ΕΠΟ 20 - Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη, τόμος Β', Μέρος Β'

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: Γ.Α.Β., 2014, ΕΠΟ 20 – Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 

ΤΟΜΟΣ Β΄

ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΑΠΟ ΤΟΝ 18^ο ΩΣ ΤΟΝ 20^ο ΑΙΩΝΑ

ΜΕΡΟΣ Β’

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΑΠΟ 18^ο ΩΣ 20^ο ΑΙΩΝΑ

ΚΕΦ. 4^ο Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18^ο ΑΙΩΝΑ

4.1 Οι διάφορες εκφάνσεις του μπαρόκ στο α΄μισό του 18^ου αιώνα

Το ιστορικό πλαίσιο

·         Φιλοσοφία (νέα ζητήματα), επιστημονικές ανακαλύψεις, διάδοση ορθολογιστικής διερεύνησης κόσμου= σύγκρουση παλιών κ νέων αντιλήψεων

·         Θρησκευτικοί επαναπροσδιορισμοί, πολιτικές ανακατατάξεις= κοινωνικές αναταραχές

·         Ανερχόμενη αστική τάξη, αντί απολυταρχικών βασιλευόμενων καθεστώτων

·         Αρχιτεκτονική πιο αυστηρή, αλλά το ίδιο επιβλητική

Γενικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του μπαρόκ στο α΄μισό του 18^ου αιώνα

·         Θεατρικότητα

·         Πολύπλοκη τρισδιάστατη παρουσίαση χώρου

·         Συνεχή ροή των μορφών και των όγκων (όχι κλειστές/καθορισμένες μορφές Αναγέννησης)

·         Σύνθεση στοιχείων σε ομοιογενές σύνολο

·         Έντονη πολυχρωμία

·         Αυτονομία χρώματος και φωτός

·         Έξαρση συναισθημάτων

·         Επιβλητικότητα, υπερβολή

·         Ψευδαίσθηση: παρουσίαση κόσμου ως ανέμελος, ευχάριστος, ξέγνοιαστος

·         Παρασύρει θεατή σε μια κίνηση (ροή) κ καθηλώνει το βλέμμα στις λεπτομέρειες

Δύο ρεύματα:

Α. επιρροή από πνεύμα κλασικισμού Αναγέννησης (συγκράτηση ιδιωμάτων ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, επαναφορά σε κανόνες ύστερης Αναγέννησης, συμμετρία, γεωμετρική οργάνωση)

Β. έμφαση σε ανάπτυξη θεατρικότητας, εκφραστικότητας

[18^ος: αλλού τα στοιχεία του μπαρόκ συνεχίζουν να υφίστανται (Β) κι αλλού απλοποιούνται (Α)]  

Οι αρχιτεκτονικές επεμβάσεις στο α΄μισό του 18^ου αιώνα στην Ιταλία

·         Συνεχίζεται η κατασκευή μεγάλων ιδιωτικών κατοικιών κ επιβλητικών εκκλησιών

·         Επεμβάσεις με στόχο αναδιοργάνωση πόλεων

Α. διαμόρφωση πλατείας της Ισπανίας στη Ρώμη: ένωση τμημάτων πόλης με υψομετρική διαφορά= μεγαλειώδης διπλή σκάλα, οδηγεί τον επισκέπτη σε ελλειψοειδή πορεία (ροή), πλατώματα με παρτέρια (σημεία στάσης: θέα πόλης)

Β. συντριβάνι των Τρέβι στη Ρώμη: αρχιτεκτονική, γλυπτική, σκηνογραφία, τεχνική= θριαμβική αψίδα με γιγαντιαίο κορινθιακό ρυθμό, νερά, σύνθεση βράχων, αντανάκλαση φωτός σε υδάτινη επιφάνεια: ψευδαίσθηση

Μπαρόκ και νεοπλλαντιανισμός στην Αγγλία

·         Αγγλικό μπαρόκ= στοιχεία ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής (επεξεργασμένα από Αναγέννηση, μανιερισμό, ιταλικό μπαρόκ) + στοιχεία γοτθικής αρχιτεκτονικής

·         Δυναμισμός, αυστηρότητα

·         Επιβλητικό ύφος, έμφαση σε θεατρικότητα συνόλου

·         Σχέση αρχιτεκτονικής με τοπίο

·         Πόλη του Μπαθ: νέα πολεοδομική οργάνωση πόλης, επίδειξη αστικής κοινωνίας= ομοιογενής όψη ως μεγάλο ανακτορικό συγκρότημα

Μπάθ: τέλος μπαρόκ, αρχή νεοκλασικισμού= ροή στην οργάνωση χώρου (μπαρόκ) + διάