα κ κλιμακωτή διάταξη

- υπέρθυρο: γλυπτός διάκοσμος με θέμα από Μέλλουσα Κρίση

- κεντρικός κίονας: στήριξη

β. κιονόκρανα: διάκοσμος με μορφές ζώων, φανταστικών τεράτων, μυθολογικών όντων, θέματα από Αγία Γραφή κ σύγχρονη ζωή

• Μικροτεχνία: σκεύη, εικονογραφημένες λειψανοθήκες και χειρόγραφα
• Αίσθηση αυστηρότητας και δύναμης
• Χτισμένοι σε τόπους με πρόσφατα προσηλυτισμένους χριστιανούς
• Επιβλητικός όγκος, βαριά/ψυχρά κτίρια= έννοια Στρατευόμενης Εκκλησίας (μάχη με Κακό ως ημέρα Κρίσεως)

Ρομανική αρχιτεκτονική Ιταλίας

Αυτοκράτορας Όθωνας Α΄: πολιτική σταθερότητα στην Ιταλία (εμφάνιση πρώτων ανεξάρτητων εμπορικών πόλεων)

• Διατήρηση τύπου παλαιοχριστιανικής βασιλικής (κρύπτες)
• Χάρη και ευχάριστη πολυχρωμία προσόψεων
• Στοιχεία λομβαρδικά, βυζαντινά, ρομανικά, αραβικά, μιμήσεις πλαιχριστιανικών ρωμαϊκών κτιρίων= τοπικό ύφος
• Μιλάνο: Κατασκευαστικό υλικό: πλίνθος, ακατέργαστη πέτρα (θόλοι)
• Τοσκάνη: κλασικίζον αρχιτεκτονικό ιδίωμα όψεων (κορινθιακοί κίονες, θριγκό με αέτωμα, κ.α.) – προοίμιο αρχιτεκτονικής Αναγέννησης
• Μνημειακό σύνολο Πίζας (πεντάκλιτη βασιλική, τοξοστοιχίες κλπ)

Βυζαντινή επίδραση στη ρομανική τέχνη της Ιταλίας

Βυζαντινή τέχνη= υψηλό πρότυπο για Δυτικούς.

- Σταυροφορίες= πολιτιστικές ανταλλαγές

- Άλωση Κων/πολης 1204= μεταφορά έργων τέχνης/ιερών λειψάνων στη Δύση

- Βενετία, καθεδρικός ναός Αγ. Μάρκου σε πρότυπο βυζαντινό

• Σταυροειδής βασιλική με πέντε τρούλους
• Τέχνη ψηφιδωτού (βυζαντινοί καλλιτέχνες, εργαστήρια βυζαντινής τέχνης)
• Καθεδρικός ναός Cefalu, ανακτορικό παρεκκλήσιο Cappella Palatina κ.α.

1.3. Γοτθικές εικαστικές τέχνες (13^ος- 14^ος)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

• Ανάπτυξη πόλεων, οργάνωση λειτουργιών κ θεσμών, κέντρα βιοτεχνίας/εμπορίου
• Οργάνωση σε συντεχνίες, κοινότητες
• Μεταφορά πρωτοβουλίας ανέγερσης εκκλησιών από μοναχούς σε κοινότητες
•  Καθεδρικοί ναοί = όχι απλές εκκλησίες (+σχολείο, μουσείο, αίθουσα μουσικής, κέντρο κοινωνικής συναναστροφής)
• Τεράστιο μέγεθος = έντονη θρησκευτικότητα μεσαιωνικής κοινωνίας
• Δύναμη κ πλούτος δυτικής Ευρώπης= εμφάνιση γοτθικού ρυθμού
• Πρώτη εμφάνιση γοτθικού ρυθμού: ανοικοδόμηση παλαιάς καρολίγγειας βασιλικής Αγ. Διονυσίου (1150) από Suger

Γοτθικός ναός (πέτρα + γυαλί)

• Κύριο κατασκευαστικό υλικό: λίθος (όπως ρομανικός ρυθμός)
• Ισχυρός πέτρινος σκελετός (στήριξη όχι σε τοίχους)

- Σταυροθόλιο με νευρώσεις

- Οξυκόρυφο τόξο (αντί κυκλικό)= ύψος

- Αντηρίδες στο εξωτερικό του ναού

- Πεσσοί

• Μείωση τοίχων, αντικατάσταση με γυαλί
• Ύψος= υποβολή πνευματικής ανάτασης στον πιστό
• Φως= πηγή/ουσία ομορφιάς, σύμβολο Χριστού ως Φως Κόσμου
• Υαλογραφήματα (αντί τοιχογραφιών)= αίσθηση εξαΰλωσης, δόξα των ουρανών
• Τρεις προσόψεις: 1 δυτική + 2 στις μακριές πλευρές.

Δυτική πρόσοψη: τρεις ζώνες καθ΄ ύψος

- πυλώνες (τρεις)

- ρόδακας (κυκλικός φεγγίτης, πλασίωση από παράθυρα)

- αέτωμα (στέγη μεσαίου κλίτος, πλασίωση από δύο κωδωνοστάσια)

• Παναγία των Παρισίων, Sainte Chapelle, Chartres, Reims (στέψη), Αμιένης
• Παρεκκλήσια όπως στον ρομανικό ρυθμό

Γλυπτή διακόσμηση γοτθικού ρυθμού

• Υποταγή γλυπτής διακοσμησης στην αρχιτεκτονική (όπως ρομανικός ρυθμός)
• Καινοτομία: αγάλματα-κίονες
• Προσπάθεια καλλιτέχνη να δώσει ζωή στις μορφές, να κατανοήσει ανθρώπινη ανατομία, απόδοση μορφής κ συναισθημάτων
• Εξατομικευμένες βιβλικές προσωπικότητες
• Αναζήτηση διδαγμάτων σε ειδωλολατρικά έργα ρωμαϊκής εποχής, όχι μίμηση φύσης
• Στόχος: αφήγηση βιβλικών γεγονότων

Γοτθική ζωγραφική 13^ου αιώνα

• Οι τοιχογραφίες έδωσαν τη θέση τους στα υαλογραφήματα
• Βασική απασχόληση ζωγράφων= εικονογράφηση χειρογράφων
• Όχι επιβλητική/απλοϊκή εικονογράφηση ρομανικής περιόδου (περισσότερες γνώσεις για ανθρώπινο σώμα)
• Στόχος: φόρτιση σκηνών με συγκίνηση, συναίσθημα (όχι μίμηση φύσης)

1.4. Γοτθικές εικαστικές τέχνες στην Ιταλία (13^ος – 14^ος)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

-          Κατάρρευση Δυτικής Ρωμαίκής Αυτοκρατορίας= κατάλυση ενότητας Ιταλίας

-          Μεσαιωνική Ιταλία= πολιτικά διαιρεμένη υπό ξένες δυνάμεις (Γότθους, Βυζαντινούς, Καρλομάγνος, Όθων Α΄, Άραβες, Νορμανδοί)= όχι ενιαία πολιτιστική ταυτότητα

-          13^ος αιώνας: αναβίωση παπισμού= ανάδυση Ρώμης= πρωτεία σε πνευματική κ καλλιτεχνική δραστηριότητα Ιταλίας.

-          Ανάμειξη παπών σε κοσμικές διαμάχες. Αποτέλεσμα: ο παπισμός υπό έλεγχο γαλλικής μοναρχίας= μεταφορά έδρας στην Αβινιόν της Γαλλίας

-          Ίδρυση μοναχικού τάγματος Φραγκισκανών

(Βασική αρχή: κατανοητά δόγματα= επίδραση σε τέχνη)

-          Ανάπτυξη πόλεων-κρατών (ανθηρή οικονομία, εμπόριο, τραπεζικό σύστημα, συντεχνίες, φόροι για έσοδα πόλης, οικοδομική δραστηριότητα

-          Καθεδρικοί ναοί, δημοτικά κτίρια= εικόνα δομής κυβέρνησης, υπερηφάνεια κατοίκων για πόλη κ νέα αστική ταυτότητα

-          Καθεδρικός ναός Φλωρεντίας (χρηματοδότηση από πόλη)

-          Νέος τύπος χορηγού: πλούσιος αστός (συναγωνισμό με αριστοκράτες): ανέγερση μεγάλων μεγάρων κ οικογενειακών παρεκκλησίων κ διακόσμησή τους

-          Απαρχή αναγνώρισης αξίας καλλιτέχνη πχ Giotto

Ιταλικός γοτθικός ρυθμός

Όχι καθαρός γοτθικός ρυθμός βορρά.

• Διαφορετική οικοδομική παράδοση (δες: ρομανική αρχιτεκτονική Ιταλίας)
• Έμφυτη τάση Ιταλών προς ήρεμες/στατικές μορφές (αντίθεση με κατακόρυφη τάση γαλλικών καθεδρικών ναών)
• Προσόψεις σε στιλ γραφικό με έγχρωμα μάρμαρα κ ποικίλα υλικά
• Γαλλικές επιδράσεις μέσω προσκυνημάτων, γαλλικών μοναχικών ταγμάτων (Κιστερκιανών) και γαλλική δυναστεία που κυβερνούσε βασίλειο Νεαπόλεως
• Νέα τάγματα Φραγκισκανών, Δομηνικανών: νέος τύπος θρησκευτικού οικοδομήματος (ναι δύναμη, όχι πολυτέλεια): σχήμα λατινικού σταυρού με τετράγωνα ή πολυγωνικά παρεκκλήσια (ναός Αγ. Φραγκίσκου Ασσίζη: απλότητα, στερεότητα, αρμονία, μεγάλες επιφάνειες τοίχων, τοιχογραφίες= σταθμός τέχνης)

Ιταλικά κοσμικά κτίρια

Ανταγωνίζονται σε ομορφιά κ ιστορικό ενδιαφέρον τα θρησκευτικά κτίρια

- Ευγενείς σε πόλεις όχι σε κάστρα

- Συμμετοχή προοδευτικών αστών κ συντεχνιών σε κοινές καλλιτεχνικές προσπάθειες

Παλάτι των Δόγηδων: διάτρητα στοιχεία, κομψές αναλογίες, τοίχος συμπαγής, μεγάλα παράθυρα, δαντελωτές επάλξεις

Γοτθική γλυπτική Ιταλίας

Ιταλική γλυπτική: διαφοροποιείται από εκείνη του Βορρά

Άνθηση σε Τοσκάνη

• Nicola Pisano (πυκνές, στέρεες συνθέσεις κλασικό + γοτθικό)
• Giovanni Pisano (αισθητική γοτθικής γλυπτικής)

Pisano (καινοτομίες):

• Άμβωνες σε πολυγωνική μορφή (όχι αυστηρή επιμήκη βυζαντινών)

Nicola:

• επεξεργασία σε ανάγλυφο των πλακών που περιβάλλουν στηθαίο άμβωνα (όπως τυμπάνων γοτθικών πυλώνων), μορφές κλασικές, στέρεα δομή, έντονη σωματική παρουσία, απόδοση πτυχώσεων (αντί γεωμετρικής αυστηρότητας και ακαμψίας μορφών καθεδρικού Autun 12^ου αιώνα)– άλμα!
• Ανθρωποκεντρικό ιδεώδες, εξάρτηση τεχνοτροπίας απο αρχαία τέχνη (μορφές και οργάνωση εικονογραφικών στοιχείων)
• Πυκνότητα εικόνων, αφηγηματική ροή, όχι εντύπωση βάθους (συγγένειες με ανάγλυφες σαρκοφάγους ρωμαϊκής κ παλαιοχριστιανικής περιόδου)
• Επιρροή από Απουλία (κίνημα επιστροφής στις μορφές της αρχαίας τέχνης από Φρειδερίκο Β΄)= πρωτοαναγεννησιακό ύφος Pisano
• Συνδυασμός κλασικισμού αρχαίας τέχνης κ πειστικής απόδοσης ανθρώπινης μορφής και συναισθημάτων (γοτθική γλυπτική) Nicola + Giovanni

Giovanni:

• ανάλαφρες νευρώδεις μορφές, δραματική κίνηση, άνετη ένταξη μορφών στο χώρο, παιχνίδισμα φωτός/σκιάς=ζωγραφική εντύπωση

Η γοτθική ζωγραφική της Ιταλίας

Ιδιαιτερότητες σε σχέση με τέχνη των Άλπεων (όπου η μνημειακή ζωγραφική παραμερίζεται + ενδιαφέρον για απόδοση συναισθήματος και αδιαφορία για απόδοση πραγματικότητας= δισδιάστατος διακοσμητικός χαρακτήρας)

Προετοιμασία για μετάβαση στη ζωγραφική της Αναγέννησης: ενδιαφέρον για απόδοση πραγματικότητας

·         Γοτθικοί ιταλικοί ναοί= μεγάλες επιφάνειες τοίχων (ψηφιδωτά/τοιχογραφίες)

·         Πολύχρονη παράδοση στη μνημειακή ζωγραφική

·         Ζωγραφική εξαρτημένη από Βυζάντιο (ως σημείο αναφοράς)

·         Νέα τεχνοτροπία:

α. ενδιαφέρον για τέχνη Αρχαιότητας,

β. ρεαλιστική απόδοση ανθρώπινης μορφής κ συναισθημάτων,

γ. απόδοση τρίτης διάστασης

·         Giotto, Pietro Cavallini, Jacopo torriti, Cimabue, Duccio κ.α.

Ιστορικοί παράγοντες για ανάπτυξη ζωγραφικής:

α. φιλοδοξία παπών για αναβίωση παπισμού (Ρώμη= καλλιτεχνικό κέντρο με σημείο αναφοράς τη παλαιοχριστιανική Ρώμη: κλασικά πρότυπα),

β. μοναχικά τάγματα (θρησκεία κατανοητή στο λαό: ρεαλισμός)

Σχολή Φλωρεντίας:

Giotto: (μαθητής Cumabue που ήταν εκπρόσωπος βυζαντινίζουσας τεχνοτροπίας)

• Βυζαντινή τέχνη= στοιχεία από ελληνορωμαϊκή εποχή

• Επίδραση από Nicola Pisano (συνδυασμός κλασικού-γοτθικού)
• Προσωπικό τεχνοτροπικό ιδίωμα: πλαστική απόδοση μορφών, πειστικότητα έκφρασης και κινήσεων, ψευδαίσθηση βάθους, εντύπωση πραγματικού (προετοιμασία Αναγέννησης)
• Τοιχογραφικός διάκοσμος Παρεκκλησίου Αρένας/Σκροβένι (παραγγελία πλούσιου αστού Σκροβένι για εξιλέωση για αμάρτημα τοκογλυφίας):

- σαφής σύνθεση

- μορφές σε πρώτο πλάνο

- τοπίο κ αρχιτεκτονικό βάθος δευτερεύοντα (προσοχή στα δρώμενα)

- αίσθηση βάθους από τρόπο τοποθέτησης μορφών κι όχι απόδοσης τοπίου

- στέρεη δομή και όγκος (σχέδιο, χρώμα, φωτοσκίαση)

- έκφραση/κίνηση

• Λαμπρότερος εκπρόσωπος Φλωρεντινής Σχολής

Σχολή Σιένας:

• Έμφαση σε χρώμα
• Κομψές ανθρώπινες μορφές
• Λυρική και διακοσμητική διάθεση
• Ηγετική φυσιογνωμία: Duccio (άλλοι καλλιτέχνες: Simone Martini, Ambrogio Lorenzetti, Pietro Lorenzetti)
• Προετοιμασία για εμφάνιση διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας
• Απεικόνιση τοπίου (για πρώτη φορά το τοπίο γίνεται σημαντικό στη ζωγραφική)

Duccio:

- Εκλεπτυσμένη τεχνοτροπία/μικρογραφική κλίμακα (αντί μνημειακή ζωγραφική Giotto)

- Φορητοί πίνακες βωμού (αντί τοιχογραφίες όπως ο Giotto)

- Επιδράσεις από βυζαντινή τέχνη + γοτθική παράδοση Βορρά

- έργο Maesta (πίνακας βωμού για Αγία Τράπεζα καθεδρικού Σιένας): α. βυζαντινές φυσιογνωμίες, β. γοτθική τεχνοτροπία, γ. αναζήτηση τρίτης διάστασης

Simone Martini (μαθητής Duccio):

- περισσότερο γοτθική τεχνοτροπία

- δεξιοτεχνία στην οργάνωση της σύνθεσης

- διακοσμητική διάθεση, αγάπη για χρώμα

- ενδιαφέρον για ενδύματα και λεπτομέρειες

- μορφές ψηλές, λεπτές, με χάρη, κομψότητα, αυταρέσκεια

- αναζήτηση ρεαλιστικής απόδοσης κ τρίτης διάστασης

1.5. Διεθνής γοτθικός ρυθμός (τέλη 14^ου – αρχές 15^ου)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

·         Πείνα, επιδημίες πανούκλας, πολιτική αστάθεια, δυναστικές διαμάχες (Εκατονταετής Πόλεμος), κοινωνικές αναταραχές

·         Πρίγκιπες μαικήνες υποστηρίζουν την καλλιτεχνική δραστηριότητα

- Κάρολος Α΄, μονάρχης Γερμανίας: οικοδομική δραστηριότητα (δημαρχείο, ξενώνες, αγορά, θρησκευτικά καθιδρύματα), συλλογή χειρογράφων

- Βοημία: κέντρο τέχνης, διακίνηση ιδεών και τεχνοτροπιών

·         Ευρωπαϊκές καλλιτεχνικές ανταλλαγές: σύνθεση γαλλικής κ ιταλικής παράδοσης της γοτθικής εποχής = διεθνής γοτθικός ρυθμός

·         Παραγγελίες υψηλής αριστοκρατίας= ιδέες, πολιτικές φιλοδοξίες, αισθητική επηρέασαν περιεχόμενο και μορφή τέχνης

Χαρακτηριστικά διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας

Άνθηση στη Γαλλία. Εξέλιξη γοτθικής ζωγραφικής (+κατακτήσεις ιταλικής τέχνης στην απόδοση του τρισδιάστατου χώρου)

• Έντονη διακοσμητική διάθεση (λαμπερά χρώματα, αρμονικοί συνδυασμοί (χρυσό βάθος), λεπτομερή απόδοση διακοσμητικών λεπτομερειών
• Ψηλόλιγνες, κομψές ανθρώπινες μορφές, κίνηση, χάρη
• Τρισδιάστατη κ φυσιοκρατική απόδοση χώρου
• Ενδιαφέρον για παρατήρηση και απόδοση τοπίου
• Χειρόγραφο «Πολύ πλούσιες ώρες» του δούκα του Berry (θρησκευτικό βιβλίο): σταθερό, σίγουρο σχέδιο, λαμπερά χρώματα, κομψές μορφές, λεπτομέρεια

ΚΕΦ. 2^ο ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ: ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ (1400-1525)       

Αναγέννηση: πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα

• Ορθολογισμός + στροφή προς ελληνορωμαϊκή Αρχαιότητα
• Αρχή: 1401 (διαγωνισμός για κατασκευή/διακόσμηση βορινής θύρας βαπτιστηρίου Φλωρεντίας)

Τέλος: 1527 (λεηλασία Ρώμης από Γερμανό αυτοκράτορα Κάρολο Ε΄)

• Κοιτίδα: Ιταλία και πλούσιες ελεύθερες πόλεις της (εμπόριο, βιοτεχνία)
• Ευγενείς + φεουδάρχες + μεσαία τάξη (θερμοί προστάτες τεχνών)
• Ορθολογική οργάνωση εργασίας, ανατροπή σχολαστικού θεολογικού πνεύματος
• Νέες επιστημονικές ανακαλύψεις (μαθηματική προοπτική, ανατομία σώματος)= νέα εφόδια καλλιτεχνών
• Τυπογραφία: διάδοση γνώσης
• Έντονο θρησκευτικό συναίσθημα, ισχυρή Εκκλησία + όχι ενοχή Μεσαίωνα
• Ανακάλυψη νέων χωρών= πλούτος ναυτικών πόλεων: Αυτοπεποίθηση
• Ο άνθρωπος κυρίαρχος του κόσμου και μέτρο για όλα τα πράγματα
• Το άτομο στο κέντρο κάθε έργου/σχεδιασμού (προσωπογραφία, αρχιτεκτονική κ.α.)
• Αλλαγή κοινωνικής θέσης καλλιτέχνη: καλλιτέχνης-δημιουργός (όχι απλά τεχνίτης)
• Καλλιτεχνική δημιουργία= μέσο προβολής προσωπικότητας καλλιτεχνών και εργοδοτών τους στο παρόν και στην αιωνιότητα

Κύριο χαρακτηριστικό Αναγέννησης: αναβίωση γραμμάτων και τεχνών υπό επίδραση κλασικών προτύπων (κίνημα ουμανισμού: αναβίωση κλασικής γραμματολογίας, Βοκκάκιος, Δάντης) Εξοικείωση με αρχαία κείμενα λόγω:

α. έξοδος Ελλήνων λογίων προς Ιταλία, β. τυπογραφία

Στην τέχνη:

• Μελέτη αρχαίας γλυπτικής (πιστή απόδοση ανθρώπινου σώματος)
• Μορφολογικά στοιχεία κ αναλογίες αρχιτεκτονικής Αρχαιότητας

2.1. Εικαστικές τέχνες της πρώιμης Αναγέννησης στην Ιταλία (1400-1500)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

Κέντρο πρώιμης Αναγέννησης: Φλωρεντία (ανεξάρτητη πόλη)

• Οικονομική ευημερία
• Ανεξάρτητη δημοκρατία (διοίκηση από ομάδα πολιτών: Signoria)= αστική υπερηφάνεια [στον αντίποδα της μεσαιωνικής νοοτροπίας όπου η εργασία τελείτο υπό τις διαταγές του άρχοντα ή της Εκκλησίας]
• Τόνωση προσωπικότητας ατόμου, ευκαιρίες για κοινωνική άνοδο
• Κύριοι παραγγελιοδότες: εύποροι πολίτες μεσαίας τάξης (πχ Μέδικοι, Strozzi, Pazzi, Brancacci, Pitti, Rucellai κ.α.) και πόλεις

Μέδικοι: φλωρεντινή οικογένεια εμπόρων/τραπεζιτών, μαικήνες τέχνης

- Cosimo=χορηγός θρησκευτικών/κοσμικών κτιρίων, ίδρυσε πλατωνική Ακαδημία

- Piero de’ Medici= συλλέκτης έργων τέχνης/αρχαιοτήτων, ιδρυτής Α΄ Ακαδημίας Τέχνης

Άλλο κέντρο πρώιμης Αναγέννησης: Βενετία (αυτοδιοίκηση, ολιγαρχία, εμπορική δύναμη)

Κέντρο παπικού κράτους: Ρωμη (στήριξη τέχνης από παπική αυλή)

Η αρχιτεκτονική

- Στροφή προς Αρχαιότητα= προσοχή σε αρχαία κατάλοιπα Ιταλίας.

- Ανακάλυψη συγγράματος Βιτρούβιου «Περί αρχιτεκτονικής»: συστηματοποίηση γνώσης για αρχαία αρχιτεκτονική

- Θαυμασμός αρχαίων προτύπων: υιοθέτηση μορφολογικών στοιχείων (ημικίονες, παραστάδες, αετώματα, τοξοστοιχίες κ.α. και αναλογίες ρωμαϊκών κτιρίων)

Στόχος: επίτευξη ομορφιάς και αρμονίας

Χαρακτηριστικά:

• Υπεροχή οριζόντιου άξονα (κι όχι κατακόρυφου όπως γοτθικό)
• Στατικότητα (κι όχι κίνηση όπως γοτθικό)
• Συμμετρία (κυρίως κάτοψης και όψεων)
• Πρώιμη Αναγέννηση: παράθυρα τοξωτά
• Ώριμη Αναγέννηση: παράθυρα ορθογώνια με τριγωνικό ή τοξωτο άετωμα
• Τοξοστοιχίες με ημικυκλικά τόξα
• Κιονοστοιχίες με οριζόντιους θριγκούς
• Κίονες/παραστάδες με βάση αρχαία πρότυπα δωρικού, ιωνικού, κορινθιακού καισύνθετου ρυθμού
• Εκκλησίες Αναγέννησης: τρούλοι  [συχνά με φανό (πρωτοεμφανιζόμενο στοιχείο) στην κορυφή]

Οι μεγάλοι αρχιτέκτονες της πρώιμης Αναγέννησης

Οικοδομική δραστηριότητα 15^ου αιώνα: Φλωρεντία, Μιλάνο, Βενετία

Brunelleschi, Alberti, Michelozzo

Brunelleschi (Φλωρεντία):

• Ο πρώτος που τόλμησε να εντάξει στοιχεία ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής (κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα, παραστάδες, αψίδες κ.α.)
• Σημαντική ανακάλυψη: κεντρική προοπτική (συστηματοποίηση μαθηματικών κανόνων προοπτικής= ψευδαίσθηση βάθους)

Προοπτική= αναπαράσταση τρισδιάστατων αντικειμένων σε δισδιάστατη επιφάνεια

• Έργα: προσθήκη τρούλου ναού Φλωρεντίας, Νοσοκομείο Αθώων, Palazzo Pitti, Palazzo Quaratesi

Alberti (ιδεώδες αναγεννησιακού ανθρώπου):

• Πραγματείες: ορθολογική αισθητική θεωρία με βάση πρακτικές Αρχαιότητας κ παρατήρηση νόμων φύσης
• Καινοτομία: καθιέρωση ιδιότητας επαγγελματία αρχιτέκτονα (μόνο σχεδιασμός)
• Έργα: Ανάκτορο Rucellai (α’ παράδειγμα οργάνωσης όψης κοσμικού κτιρίου με παραστάδες σε αρχαίους ρυθμούς), μετατροπή μεσαιωνικού ναού Αγ. Φραγκίσκου σε μαυσωλείο οικογένειας Malatesta (θριαμβικές αψίδες= θρίαμβος επί του θανάτου, σαρκοφάγοι ποιητών σε κόγχες πχ Πλήθωνος Γεμιστού), ναός Αγ. Ανδρέα Μάντοβα (πρόσοψη= ρωμαϊκή αψίδα θριάμβου)

Michelozzo (αρχιτέκτονας/γλύπτης, συνεργάτης Brunelleschi, Donatello):

• Έργο: ανάκτορο Medici-Ricardi (Φλωρεντία)

Η γλυπτική

Περίοπτη γλυπτική + ανάγλυφο

Νατουραλιστική απόδοση ανθρώπινης μορφής κ κίνησης + προοπτική (τρίτη διάσταση)

Υλικά: πλούσιοι παραγγελιοδότες (υψηλό κόστος)= πολύτιμα υλικά: κοράλλια, πέτρες, χρυσό, ασήμι, ορύχαλκο, μάρμαρο (χρωματιστά ή μη), ξύλο/πηλός (τα φτηνότερα)

Θέματα: παγανιστικά θέματα Αρχαιότητας + θρησκευτικά θέματα + μετάλλια

Παγανιστικά: πχ ορειχάλκινο σύμπλεγμα Ηρακλή κ Ανταίου του Pallaiuolo (Ηρακλής: σύμβολο αναγεννησιακού ανθρώπου που κατακτά αθανασία)

Μετάλλια: αρχαία ρωμαϊκή καταγωγή (Pisanello)

Θρησκευτικά θέματα: Παναγία Βρεφοκρατούσα (παραγγελίες φτωχών:χρωματισμένο γύψο)]

Μεγάλοι γλύπτες πρώιμης Αναγέννησης

Ghiberti: νέα επιτεύγματα + παράδοση διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας [κέρδισε διαγωνισμό για βορινή χάλκινη θύρα βαπτιστηρίου Φλωρεντίας κ ανατολική Θύρα Παραδείσου (νότια πλευρά: έργο Pisano)]

Donatello (ο μεγαλύτερος Φλωρεντινός γλύπτης του 15^ου αιώνα):

• Εφαρμογή κανόνων προοπτικής Brunelleschi στη γλυπτική
• Συγκεντρώνει κύρια χαρακτηριστικά Αναγέννησης

- Φυσιοκρατική αντίληψη ανθρώπινης μορφής

- Προοπτική απόδοσης χώρου

- Ενδιαφέρον για αρχαία τέχνη

• Έργα: ορειχάλκινο άγαλμα στρατηγού Gattamelata (αναβίωση αρχαίου τύπου έφιππου ανδριάντα, πρότυπο: άγαλμα Μάρκου Αυρήλιου Καπιτώλιο Ρώμης + βυζαντινά ορειχάλκινα, άλογο>ιππέα: επιβολή ανθρώπου μέσω ηθικής κ πνευματικής υπεροχής, κι όχι σωματικής)

Η ζωγραφική (δύο τάσεις)

• Προσπάθεια απόδοσης πραγματικότητας
• Προοπτική (εφαρμογή στη ζωγραφική από Masaccio)
• Ρωμαλέα ζωγραφική, απλότητα, στερεότητα, λογική
• Χορηγοί: μεσαία τάξη [κυρίως τάξη εμπόρων (ορθολογισμός, μαθηματικά)]
• Μέσα 15^ου: τεχνοτροπική αλλαγή=επιστροφή σε παλαιότερες παραδόσεις και δη σε διεθνή γοτθικό ρυθμό:

ενδιαφέρον για λεπτομέρειες (ρεαλιστική απόδοση: όχι με πλατιά επίπεδα πρώτου μισού Αναγέννησης, ναι με γραμμή): Botticelli, Lippi, Signorelli

• Κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο τεχνοτροπικών εξελίξεων:

- συμπεριφορά μεσαίας (αστικής) τάξης (αρχές 15^ου: αναζήτηση ταυτότητά της απέρριψε γοτθικό ρυθμό, μέσα 15^ου: παγίωση θέσης της με πλούτο/δύναμη τείνει σε πολυτέλεια του γοτθικού, προσπάθεια αφομίωσης με αριστοκρατία πχ Μέδικοι, ζωγράφος Gozzoli: επιστροφή στο διεθνή γοτθικό ρυθμό)

- Εκκλησία & Αυλές: υιοθετούν επιτεύγματα πρώιμης Αναγέννησης (πχ Mantegna: συνέχεια έργου Masaccio)

Η τεχνική

• Μνημειακή ζωγραφική (τοιχογραφίες): α. αδρό σώμα σοβά, β. sinopia=πρόχειρο σκίτσο, γ. intonaco (λεπτό στρώμα υγρού σοβά) + ζωγραφική – νωπογραφία: χρώμα σε υγρό σοβά (απαίτηση ταχύτητας), ζωγραφική μιας μέρας=giornata
• Μικρής κλίμακας (πίνακες βωμού): σε ξύλο (τεχνική ανάλογη τοιχογραφίας)

Μεγάλοι ζωγράφοι πρώιμης Αναγέννησης στη Φλωρεντία (φλωρεντινό quattrocento)

Masaccio: μεγαλοφυέστερος ζωγράφος πρώιμης Αναγέννησης (αντίστοιχος του Giotto) (Brunelleschi + Donatello + Masaccio= βάσεις τέχνης ιταλικής Αναγέννησης)

• Αξιοποίηση δυνατοτήτων κεντρικής προοπτικής
• Πλαστικότητα κ σφρίγος ανθρώπινης μορφής [όπως σε Giotto (αντίθετα από Masaccio, όμως, Giotto= φως διάχυτο)]
• Σχέδιο/χειρισμό φωτός/σκιάς: πηγή φωτός έξω από παράσταση, έκφραση/ζωή
• Έργα: τοιχογραφίες Cappella Brancacci (Φλωρεντία): ανατομία, φως/σκιά, έκφραση

Fra Angelico (Δομηνικανός μοναχός): τέχνη στην υπηρεσία τάγματος Δομηνικανών

• Βασικές αρχές παλαιότερης γοτθικής τέχνης + νέα τεχνοτροπία Masaccio
• Έργο: τοιχογραφίες μοναστηριού San Marco Φλωρεντίας κ.α. (εύθραυστες, αέρινες μορφές, σωστές αναλογίες, χρήση προοπτικής)

Paolo Uccello: από τους πρώτους που αφομοίωσαν επιτεύγματα πρώιμης Αναγέννησης

• Μεταλλοτεχνία
• Διεθνή γοτθική τεχνοτροπία: αντινατουραλιστικές τάσεις, σκληρά περιγράμματα, αδέξιος χειρισμός φωτός/σκιάς
• Τεχνική ψηφιδωτού
• Προοπτική
• Έργο: 3 πίνακες μεγάλων διαστάσεων, παραγγελία Μεδίκων, θέμα: ιστορικό (ανθρωπιστικό ενδιαφέρον)

Piero della Francesca (καλλιτέχνης-ανθρωπιστής, επηρέασε ζωγραφική βορειοϊταλικών εργαστηρίων, προετοίμασε ώριμη Αναγέννηση, μαθήτευσε σε σιεννέζικο εργαστήριο)

• Χειρισμός χρώματος κ σκιοφωτισμού. Πρόσθεσε στο χρώμα λάδι σε μεγαλύτερη ποσότητα (ατμοσφαιρικός φωτισμός)= πλαστικότητα μορφών, ψευδαίσθηση βάθους (Masaccio: φωτισμός άμεσος με σκιές στο έδαφος, Francesca: εκθαμβωτικό φως, χωρίς σκιές)
• Γνώση προοπτικής, στερεότητα, γεωμετρικότητα οργάνωσης συνθέσεων
• Έργο: τοιχογραφίες Αγ. Φραγκίσκου Arezzo

Botticelli: (χαρακτηριστικά 2^ου μισού Quattrocento, πλατιά ανθρωπιστική παιδεία)

• Πλούσια θεματολογία (έμφαση σε μυθολογικά θέματα)
• Έργα: «Η Άνοιξη», πίνακας μεγάλων διαστάσεων, Μέδικοι.

Τεχνοτροπία: διακοσμητική διάθεση= ζωηρά χρώματα, κομψές μορφές, λεπτομέρειες

Περιεχόμενο: περίπλοκη νεοπλατωνική Χριστιανικη εκδοχή μύθου Αφροδίτης (αλληγορία, Αφροδίτη= προχριστιανική παγανιστική Παναγία)

Ζωγραφική πρώιμης Αναγέννησης στη βόρεια Ιταλία

Α΄μισό 15^ου: διεθνής γοτθική τεχνοτροπία

Εκπρόσωποι: Pisanello (γλύπτης, βλ. παραπάνω «Γλυπτική. Θέματα.», Gentile de Fabriano

Σχολή Βενετίας (καλλιτεχνικό κέντρο)

• Έμφαση σε χρώμα (σε αντίθεση με Φλωρεντίας: έμφαση σε σχέδιο) – εξαιτίας στενής σχέσης με Ανατολή και επιρροής από φλαμανδική ζωγραφική
• Τονικές διαβαθμίσεις χρώματος (εξοικείωση με θάλασσα)

Andrea Mantegna (ο μεγαλύτερος ζωγράφος Ιταλίας μετά τον Masaccio, επιρροή Donatello, συναναστροφή με ουμανιστικούς κύκλους): ενδιαφέρον για Αρχαιότητα, προοπτική, ρεαλισμός, πλαστική αντιμετώπιση ανθρώπινης μορφής, έκφραση

Giovanni Bellini (επιρροή από Mantegna)

• Σχεδιαστική ποιότητα, δεξιοτεχνία σε χρήση χρώματος (διαφάνεια, βάθος), τεχνική ελαιογραφίας, απεικόνιση τοπίου, προσωπογραφία

2.2. Οι εικαστικές τέχνες της ώριμης Αναγέννησης στην Ιταλία (1500-1525)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

Πέρασμα από δημοκρατικό πολίτευμα σε κληρονομική εξουσία Μεδίκων.

Εισβολή Γάλλων. Μέδικοι (προστάτες τεχνών): εκτός εξουσίας (μακριά από Φλωρεντία για 20 χρόνια_

Παπική εξουσία: αλλεπάλληλοι πόλεμοι για επέκταση επικράτειάς της, αναχαίτηση από Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (λεηλασία Ρώμης 1527)= διασπορά καλλιτεχνών

Καλλιτεχνικό κέντρο: Ρώμη

Χορηγός: παπική Εκκλησία (προσπάθεια αύξησης γοήτρου)

Κύρια χαρακτηριστικά ώριμης Αναγέννησης:

• Αναζήτηση ομορφιάς, αρμονίας, συμμετρίας συνθέσεων (κλασική φάση τέχνης quattrocento: ολοκληρωμένη μορφή σε κατακτήσεις (κεντρική προοπτική+ανατομία) πρώιμης Αναγέννησης)
• Ελευθερία καλλιτεχνικής έκφρασης
• Bramande, Leonardo da Vinci, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Giorgone, Τισιανό

Αρχιτέκτονας Bramante και δραστηριότητά του στο Βατικανό

Bramante: σημαντικότερος αρχιτέκτονας ώριμης Αναγέννησης

Ανάθεση από φιλόδοξο πάπα Ιούλιο Β΄: έργα μεγάλης κλίμακας

Σημαντικό έργο: περίκεντρος τρουλαίος ναΐσκος San Pietro in Montorio

Το πλεόν φιλόδοξο σχέδιο του πάπα: ανέγερση Αγίου Πέτρου (σχέδιο Bramante, πραγματοποιήθηκε με πολλές τροποποιήσεις)

Leonardo da Vinci. Ο καλλιτέχνης-ερευνητής

Διαφορά από άλλους μορφωμένους της εποχής του: αναζητούσε λύσεις όχι σε αρχαία κείμενα, αλλά σε προσωπική παρατήρηση και εμπειρία. Ευρύτητα ενδιαφερόντων.

Δύο τεχνολογικά ευρήματα (νέες διαστάσεις στη ζωγραφική):

• Sfumato (χειρισμός φωτός σκιάς): κατάργηση έντονων περιγραμμάτων, χρήση τονικών διαβαθμίσεων, οι φόρμες σβήνουν= μορφές όχι σκληρές/άκαμπτες όπως 15^ου αιώνα, αλλά σαν σε ομίχλη, μυστήριο, αέρινη απαλότητα)
• Ατμοσφαιρική προοπτική: όχι μόνο κεντρική προοπτική (σχεδιακή απόδοση βράχυνσης με βάση μαθηματικούς κανόνες), αλλά με κατάλληλο χειρισμό χρώματος
• Έργα: α. τοιχογραφία Μυστικού Δείπνου, β. Mona Lisa

Μιχαήλ Άγγελος. Απαράμιλλος γλύπτης, ζωγράφος και αρχιτέκτονας

Μελέτησε Giotto, Donatello, Masaccio, υστεροελληνιστική γλυπτική. Ενδιαφέρον εστιασμένο στον άνθρωπο (έκφραση εσωτερικού κόσμου, ομορφιά σώματος).

Ανατομία (ανατέμνοντας πτώματα). Σχεδιασμός από ζωντανά πρότυπα (μοντέλα)= σχεδιασμός από όλες τις οπτικές γωνίες.

• Ζωγραφικά έργα: Pieta (θρησκευτικό θέμα), Δαυίδ (υπερφυσικό μέγεθος, εκφράζει ενεργητικότητα κ αυτοπεποίθηση νεότητας), ταφικό μνημείο πάπα Ιουλίου Β΄ (δραματική ένταση στιγμής θανάτου, γλυπτό Μωυσή: ενσάρκωση «ζωής διαλογισμού κ ζωής δράσης» νεοπλατωνικών), οροφή Cappella Sistina (άψογη σχεδίαση, αρμονία χρωματικών συνδυασμών)
• Αρχιτεκτονικά έργα: παρεκκλήσιο Λέοντος Ι΄, μαυσωλείο Μεδίκων, Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη, αποπεράτωση ναού Αγ. Πέτρου Ρώμης.

Ραφαήλ. Ο ζωγράφος του ιδανικού κάλλους και αρμονίας

(επαφή με έργο Leonardo και Μιχαήλ Άγγελου)

• Πίνακες με θέμα την Παναγία («φλωρεντινή» περίοδος καλλιτέχνη: σφουμάτο, σκοτεινό βάθος, ευγένεια, ηρεμία, γλυκύτητα μορφών)
• Stanza della Segnatura (τοιχογραφική διακόσμηση αίθουσας, παλάτι Βατικανού: 4 κλάδοι γνώσης, στοιχεία χριστιανικής-ουμανιστικής παιδείας)
• «Σχολή των Αθηνών» (κτίριο σε σχέδιο Bramante για Άγ. Πέτρο, έντονες ψυχικες καταστάσεις, στέρεα δομή, καθαρότητα, χρωματική αρμονία, οργάνωση σύνθεσης,  μνημειακός χαρακτήρας= από τα χαρακτηριστικότερα έργα ώριμης Αναγέννησης)

Ώριμη Αναγέννηση στη Βενετία (όχι ευδιάκριτες οι φάσεις πρώιμης-ώριμης)

Πλούτος + Σχολή Βενετίας 15^ου αιώνα= ακμή σε ώριμη Αναγέννηση

Προστάτες τέχνης: κυβέρνηση και πλούσιες οικογένειες (όχι Εκκλησία)

• Φωτεινή ατμόσφαιρα (από βενετσιάνικη ζωγραφική 15^ου)
• Αγάπη για ομορφιά υπαίθρου
• Ρομαντική ταύτιση ανθρώπου φύσης

Giorgone (ποιητική, αινιγματική μορφή Βενετσιάνικης Σχολής)

• Παρέκαμψε πρώτος παραδοσιακή θεματολογία (ιστορικά, θρησκευτικά, μυθολογικά θέματα): θέματα που επιδέχονται ερμηνείες
• Επιδέξιος χειρισμός φωτός και χρώματος + τεχνική ελαιογραφίας= ονειρική ατμόσφαιρα, κλίμα νοσταλγίας

Τισιανός (μαζί με Leonardo, Μιχαήλ Άγγελο, Ραφαήλ σφράγισε ώριμη Αναγέννηση)

• Κυρίαρχη θέση ανθρώπου στο έργου του: μεγάλος αριθμός προσωπογραφιών (γνήσιος εκπρόσωπος Αναγέννησης)
• Μεγαλύτερη συμβολή: ελευθερία χειρισμού χρώματος (τεχνική ελαιογραφίας: λαμπερή εντύπωση, πλούτος χρωματικών τόνων, βάθος)

Antonio Allegri ή Correggio

• Τολμηρότερος χειρισμός χρώματος κι από τον Τισιανό
• Αξιοποίησε ανακάλυψη ότι: χρώμα + φως εξισορροπούν στοιχεία σύνθεσης κ κατευθύνουν το βλέμμα του θεατή
• Οροφές και θόλοι: χρήση προοπτικής + χρώματος= ψευδαίσθηση ότι δεν υπήρχε οροφή

2.3. Οι Εικαστικές τέχνες της Αναγέννησης του Βορρά (1440-1525)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

• Εκατονταετής πόλεμος (γαλλικής-αγγλικής μοναρχίας και νίκη Γαλλίας). Αποδυνάμωση γαλλικού βασιλείου, εμφάνιση Γερμανού βασιλιά Καρόλου Ε΄ (ένωση Γερμανίας-Ισπανίας, επέκταση σε Ιταλία, κυριαρχία-λεηλασία Ρώμης).
• Πολεμικές διαμάχες: εξάντληση βασιλικών περιουσιών (που είχαν συμβάλλει σε ανάπτυξη διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας)

Πρωτοβουλίες καλλιτεχνικού τομέα: ανερχόμενη τάξη εμπόρων (μεσαία τάξη)

Γάνδη, Μπρυζ, Βρυξέλλες, Λουβέν, Αμβέρσα (πλούτος χάρη σε υφαντουργία)= καλλιτεχνικά κέντρα (Φλάνδρα)

• Θρησκευτικές αναταραχές, κριτική στάση απέναντι σε Καθολική Εκλησία (ουμανισμός). Έρασμος: σάτιρα κατά πάπα, σύστασης θέσπισης μεταρρυθμίσεων. Συγχωροχάρτια πάπα Ιούλιου Β΄: δυσφορία, θέσεις Μαρτίνου Λούθηρου, κίνημα Μεταρρύθμισης, ρήξη στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Τυπογραφία= διάδοση ιδεών, εδραίωση Μεταρρύθμισης

Διαφορές και ομοιότητες μεταξύ Αναγέννησης Βορρά και ιταλικής Αναγέννησης

Διαφορές:

• Βορράς: Μεσαιωνικές αντιλήψεις για άνθρωπο και σχέση με Θεό κ κοινωνία

Ιταλία: αυτάρκεια, υπεροχή ατόμου

• Βορράς: Αναγέννηση μόνο σε ζωγραφική (γλυπτική/αρχιτεκτονική: γοτθικά)

Ιταλία: Αναγέννηση σε όλες τις εκφράσεις της τέχνης

• Βορράς: όχι αναβίωση μορφών Αρχαιότητας

Ιταλία: ενδιαφέρον για καλλιτεχνικές μορφές Αρχαιότητας

• Βορράς: απόδοση πραγματικότητας μέσα από εμπειρία και παρατήρηση + εμπειρική χρήση βράχυνσης, όχι βάση σε μαθηματικούς κανόνες προοπτικής + λεπτομέρεια (παρατήρηση) + δυνατότητες ελαιογραφίας = αληθοφανείς συνθέσεις (πιστότητα απόδοσης ενδυμάτων/κοσμημάτων, ανατομικές ατέλειες, ακαμψία κίνησης)

Ιταλία: μαθηματικοί κανόνες προοπτικής

• Χρονολογικές διακρίσεις Αναγέννησης ισχύουν για Ιταλία, αλλά όχι για Βορρά.

Ομοιότητες:

• Σεβασμός προς φύση: ενδιαφέρον για πιστή απόδοσή της

Βορράς: ενδιαφέρον για φυσικό/δομημένο περιβάλλον (νομιναλισμός: θεός ενυπάρχει και στο πιο μικρό τμήμα του φυσικού κόσμου= ρεαλισμός, λεπτομέρεια)

Ιταλία: αρχές γεωμετρικής προοπτικής κ ένταξη ανθρώπινης μορφής στο χώρο

• Όχι ομοιογένεια στην τέχνη των διάφορων περιοχών (τοπικές πολιτικές κ κοινωνικές συνθήκες)

Η Αναγέννηση στις Κάτω Χώρες

Πρώτη εμφάνιση Αναγέννησης τέχνης Βορρά: Φλάνδρα (πολιτική/οικονομική άνοδος δουκάτου Βουργουνδίας, όπου η Φλάνδρα υπαγόταν)

Καλλιτεχνικά κέντρα Φλάνδρας: Μπρυζ, Γάνδη, Βρυξέλλες, Αμβέρσα

• Πρώτη χρήση τεχνικής ελαιογραφίας (νέες δυνατότητες ζωγραφικής)
• Αληθοφανής κ λεπτομερής αποτύπωση πραγματικότητας + συμβολικά στοιχεία
• Τέλη 15^ου: επιστροφή σε τέχνη παλαιότερης εποχής (επιλεκτικά), μεταφορά καλλιτεχνικού κέντρου βάρους σε Ολλανδία

Τεχνική ελαιογραφίας

Παραδοσιακή τέχνη τέμπερας (συνδετική ύλη χρωμάτων: κρόκος αυγού), ταχείς ρυθμοί

Ελαιογραφία (συνδετική ύλη χρωμάτων: λάδι): επίθεση διαδοχικών στρώσεων ημιδιαφανών χρωμάτων= απεριόριστη διαφάνεια χρωματικών τόνων, στιλπνά χρώματα, απόδοση λεπτομερειών, αργοί ρυθμοί

Ανακάλυψη: Αρχαιότητα

Βελτίωση κ αξιοποίηση: Jan van Eyck

Χρήση και από Βενετσιάνικη Σχολή, ενώ καθιερώθηκε από Τισιανό

Οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Αναγέννησης στις Κάτω Χώρες

Klaus Sluter (γλύπτης): ρεαλισμός, μνημειακός χαρακτήρας ανθρώπινης μορφής, «Κρήνη του Μωυσέως»

Jan van Eyk (κυριότερος ζωγράφος): παρατηρητικότητα, λεπτομέρεια, ακρίβεια, προσωπογράφος, φωτογραφική ακρίβεια, πλούσιος συμβολισμός, «Οι αρραβώνες των Arnolfini»

Ζωγράφος του Flemalle (ή Robert Campin): ρεαλισμός, έμφαση σε λεπτομέρειες εσωτερικών χώρων, απόδοση συναισθήματος μορφών, ενδύματα με πτυχές, έντονα χρώματα

Rogier van der Weyden: συγκίνηση, πάθος θρησκευτικών συνθέσεών του, σπάνια ψυχογραφική διάθεση πορτρέτων

Hugo van der Goes: πιστότητα λεπτομερειών περιβάλλοντος, έντονη εκφραστικότητα. «Πίνακας βωμού των Portinari» (παραγγελία τραπεζίτη): ρεαλισμός, σύμβολα, οργάνωση στοιχείων υποδηλώνει τρίτη διάσταση, απόδοση μορφών με διαφορά κλίμακας (μεγέθους) ανάλογα με σημασία του (χαρακτηριστικό τέχνης Μεσαίωνα)

Hieronymus Bosch: συνοψίζει τάσεις Μεσαίωνα, προχωρά πέρα από Αναγέννηση, όχι ενδιαφέρον για οργανική απόδοση ανθρώπινης μορφής και πιστής απόδοσης χώρου, αίσθηση παραλόγου, αποτύπωση κρίσης αξιών εποχής του (πρόδρομος σουρεαλισμού)

Η Αναγέννηση στη Γαλλία

Άνθηση σε ρομανική και γοτθική εποχή, στατικότητα κατά την Αναγέννηση

Καλλιτεχνικά κέντρα: Προβηγκία, Tours (κοιλάδα Λίγηρα, διαμονή βασιλικής δυναστείας)

Ζωντανή γοτθική παράδοση + επιρροή από τέχνη Ιταλίας κ Κάτω Χωρών= αρχιτεκτονική κάστρων περιοχής Λίγηρα.

Jean Fouquet (ζωγράφος και μικρογράφος): στοιχεία τέχνης Ιταλικής Αναγέννησης (μνημειακός χαρακτήρας ανθρώπινης μορφής, αρχιτεκτονικά στοιχεία) + στοιχεία τέχνης Κάτω Χωρών (λεπτομερή απόδοση πραγματικότητας)

Η Αναγέννηση στη Γερμανία

Αρχές 15^ου αιώνα: κυριαρχία διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας

Ανακάλυψη ξυλογραφίας, χαλκογραφίας, τυπογραφίας= τυπωμένα εικονογραφημένα βιβλία

Χαρακτικά: μεγάλη διάδοση= φτηνά, ευρύ κοινό, γρήγορη δημιουργία, ευρύτερη θεματολογία (όχι μόνο θρησκευτικά ή προσωπογραφίες), μέσο διάδοσης καλλιτεχνικών μορφών (διάδοση συνθέσεων ζωγράφων ιταλικής Αναγέννησης στο Βορρά)

Michael Pacher (ζωγράφος/γλύπτης): συγγένειες με ιταλική ζωγραφική κ έργο Mantegna

Conrad Witz: προσπάθεια για πιστή αναπαράσταση πραγματικότητας, επίδραση Φλαμανδών

Μεγάλοι καλλιτέχνες Αναγέννησης στη Γερμανία

Albrecht Durer (ζωγράφος/χαράκτης): συνδετικός κρίκος ιταλικής-γερμανικής τέχνης

• Παρατηρητής φυσικού κόσμου (όπως Leonardo)
• Ασπάστηκε Μεταρρύθμιση
• Οραματιστής/ερευνητής λογικών αρχών καλλιτεχνικής δημιουργίας

- τέχνη= ύψιστη πνευματική εκδήλωση,

- καλλιτέχνης= κοινωνική/πνευματική υπεροχή

- αυτοπροσωπογραφίες (έκφραση υπερηφάνειας του)

• Επαφή με κύκλο ουμανιστών, μελέτη Pollaiuolo και Mantegna, βενετσιάνικης τέχνης
• Χαλκογραφίες, υδατογραφίες, ξυλογραφίες (κύριο εκφραστικό μέσο: γραμμή)
• Όψιμο έργο: 2 πίνακες με «Τέσσερις Αποστόλους» (απλότητα, χρωματική δύναμη, πλαστικότητα σώματος, αυστηρότητα, υψηλό ήθος)
• Ελάχιστοι συνεχιστές

Matthias Grunewald (ζωγράφος/αρχιτέκτονας)

• Κύριο εκφραστικό μέσο: χρώμα
• Προσκόλληση σε καλλιτεχνική παράδοση Μεσαίωνα (στόχος: διδαχή χριστιανισμού)
• Χρήση επιτευγμάτων εποχής (προοπτική, οργανική ένταξη ανθρώπινης μορφής στο χώρο, παιχνίδι φωτός/σκιάς)

Σχολή του Δούναβη (16^ος):

Lucas Cranash, Albrecht Altdorfer

• Μεγάλη σημασία σε τοπίο (όπως και φλαμανδική ζωγραφική)
• Ποιητική διάθεση
• Εκπληκτική ακρίβεια

2.4. Τα εικονογραφικά θέματα στη ζωγραφική της Αναγέννησης

Θεματολογικές κατηγορίες στη ζωγραφική της Αναγέννησης

Πλουσιότερη η θεματολογία απ΄ ό,τι το Μεσαίωνα:

α. θρησκευτικά, β. μυθολογικά, γ. ιστορικά, δ. προσωπογραφίες

Θρησκευτικά θέματα

Πρωτεύουσα θέση σε ζωγραφική Αναγέννησης: μνημειακή ζωγραφική (ναοί, μοναστήρια), φορητά έργα (χώρους δημόσιας λατρείας, κατοικίες, εργασιακοί χώροι)

• Μορφές Χριστού και Παναγίας (αφηγηματικές συνθέσεις: Ενσάρκωση, Πάθος, Εσταυρωμένος)

Α΄ εικονογραφικός τύπος: αφήγηση Ευαγγελίου

Β΄ εικονογραφικός τύπος: τρία πρόσωπα (Εσταυρωμένος, Παναγία, Ιωάννης) + άσχετοι άγιοι που συνδέονται με κτήτορες ζωγραφικού έργου («αχρονικός» τύπος Σταύρωσης)

• «Χριστός Άκρα Ταπείνωση»: θέμα συμβολικό (βυζαντινή τέχνη), Χριστός ημίσωμος, νεκρός, ακάνθινο στέφανο, εμφανείς πληγές από καρφιά. Τέλος 15^ου αιώνα: απεικόνιση μόνο κεφαλής του Χριστού με ακάνθινο στέφανο
• Απεικονίσεις Θεοτόκου βρεφοκρατούσας: πίνακες βωμού, εικόνες
• Ιερά Συνομιλία, Ανάληψη/Στέψη Παναγίας: πίνακες βωμού
• Απεικονίσεις αγίων (βιογραφικοί κύκλοι αγίων, σύμβολα): για προστασία (κατοικίες)
• Εικονογραφικό πρόγραμμα σύμφωνα με προτιμήσεις δωρητή (πχ άγιος Ιερώνυμος ως αναχωρητής και ως καρδινάλιος σε σπουδαστήριο)

Μυθολογικά θέματα

- Επαναπροσέγγιση αρχαίας ελληνικής γραμματείας: αρχαία εικαστικά έργα ως πρότυπα

- Πραγματεία Leon Battista Alberti «Περί ζωγραφικής»: προτείνει αρχαία θέματα

- Μετάφραση κλασικών κειμένων στην καθομιλουμένη (ομηρικών επών, Βριγίλιου, Οβίδιου): εξοικείωση

• Ανασύνθεση χαμένων ζωγραφικών έργων ελληνικής αρχαιότητας
• Botticelli, Leonardo da Vinci, Mantegna, Τισιανός, Ducer: ενδιαφέρον για θεούς, ήρωες, αλληγορίες ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας
• Θέματα βασισμένα σε κείμενα Φιλοστράτου:

α. Νάρκισσου στην πηγή (φαινόμενο αντανακλάσεων: Leonardo),

β. πάλη Ηρακλή με Ανταίο [Pallaiuolo, (ο Ηρακλής ως υπόδειγμα αρετής, πρότυπο «ζωής της δράσης», σύμβολο ηθικής)

• «Γέννηση Αφροδίτης» Botticelli («Ομηρικοί Ύμνοι» σε έντυπες εκδόσεις, περιγραφή Αφροδίτης, σύμβολα (ρόδα, κοχύλι) σύνδεση με Παναγία

Ιστορικά θέματα

- Μάχες και πρόσωπα αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης: Τοιχογραφίες, ταπετσαρίες πολυτελών κατοικιών/δημόσιων μεγάρων, πίνακες σε έπιπλα, εικονογραφημένα χειρόγραφα

- Παραγγελίες από πολιτικούς, στρατιωτικούς, δημάρχους κλπ

- 14^ος–α΄ μισό 15^ου αιώνα: α. σύνταξη βιογραφιών, β. πινακοθήκη επιφανών ανδρών (σύμβολα «ζωής διαλογισμού», περίοπτη θέση σε δημόσια μέγαρα και κατοικίες ευγενών) μορφές Δάντη, Πετράρχη, Βοκκάκιου κ.α., αρχαίων σοφών, βιβλικών προσώπων, παπών κλπ

- Έργο: «Ο Δημόκριτος γελάει κι ο Ηράκλειτος κλαίει» του Bramante (αγαπητό σε ουμανιστικούς κύκλους: συμφυλίωση μεταφυσικής και φυσικής, υπεροχή πλατωνισμού έναντι αριστοτελισμού) – προαναγγέλλει «Σχολή Αθηνών» του Ραφαήλ

Προσωπογραφίες

• Πιστή απεικόνιση προσώπου.
• Αφετηρία στην αρχαιότητα.

Μεσαίωνας: μικρός αριθμός πορτρέτων (κυρίως δωρητών μέσα σε συνθέσεις)

• Μιμητική και ανθρωποτεχνική τέχνη της Αναγέννησης= προσωπογραφία ως αυτόνομο είδος.
• Πρώιμα πορτρέτα: φλαμανδική ζωγραφική (Robert Campin, Jan van Eyck, Lippi)
• Εσωτερικοί χώροι παλατιών: όχι κρεμασμένοι πίνακες (διακοσμημένη πίσω πλευρά).
• Πορτρέτα μικρών διαστάσεων= διπλωματικά δώρα Αυλών ηγεμόνων
• Μορφές κατά κρόταφο (ιταλική προσωπογραφία, επιρροές από μετάλλια): έργα προβολής δύναμης, πλούτου, γοήτρου (εγκαταλείφθηκε τέλος 15^ου αιώνα)
• Μορφές μέχρι τους ώμους ή σε στάση τριών τετάρτων: Κάτω Χώρες (επικράτησε)
• Μορφές ολόσωμες (πχ «Αρραβώνες του Αρνολφίνι»)
• 15^ος: δεν αποδίδονται ενδιαφέροντα/ασχολίες εικονιζόμενων
• 16^ος: αποτυπώνει προσωπικότητα μέσα από στοιχεία δραστηριοτήτων εικονιζόμενου
• Αυτοπροσωπογραφίες καλλιτεχνών ως αυτόνομος πίνακας ή ενταγμένες σε ευρύτερη σύνθεση με θρησκευτικό ή ιστορικό θέμα
• πχ. Πορτρέτο γιατρού Giovanni Agostino della Torre και του γιού του (του Lotto), Mona Lisa, ένα αινιγματικό πορτρέτο (πολλές ερμηνείες)

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΩΣ ΤΟΝ 18^ο ΑΙΩΝΑ

ΚΕΦ. 1^ο ΟΨΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ. ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ

1.1.          Ο μανιερισμός ως καλλιτεχνικό γεγονός (1525-1600)

• Μανιερισμός: περίοδος μετά από ώριμη Αναγέννηση (όπου η ζωγραφική είχε φτάσει σε κορύφωση τελειότητας ομορφιάς, αρμονίας, σχεδίου, χρώματος (Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Τισιανό, Ντα Βίντσι)
• Μανιερισμός: Αυτόνομο στιλ («κρίση στην τέχνη»), ιταλικό δημιούργημα (ρωμαϊκό)
• Θεματολογία: πολύπλοκη/εξεζητημένη (για λίγους): ερμηνεία αλληγορίας
• Στιλιστικές συμβάσεις, στεγνή τεχνική
• Απόδοση πνευματικού= απόδοση ατέρμονος (επαναπροσδιορισμός χώρου)

Αναγέννηση: καθαρά προσδιορίσιμος, μαθηματικά μετρήσιμος χώρος.

Μανιερισμός: πολλαπλά σημεία αναφοράς, αντιστροφή κεντρικού σημείου και πολλαπλασιασμός του

• Κανόνας= χώρος εν κινήσει (στρεβλωμένη αντίληψη κλασικής προοπτικής, «αντικλασικό» στοιχείο). Χώρος αποσταθεροποιημένος, ασαφής= άνθρωπος ανασφαλής, ψυχρός. Διαφυγή= κίνηση

Κοινωνικό, θρησκευτικό, επιστομονικό πλαίσιο cinquecento= αμφισβήτηση αρχών χώρου:

• Σαφή μορφή προτεσταντικού δόγματος + Αντιμεταρρύθμιση
• Κατάληψη Ρώμης από Κάρολο Ε΄: ερμηνεύτικες ως απάντηση στον ηθικό εκπεσμό και στην αποθέωση πολυτέλειας/αισθησιασμού στην τέχνη
• Πόλεμοι χωρικών στη Γερμανία + Ανακάλυψη Νέου Κόσμου
• Κοπέρνικος: η γη όχι στο κέντρο του ηλιακού συστήματος

1.2.          Μανιερισμός στην Ιταλία

Ζωγραφική – Γλυπτική

Χαρακτηριστικό ζωγραφικής: κίνηση (κατεξοχήν μορφολογικό στοιχείο)

Θρησκευτικά θέματα που αναφέρονται στο χρόνο, έντονες σκηνές με κίνηση

Γλυπτική: όχι μόνο μία όψη θέασης, περίβλεπτα έργα, όχι ένα σημείο αναφοράς

Figura seprentinata: «μορφή περιστρεφόμενου φιδιού»

Ο μανιερισμός στη Φλωρεντία

Ανάπτυξη χαρακτικής και διάδοση τυπωμάτων των χαλκογραφιών: Πορτρέτο.

Ζωγράφοι των οποίων τα έργα αναπαράγονται: κυρίως Φλωρεντία.

• Εκλεπτυσμένη, απροσδιόριστη παρουσία (όχι αρχές καθαρότητας Αναγέννησης)
• Αμφιβολία ως προς καταγωγή εικονιζόμενου. Απροσδιοριστία φύλου
• Ανορθόδοξη στάση μορφής
• Απόρριψη υφολογικών δεδομένων, προσπάθεια επαναπροσδιορισμού νέας ταυτότητας
• Ταίριαξε στη Φλωρεντία η «γραμμικότητα» του νέου ύφους.
• Πχ «Νεαρό κορίτσι» του Pontorno
• Αντιπροσωπευτικότερος ζωγράφος: Παρμιτζιανίνο (επιρροή Ραφαήλ: κομψότητα γυναικείων μορφών, φινέτσα + τεχνοτροπία εκζήτησης, αφύσικες αναλογίες σώματος, figura serpentinata)

Ο μανιερισμός στη Βενετία

• Λιγότερο ριζοσπαστικός μανιερισμός (ανάμνηση Τισιανό σε χρώμα/σύνθεση)
• Αισθητική νατουραλιστικής κ ατμοσφαιρικής ζωγραφικής

Τιντορέττο (αντίποδας Τισιανό, δάσκαλος του El Greco)

- ενεργητικότητα συνθέσεων, επινοητικότητα, κομψότητα

- συνδυασμός αντικλασικών ιδιοτήτων

- αυθαίρετος χειρισμός προοπτικής

- χρήση χρώματος με αντινατουραλιστικό τρόπο

- εξωπραγματική λειτουργία στο φως: δραματικότητα σκηνής (προσπάθεια συνδυασμού σχεδίου Μιχαήλ Άγγελου + χρώμα Τισιανού)

- Επιρροή από κλίμα Αντιμεταρρύθμισες (θρησκευτικές πολυπρόσωπες συνθέσεις)

Πάολο Κάλιαρι (Βερονέζε)

- Φωτεινότητα, ρυθμικότητα

- Ανεξαρτησία μέσων σε σχέση με περιέχομενο σύνθεσης.

- Διαχωρισμός περιεχομένου-μορφής, εικόνας από διάκοσμο, αρχικής ιδέας από πρόχειρη εφεύρεση

- Αιώνια φρεσκάδα, ανθρώπινη πραγματικότητα (Ο Σεζάν αναγνώρισε σ΄ αυτόν έναν «επαναστάτη της τέχνης»)

- Επίτευγμα: νέα λύση για επιβίωση κλασικού ύφους στο μανιερισμό= νέα πεδία σχετικά με χώρο και σχέση με όγκους, αλλά ένταξή τους στις απαιτήσεις του χρώματος και της ατμόσφαιρας που κυριαρχεί.

- Καθαρότητα: Κρυστάλλινοι , διάφανοι τόνοι (αντί εκρηκτικά φώτα Τιντορέττο)

- Έργο: «Μυστικός Δείπνος» ή «Δείπνος στο σπίτι του Λεβί»

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (τελευταίος κ σημαντικότερος μανιεριστής ζωγράφος)

• Θρησκευτικά θέματα καθολικής Αντιμεταρρύθμισης, βαθιά συναισθηματική τέχνη
• Κράμα μεταβυζαντινής, κρητικής κ δυτικής ζωγραφικής
• Τεχνοτροπικές ιδιαιτερότητες
• Αδυναμία ερμηνείας έργου του: όχι βέβαιη ταξινόμηση
• Μαθητής Τιντορέττο, μεταμόρφωση στη Βενετία (ύστερου Τισιανού), εδραίωση στην Ισπανία (Τολέδο)
• Φαινόμενο Greco: χριστιανικός νεοπλατωνισμός + μανιερισμός (φιλοσοφική και θεολογική αντίληψη)
• Λόγω της απουσίας δυτικοευρωπαϊκής «κλασικής» παράδοσης στην Κρήτη, ξεπέρασε άφοβα τους περιορισμούς της σχεδιαστικής ακρίβειας και ορθότητας.

Αρχιτεκτονική

Ρώμη: κέντρο αντιμεταρρυθμιστικής προσπάθειας έδρας Βατικανού, κέντρο ανανέωσης αρχιτεκτονικής

Παραγγελίες: εκκλησίες, αστικά ανάκτορα μεγάλων οικογενειών

• 15^ος : α. Δέκα βιβλία για την αρχιτεκτονική του Alberti, β. Πραγματεία αρχιτεκτονικής του Αβερλίνο
• 16^ος : πολλές πραγματείες που στηρίζονται σε γνώση Αρχαιότητας (Βιτρούβιου), α. Κανόνες για τους πέντε ρυθμούς των κτιρίων του Serlio, Κανόνες για τους πέντε ρυθμούς της αρχιτεκτονικής του Vignola, Τέσσερα βιβλία για την αρχιτεκτονική του  Palladio («ευαγγέλια»)

Τα νέα κτίσματα:

• Ρώμη, Άγιος Πέτρος: τελευταία φάση με τον Μιχαήλ Άγγελο

- Ραφαήλ ανέλαβε πρώτος με βάση πνεύμα Bramante.

- Αντόνιο ντα Σανγκάλλο + Μπαλτασάρε Περούτσι

- Μιχαήλ Άγγελος

- Ολοκληρωμένη μορφή ναού= πρότυπο του μπαρόκ

- Βινιόλα κ Ντομένικο Φοντάνα

Σημαντικοί αρχιτέκτονες 16^ου αιώνα:

Αντόνιο ντα Σανγκάλλο [καινοτομία: σχέση κυρίως χώρων ως προς άξονα (μπαρόκ/κλασικισμός)]

Τζούλιο Ρομάνο (κτίσματα διακοσμημένα, αρχιτέκτονας θεάτρων)

Μιχαήλ Άγγελος

Τζάκομο Μπαρότσι ντα Βινιόλα

Τζάκομο ντέλλα Πόρτα (ρυθμικότητα κυματοειδών γραμμών: ύφος μπαρόκ)

Τζόρτζο Βαζάρι [Ουφίτσι (διοικητικά κτίρια), επιμηκυνόμενη προοπτική πρόσοψης, ρυθμικά επαναλαμβανόμενα παράθυρα, ρηχοί κίονες κατά μήκος του κτιρίου]

Μικέλε Σανμικέλι [Φορτέτσα Ηρακλείου, μοτίβο τοξωτών πυλών τειχών)

Γιάκοπο Σανσοβίνο (πλατεία Σαν Μάρκο κ Πιατσέτα Βενετίας)

Αντρέα Παλλάντιο [ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, εφαρμογή κανόνων εσωτερικού χώρου, έντονα κλασικιστικά στοιχεία, μνημειακότητα, κίονες, ανοίγματα, ρυθμικότητα επίπεδης επιφάνειας τοίχου, βίλα από ρωμαϊκά πρότυπα (βίλα Ροτόντα: κτίσμα ιδιωτικής αρχιτεκτονικής)]

1.3.          Ο μανιερισμός στις χώρες του Βορρά

Έντονη κρίση τεχνών εξαιτίας Μεταρρύθμισης: απαγορεύεται ανάρτηση ζωγραφικών/γλυπτικών έργων (διαχωρισμός από πλούσια διακόσμηση εκκλησίας Ρώμης= απώλεια εισοδήματος για καλλιτέχνες)

• Λιγότερη εξοικείωση με κεντρική προοπτική κ επιτεύγματα ιταλικής Αναγέννησης (εξαίρεση ο Durer)
• Ανάπτυξη χαρακτικής, διάδοση ιταλικής ζωγραφικής, τυπωμένο/εικονογραφημένο βιβλίο (Εξαίρεση: Σχολή Δούναβη, κύριος εκπρόσωπος ο Άλμπρεχτ Αλτντόρφερ_
• Πήτερ Μπρύχελ ο Πρεσβύτερος: απλοϊκές σκηνές καθημερινής ζωής με αλληγορική διάθεση (κρυφό ηθικό/θεολογικό περιεχόμενο) + πρώιμες για την εποχή τοπιογραφίες

1.4.         Μανιερισμός. Ιστοριογραφία της τέχνης

Ιστοριογραφία της τέχνης: αντίληψη ότι η (ιταλική) τέχνη έχει συγκεκριμένη ιστορία παράλληλη των καλλιτεχνών που ανέδειξε (στροφή προς παρελθόν φιλολογικής τέχνης)

• Περιοδιοποίηση
• Σύνταξη βιογραφιών καλλιτεχνών υπό πρίσμα κριτικής (πρόδρομοι ιστορίας τέχνης)
• Ανάγκη διαπαιδαγώγησης κοινού κ καλλιτεχνών
• Συγγραφείς πραγματειών τέχνης= πρόγονοι σημερινής καλλιτεχνικής κριτικής
• Ζητήματα: α. ουμανιστικό ιδανικό «μίμησης» εξωτερικού κόσμου ως απαραίτητο συστατικό έργου τέχνης σε αντιπαράθεση με διακοσμητικό, β. θέση καλλιτέχνη και έργου του στην κοινωνία, γ. θέμα ποιοτικών κριτηρίων στη σύγκριση

Τζόρτζιο Βαζάρι: πατέρας Ιστορίας Τέχνης (ζωγράφος/αρχιτέκτονας, κριτικός, βιογράφος):

• πραγματεία για Αναγέννηση (μεθοδολογικός χαρακτήρας: ιστορικός): τρεις εποχές τέχνης: τρεις ηλικίες ανθρώπου

α. παιδική (ανα-γέννηση τέχνης με Giotto, Cimabue, Pisano): αποστράφηκαν την «ξύλινη ελληνική» ή βυζαντινή τέχνη, νέα αντίληψη φύσης κ όγκου ανθρώπινης μορφής

β. ενδιάμεση κατάσταση, κατάκτηση σημαντικών γνώσεων για απεικόνιση εξωτερικού κόσμου, εισαγωγή κεντρικής προοπτικής κ εφαρμογές κανόνων οπτικής, Masaccio

γ. πραγματικός θρίαμβος, τεχνική τελειότητα, Leonardo da Vinci (νέα maniera: εφεύρεση σκιοφωτισμού, πλούσια τονικότητα), Ραφαήλ, Μιχαήλ Άγγελος.

• Τον «χρυσό αιώνα» ακολουθεί παρακμή: αντιστροφή παραδοσιακής (από την Αρχαιότητα) τριμερής ιστορικής περιοδικότητας σε πρώιμη, ώριμη κ παρακμιακή εποχή: από αρχαία δεινότητα σε μαρασμό Μεσαίωνα, ανα-γέννηση από Giotto, κορύφωση με Μιχαήλ Άγγελο)
• Βίοι των πλέον εξαίρετων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων του Βαζάρι (1550, Φλωρεντία)

ΚΕΦ.2^ο Ο 17^ος ΑΙΩΝΑΣ, Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΚ

2.1. Το Μπαρόκ γενικά (εποχή + στιλ)

Ισορροπίες Αναγέννησης: δεν υφίστανται πια

Πολιτικά γεγονότα:

• Ενίσχυση και ακμή Ολλανδίας, παρακμή Ισπανίας
• Θρησκευτικός πόλεμος καθολικών-προτεσταντών (30 χρόνια): ερήμωση Γερμανίας, κατάλυση Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Καλλιτεχνικές μορφές μανιερισμού: διάσπαση εκκλησίας, αβεβαιότητα

Καλλιτεχνικές μορφές μπαρόκ: εδραίωση νέας μορφής εξουσίας, επίγεια + κοσμική εξουσία (δύο όψεις ίδιας παγκόσμιας τάξης, δοσμένης από Θεό), λαμπρή εποχή (αρχιτεκτονική + γλυπτική + ζωγραφική + μουσική = συνολικό έργο τέχνης)

Μπαρόκ (πορτογαλικά): ακανόνιστο μαργαριτάρι

Barocco (ιταλικά): σχολαστικισμός (μεσαιωνική σκέψη, αρνητική χροιά)

Στον κλασικισμό: «αυτό που πάει ενάντια στον κανόνα, το ανώμαλο»

Winckelmann (πατέρας ιστορίας τέχνης): μπαρόκ=προσπάθεια απομάκρυνσης από τη φύση και την κλασική Αρχαιότητα

Burckhardt (ελβετός ιστορικός): στιλ υποδεέστερο της Αναγέννησης

Wolfflin (ιστορικός τέχνης): διαχωριστικά όρια μπαρόκ-Αναγένησης, θετική αξιολόγηση μπαρόκ, μορφές αναπαράστασης, ιστορία εννοιών=ιστορία πνεύματος.

Διαφορές κλασικού-μη κλασικού:

Αναγέννηση – Μπαρόκ

α. γραμμικό-ζωγραφικό,

β. επιφάνεια-βάθος,

γ. κλειστή μορφή-ανοιχτή μορφή, [αναφορά σε ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική]

δ. πολλαπλότητα-ενότητα,

ε. σαφήνεια-ασάφεια [αναφορά σε ζωγραφική, αρχιτεκτονική]

Χαρακτηριστικά του μπαρόκ:

• Αντιφατικότητα, αντιθετικότητα
• Πολλαπλότητα, κινητικότητα
• Δυναμισμός, υπερβατικότητα
• Μόνιμη αναζήτηση υπερβολής, θεατρικότητας, εντυπωσιασμού
• Όχι ενδιαφέρον για ενότητα, όπως το κλασικό.
• Θεληματική ακαταστασία, ασυνέπεια, ταραχή

2.2. Το Μπαρόκ στην Ιταλία

Αρχιτεκτονική

Μπαρόκ= θρησκευτική έξαρση + διάθεση υπερτροφικής διακόσμησης

Αρχές 17^ου αιώνα:  Ρώμη, έδρα καθολικισμού (Αντιμεταρρύθμιση)

• Αρχιτεκτονική: καθόρισε και όλες τις άλλες τέχνες, εξέφρασε βούληση για παγκοσμιότητα ιεραρχικής τάξης (ιδέα σωτηρίας συνυφασμένη με νίκη καθολικισμού στα 4 σημεία του ορίζοντα: υπερβολή μπαρόκ)
• Ιησουίτες (στρατιωτική πειθαρχία, αρτιότατη θεωρητική κατάρτιση, μεγάλη σημασία σε αισθήσεις ως μέσο πνευματικής φώτισης/αποκάλυψης, Ignacio da Loyola): τέχνη= εργαλείο θρησκευτικής προπαγάνδας

• Ζωγραφικός διάκοσμος οροφής εκκλησίας Ιησού στη Ρώμη του Γκάουλι, 17^ος: υπόδειγμα όλων των άλλων εκκλησιών Ιησουιτών

[Οροφές= εφαρμογή νόμων προοπτικής με στόχο την ψευδαίσθηση (όχι διαχωρισμός ρεαλιστικού από υπερκόσμιο χώρο) – Πρώτος διδάξασας: Κορρέτζιο (16^ος), Οροφή ναού της Πάρμα, «Ανάληψη Παναγίας»]

Η τέχνη του μπαρόκ ξεκίνησε στη Ρώμη, αλλά έλαβες πολλές/διαφορετικές μορφές.

Τέλη 17^ου αιώνα: Γαλλία, ανάκτορο Βερσαλλιών

• Αρχιτεκτονική στο μπαρόκ= αυτοσκοπός.
• Στόχος= εκθειασμός κρατικού κ εκκλησιαστικού μεγαλείου (προπαγάνδα)
• Μέσα= μεγαλοπρέπεια, χλιδή υλικών, θεατρικότητα παράστασης= καθήλωση θεατή σε θέση υπήκοου
• Αρχιτέκτονες: Μπερνίνι, Μπορρομίνι (Ιταλοί), Λού λε Βω, Μανσάρ (Γάλλοι)
• Δύο αρχιτεκτονικοί τύποι: α. εκκλησία, β. ανάκτορο (παλάτι)

Αν και υπάρχουν μεγάλες αντιθέσεις μπαρόκ κ γαλλικού κλασικισμού με Αναγέννηση: κοινό= όλα σε σύστημα στήριξης οριζόντιων στοιχείων πάνω σε κάθετους στύλους (δωρικό, ιωνικό, κορινθιακό)

• Μπαρόκ: υποτάσσει πολεοδομικά συμπλέγματα κ τοπίο στο σχεδιαστικό του απολυταρχισμό, αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα ως γλυπτό. Συνθετότητα, πλούσια διάρθρωση σε λεπτομέρειες, δυναμική, κίνηση, κοιλές/κυρτές καμπύλες, επιφάνειες/ευθείες, ζωγραφικότητα
• Αναγέννηση: καθαρός, λογικός σχεδιασμός, τετράγωνο, ορθογώνιο, κύκλος, ημικύκλιο, σταυρός
• Μπαρόκ: έλλειψη, ωοειδές, σύνθετες καμπύλες (παραβολή/υπερβολή), δραματικότητα, ένταση, δεν διακρίνονται καθαρά τα στατικά στοιχεία από τα φερόμενα= συμβολισμός, θρησκευτικός μυστικισμός, έννοια υπερβατικότητας

Τζανλορέντζο Μπερνίνι: σχεδιασμός νέας εσωτερικής διαμόρφωσης Αγ. Πέτρου, συμβόλιζε θρίαμβο Αντιμεταρρύθμισης. Ρώμη, εκκλησία Αγ. Πέτρου= θεολογικό/εικαστικό κέντρο: αρχιτεκτονική+γλυπτική+ζωγραφική= συνολικό έργο τέχνης (ένδοξη ενότητα καθολικισμού)

Ομοιότητες μπαρόκ κ γοτθικής αρχιτεκτονικής (παρόμοιοι στόχοι):

• Έμφαση σε όγκους, μνημειακότητα, κίνηση, δραματουργία ως προς σχέση φωτός/χώρου, υπερβολική χρήση πολύτιμων υλικών, αισθησιακή απόλαυση

Διαφορά:

• Μπαρόκ: ποικιλία ιδιωμάτων σε υψηλό καλλιτεχνικό επίπεδο (ισότιμα καλλιτεχνικά ρεύματα που εκφράζουν νατουραλισμό κ κλασικισμό)

Στοιχεία που δένουν χαρακτηριστικά μπαρόκ σε σύνολο:

α. Αντιμεταρρύθμιση ως στρατηγική Καθολικής Εκκλησίας,

β. γεωγραφική και ιδεολογική της εξάπλωση,

• Σύνοδος Τρέντο: δογματικά διατάγματα ως προς τρόπο χειρισμού θρησκευτικών σκηνών (απλές κ πειστικές)= τέχνη μπαρόκ (αισθησιακή + πνευματική)
• Δραματικότητα, ψευδαισθητικός χειρισμός χώρου, επικοινωνία με θείο μέσα από πολυτέλεια κ παιχνίδια οφθαλμαπάτης= συμμετοχή στο θείο δράμα
• Βερσαλλίες (Λουί λε Βω, Ζυλ Μανσάρτ): καθιέρωση απόλυτης μοναρχίας, επίδειξη μεγαλείου κ δύναμης (μέγεθος, αρχιτεκτονημένοι κήποι)
• Ενίσχυση αριστοκρατικής τάξης= χορηγοί τέχνης. Ενίσχυση εμπορίου τέχνης για αστική τάξη (τάση προς ρεαλισμό)

Γλυπτική

Γλύπτες: εναρμόνιση λαμπρών θεαμάτων με «προπαγάνδα για πίστη» Καθολικής Εκκλησίας. Τίποτα δεν γίνεται τυχαία. Αλληγορίες, συμβολισμοί.

Τζανλορέντζο Μπερνίνι:

·         «Η έκσταση της Αγίας Θηρεσίας»= σύμπλεγμα από πολύχρωμα μάρμαρα κ επιχρυσωμένες επιφάνειες, αριστούργημα γλυπτικής μπαρόκ. (Προτεστάντες/Ορθόδοξοι: όχι είσοδος γλυπτικής στο χώρο λατρείας)

·         «Κρήνη με τους τέσσερις ποταμούς», συντριβάνι (αλληγορία)

Ζωγραφική

Όχι συνέχεια μανιερισμού. Νέοι τύποι ζωγράφων:

α. Αννίμπαλε Καρράτσι, β. Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζιο (κοντά σε πνεύμα Ραφαήλ, Μικελάντζελο, Τζιότο, αλλά μέσα από άλλο μονοπάτι)

Καρράτσι

• Επιτεύγματα: σύνθεση των αντιθέτων σχεδίου – χρώματος σε βάση απλότητας και με άξονα την ομορφιά.

• Τοιχογραφία οροφής στο Ανάκτορο Φαρνέζε: έργο «Παναγία με τον Χριστό»= απλή αρμονική διάταξη σωμάτων (Αναγέννηση), τρόπος απόδοσης όγκων κ χρήσης χρώματος (μπαρόκ) [«ρετσινιά» εκλεκτικισμού: έλλειψη προσωπικού ύφους, μίμηση καλύτερων στοιχείων άλλων μεγάλων έργων]

Καραβάτζιο

• Ακολουθεί φύση, αναζητά αλήθεια, δεν αναγνωρίζει αυθεντίες, αγάπη για φυσικό άνθρωπο κι όχι ιδεατό
• Ασεβής ως προς «ομορφιά»
• Βιρτουόζος σχεδίου και χρώματος
• «Νατουραλιστής» με την έννοια ότι δεν αρνήθηκε την ύπαρξη της ασχήμιας
• Ζωγραφικά μέσα: σκιοφωτισμός (chiaroscuro), χειρισμός φωτός όχι νατουραλιστικός (αποσκοπεί σε απόδοση ψυχικής έντασης στιγμής, «μαγικός ρεαλισμός»)
• Επηρέασε Ολλανδία, Γαλλία, Ισπανία, Ρώμη: ρεύμα «Caravaggismo» (χωρίς τον Καραβάτζιο δεν θα υπήρχε Ρέμπραντ κ Βελάσκεθ)
• Καινοτομίες στο κέντρο της Αντιμεταρρύθμισης: υψηλοί προστάτες
• Ήρωες Καραβάτζιο: λαός, εργάτες, ζητιάνοι, χωριάτες

Ρώμη: κέντρο εικαστικών τεχνών, ανοιχτό μουσείο σπουδαστήριο, διαμορφώθηκε από πολλές τάσεις και διαμορφώνει νέους καλλιτέχνες πχ Ρούμπενς, Πουσέν

Νικολά Πουσέν (κλασικιστής)

Έζησε στη Ρώμη με το βλέμμα στη Βενετία (Τισιανό): φωτισμοί, ζεστά γήινα χρώματα, «φθινοπωρινή, ελεγειακή ατμόσφαιρα βουκολικής ποίησης». Έργο: «Βρίσκομαι ακόμα και στην Αρκαδία» (αποτέλεσμα μελέτης του στα ρωμαϊκά αγάλματα Αρχαιότητας).

Κλοντ Λορέν

Έζησε στη Ρώμη. Νέο είδος ζωγραφικής: τοπιογραφία (τέλεια ρωμαϊκά τοπία)

2.3. Η ζωγραφική του μπαρόκ στη Φλάνδρα

Έργο ζωγράφων: έχαιρε μεγάλης εκτίμησης σε κύκλους ηγεμονικών τάξεων (εκκλησίας/αριστοκρατίας): επιβεβαίωση κύρους/πλούτου (συντήρηση ζωγράφων)

Ρούμπενς: κατεξοχήν μπαρόκ ζωγράφος

• Φλαμανδική παράδοση: πιστή απόδοση εξωτερικής πραγματικότητας (πρίσμα νατουραλιστικής απόδοσης, ρεαλισμού κι όχι ομορφιάς) + Καρράτσι + Καραβάτζιο (αναβίωση κλασικής τέχνης μέσα από σύγχρονο νατουραλισμό)

Άντονις βαν Ντάικ (μαθητής του Ρούμπενς)

• Συγγένεια ύφους του με ύφος Ρούμπενς
• Διαφορετικό ταπεραμέντο (λιγότερη πρωτοτυπία, περισσότερη σοβαροφάνεια)
• Καθιέρωσε αυλικό πορτρέτο ως είδος επίσημης προσωπογραφίας (φιλοτεχνημένο ώστε να αποπνέει υπεροχή κοινωνικής τάξης παραγγελιοδότη/μοντέλου)

2.4. Το μπαρόκ στην Ισπανία

Ζωγραφική μπαρόκ:

• ροπή προς σκληρό ρεαλισμό,
• έντονη μυστικοπάθεια δεμένη με ασκητική παράδοση του καθολικισμού (El Greco)

Ντιέγκο Βελάσκεθ:

• Νατουραλισμός Καραβάτζιο, πολυχρωμία Τισιανού, ζωγραφικότητα Ρούμπενς
• Αψηφά συμβάσεις, αν και βρίσκεται στο κέντρο των τεκταινομένων (Ισπανική Αυλή + Βατικανό)
• Επέδρασε έως και στους ιμπρεσιονιστές 19^ου αιώνα
• Έργα: «Η οικογένεια του Φιλίππου΄» ή «Las meninas» (έργο που πραγματεύεται την ίδια τη ζωγραφική)

2.5. Το μπαρόκ στην προτεσταντική Ολλανδία. Η ζωγραφική.

Οι βόρειες επαρχίες της Ολλανδίας

- Ολλανδική Δημοκρατία: φιλελεύθερη στάση απέναντι σε Ισπανούς κατακτητές

- Εφτά ενωμένες επαρχίες: ρόλο στο νέο πολιτισμό του ελεύθερου εμπορίου

- Βαθιά πολιτική/πολιτιστική ρήξη προτεσταντικού βορρά (πιστοί αναγνώστες Αγ. Γραφής, καλοί έμποροι, μετρημένη ζωή) και καθολικού νότου (επιδειξιομανείς/φανταχτεροί, μπαρόκ)

- Προτεστάντες: ανάγκη απεικόνισης αστών με αξίωμα= πορτρέτο

Φρανς Χαλς: ο πρώτος ζωγράφος που διακρίθηκε στο πορτρέτο (ατομικό ή ομαδικό)

Έργο: «Συμπόσιο του Λόχου της πολιτοφυλακής του Αγίου Γεωργίου», πολυπρόσωπη σύνθεση, όχι συμμετρική προσωπογραφία, ναι εντύπωση ισορροπίας (εντύπωση: στοιχείο μπαρόκ) χωρίς να ακολουθεί κανόνα.

Σίμον ντε Φλίγκερ: από τους πρώτους θαλασσογράφους

Έργο: «Ολλανδέζικο πλοίο και διάφορα σκάφη στο μελτέμι», λίγα χρώματα, πολλοί τόνοι, θεματολογικά «φτωχό» (αδιανόητο για Ρούμπενς)

Ειδίκευση ζωγράφων για λόγους επιβίωσης σε σπάνια κ δύσκολα είδη (νεκρή φύση, πλοία, σκηνές μάχης κ.α.)

Γιαν βαν Γκόγιεν: ονειρικά τοπία, αγάπη για κοινότοπο τοπίο πατρίδας του, στοιχείο γραφικού (όπως Κλοντ Λορρέν)

Η ιδιοφυΐα του Ρέμπραντ βαν Ρέιν

• Βαθύτερη αναζήτηση αλήθειας κ εσωτερικότητας καθημερινής ζωής= ψυχογραφικές μελέτες ανθρώπινης προσωπικότητας:

α. αναπαράσταση ανθρώπινης ύπαρξης μέσα συνειδητοποίηση δικής του τραγικότητας χωρίς εξιδανίκευση,

β. συνδυασμός υποκειμενικού και πανανθρώπινου (ριζοσπαστικότητα, αντικλασικισμός)

• Ρούμπενς: εκφράζει ζωγραφική κ κοσμοθεωρία μπαρόκ, έζησε σε ισπανοκρατούμενη κ καθολική Φλάνδρα

Ρέμπραντ: έζησε σε ελεύθερη Ολλανδία

[Ολλανδία:

- καλβινιστικό πνεύμα, ριζοσπαστικότερη σε κοινωνικά θέματα

- Δημοκρατία= νέα σχέση καλλιτέχνη-έργου τέχνης-αποδέκτη,

- όχι τέχνη ως μέσο προπαγάνδας θρησκείας

- όχι μνημειώδη έργα ζωγραφικής (όχι εκκλησία, όχι βασιλική Αυλή).

- πληθώρα έργων μικρών διαστάσεων (πορτρέτα, τοπία, καθημερινές σκηνές, νεκρές φύσεις)

- ευρύ, μορφωμένο αστικό κοινό)]

• Έργα: «Το απόσπασμα του λοχαγού Φρανς Μπάνινγκ Κοκ» ή «Νυχτερινή περίπολος», «Ο Χριστός διδάσκει», «Η επιστροφή του ασώτου υιού»

Η ολλανδικη τοπιογραφία

• Ενδιαφέρον για φύση κατά την εποχή του μπαρόκ= τοπιογραφία
• Επιλογή θεμάτων με εμπορική ζήτηση και εξειδίκευση (εξαίρεση Ρέμπραντ)

Γιάκομπ βαν Ρούισνταελ: ποιητική απεικόνιση βόρειου τοπίου, ποιητική-ρομαντική διάθεση Κλοντ Λορρέν, chiaroscuro (απόδοση δραματικότητας/ρωικού στοιχείου)= Ρομαντικοί 19^ου

Οι ολλανδικές νεκρές φύσεις

Νεκρές φύσεις (Επιτραπέζια): συνήθως σπάνια/πολύτιμα αντικείμενα πιστά αποδοσμένα, επιλεγμένα κ τοποθετημένα με συγκεκριμένο τρόπο από τον καλλιτέχνη.

Στόχος: η διακόσμηση (αν και ήταν κάτι παραπάνω από διακοσμητικό στοιχείο).

Ολλανδικά εσωτερικά σπιτιών

Αντίστοιχο νεκρών φύσεων ως προς «ασημαντότητα» θέματος: ηθογραφία ή ζωγραφική genre (γένος/είδος)

• Σκηνές από καθημερινή ζωή απλών ανθρώπων (κλειστοί χώροι ή ύπαιθρο)

Γιαν Βερμέρ: λιτά θέματα, αλλά «σαν θαύμα».

• «Άποψη του Ντελφ»: ωραιότερο τοπίο ολλανδικής ζωγραφικής
• Αναζήτηση αρμονίας, μυστήριο
• «Η μαγείρισσα» (σκιοφωτισμός, αντίληψη χρόνου)

ΚΕΦ. 3^ο Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΡΟΚΟΚΟ, 18^ος ΑΙΩΝΑΣ

3.1. Το ροκοκό γενικά

• Ροκοκό: rocaille (κοχύλι, διακοσμητική κατασκευή για τεχνητές σπηλιές= καπρίτσιο αριστοκρατίας+άρνηση ορθολογισμού κλασικού), χαρούμενη επιπολαιότητα
• Ανάγκη αποδέσμευσης από αυστηρούς κανόνες αναπαράστασης με ακρίβεια
• Νέοι κανόνες: βάση της φύσης (απρόβλεπτοι, απροσδιόριστοι, ερωτικό στοιχείο)
• Ροκοκό= διακοσμητικό στιλ (γαλλική κουλτούρα, Αυλή Λουδοβίκου ΙΕ΄)
• Κατάργηση απόλυτης κάθετης γραμμής= διάθεση για αποτίναξη αυστηρών μορφολογικών κανόνων, εξάλειψη «μέτρου»
• Δείγματα σπουδαίων διακοσμητικών τοιχογραφιών (οικογένια Τιέπολο, Βενετία), έργα και νέες ιδέες σε ζωγραφική/χαρακτική με θέμα το τοπίο (Κανάλ, Γκουάρντι)
• Πριν τη Γαλλική Επανάσταση= κορύφωση απολυταρχίας (χλιδή, αλόγιστη σπατάλη, επίδειξη, ενίσχυση εξουσίας στη συνείδηση του λαού= πολυτέλεια).

Ηγεμόνες= τοποτηρητές Θεού (ancient regime).

- Επαναστατική διακήρυξη ισότητας ανθρώπων δεν επηρεάζει τέχνες αμέσως μετά τη Γαλλική Επανάσταση, έννοια παρακμής.

3.2. Το ροκοκό στη Γαλλία

Αρχιτεκτονική

• Ρίζες ροκοκό: αξίες κ τρόπος ζωής αριστοκρατίας γύρω από μονάρχη. Εικαστικές τέχνες υπηρετούν μονάρχη.
• Παραγγελιοδότες: Αυλή (νέα αριστοκρατία που κατέβαλε κρατικά αξιώματα)
• Διοικητικό επίτευγμα πολιτικού συμβούλου βασιλιά (Κολμπέρ): οργάνωση Καλών Τεχνών υπό προστασία μοναρχίας (με μισθό)
• Ανάκτορο Βερσαλλιών: τέχνη που εντυπωσιάζει και επιβάλλεται (μέχρι τότε μόνο ναοί)= έγινε με στόχο να είναι το μεγαλύτερο ανάκτορο του κόσμου. Συνέπεια στη σύλληψη και εσωτερική συνοχή.

- Αρχιτέκτονες: Λε Βω κ Ζυλ Αρτουέν Μανσάρ

- Αρχιτέκτονας πάρκου: Αντρέ Λε Νοτρ

- Αίθουσα των κατόπτρων: τοίχος από καθρέφτες

Ζωγραφική

• Κομψότητα, αβρότητα, ανάλαφρο κλίμα, όχι πραγματικότητα

Βατώ: ο σημαντικότερος ζωγράφος της εποχής

• Σκηνικά έργα της Commedia dell’ arte (βενετσιάνικο κωμικό θέατρο)
• Γνώρισε έργο Ρούμπενς, μέλλος γαλλικής Ακαδημίας Τεχνών, κατηγορία «Υπαίθριων αβρών γιορτών» με έργο «Επιβίβαση για τα Κύθηρα» (εξωτικό)

Φρανσουά Μπουσέ:

• ζωγράφος/χαράκτης φιλήδονης εποχής, πρώτος ζωγράφος βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ΄
• Ειδικότητα: α. πίνακες με ποιμενικές σκηνές (υπαίθριες γιορτές) και β. ερωτική εκδοχή μυθολογικών σκηνών Αρχαιότητας
• Χαρακτική: εικονογραφήσεις για Μολιέρο

Ζαν Μπατίστ Σιμεόν Σαρντέν:

• Απλότητα, διάχυτη μελαγχολία (ακινησία μορφών)
• Γήινες ώχρες, γκρίζο, υπόλευκο
• Σκηνές σε απλά αστικά δωμάτια ή/και κουζίνα, μοναχή θλιμμένη γυναίκα
• Ίδιο κοινό με Μπουσέ

Ζαν-Ονορέ Φραγκονάρ: (μαθητής Σανρτέν κ Μπουσέ, ευνοημένος «παλαιού καθεστώτος»)

• Τοπία, ερειπωμένες αρχαιότητες
• Κλίμα άκρατου αισθησιασμού/χλιδής, δείγμα ηθικής κατάπτωσης απόλυτης μοναρχίας, επιβολή γούστων σε βάρος λαού: εξέγερση
• Πίνακες με αισθησιακά θέματα: πχ «Η πρόοδος του έρωτα»

Μαρί Λουίζ Βιζέ-Λεμπρέν: (μέλος της Ακαδημίας, αγαπημένη της Μαρίας Αντουανέτας)

• Τοπία κ γυναικεία πορτρέτα αριστοκρατίας
• Κατατείνει προς νεοκλασική λιτότητα
• Νεοκλασικισμός= καλλιτεχνικό ρεύμα που αναφέρεται στην κλασική Αρχαιότητα και μιμείται συνειδητά εικαστικά πρότυπα παρελθόντος (1760-1789). Εποχή Ορθού Λόγου.

Γλυπτική

• Λίγο πριν Γαλλική Επανάσταση: νέο ενδιαφέρον για κοινό/απλό άνθρωπο
• Προσωπογραφίες= προσπάθεια διείσδυσης στο πνεύμα

Ζαν-Αντουάν Ουντόν: ο μεγαλύτερος προσωπογράφος της εποχής (γλύπτης, όχι ζωγράφος)

• Έργο: «Ο Βολταίρος», θαυμασμός για Μπερνίνι

3.3. Το ροκοκό σε Γερμανία και σε Αυστρία, τέλη 17^ου και αρχές 18^ου αιώνα

Αφομοίωση μαθήματος Βερσαλλιών κ καθολικής κεντρικής Ευρώπης

Λούκας φον Χίλντεμπραντ: έχτισε ανάκτορο Άνω Μπελβεντέρε (ιταλικό/γαλλικό μπαρόκ)

• Ανερμάτιστη τάση για επίδειξη

Γιάκομπ Πράνταουερ:

• Μοναστήρι Μελκ πάνω στον Δούναβη

3.4. Το ροκοκό στην Αγγλία (δεν υιοθέτησε πραγματικά το μπαρόκ)

• Αυστηρότεροι κανόνες καλαισθησίας. Έργα νηφαλιότητας, αυτοσυγκράτησης
• Σερ Κρίστοφερ Ρεν (σημαντικότερος αρχιτέκτονας εποχής): καθεδρικός Αγ. Παύλου (τεράστιο κτίσμα, γιγαντιαίος τρούλος)
• Ιδιωτικές κατοικίες: απλές καλαίσθητες εξοχικές κατοικίες (ιταλικά, αναγεννησιακά πρότυπα: Αντρέα Παλλάντιο, παλλαντιανισμός)
• Αγγλική ιδιομορφία: «αγγλικός κήπος» (ένταξη φυσικού κήπου, κι όχι αρχιτεκτονικά σχεδιασμένου. Ελεύθερη βλάστηση, ατόφια ομορφιά φύσης).
• Κριτήριο: τοπία Κοντ Λορρέν= η φύση να μιμείται κατά παραγγελία την τέχνη!

Ζωγραφική. Ουίλλιαμ Χόγκαρθ, Σερ Τζόσουα Ρέυνολντς και Τόμας Γκέινσμπορω

Όχι ιδιαίτερη ζήτηση έργων ζωγραφικής σε αριστοκρατία κ αστική τάξη Αγγλίας

Όχι ενδιαφέρον για αίτημα καλαισθησίας και λογικής μέσω τέχνης

Ουίλλιαμ Χόγκαρθ (ζωγράφος/χαράκτης)

• Πίνακες με ηθικοπλαστικό περιεχόμενο
• Στόχος ζωγραφικής: διδαχή του «δέοντος» (με σκληρότητα, αγριάδα)
• Έργα: «Η πορεία του ακόλαστου»= κήρυγμα μέσω ζωγραφικής

Σερ Τζόσουα Ρέυνολντς

• Απεικόνιση κομψής κοινωνίας 18^ου αιώνα (επιρροή από κλασικούς Αναγέννησης)
• Ακαδημαϊκός (κανόνες, καλό γούστο)

Τόμας Γκέινσμπορω

• Προσωπογράφος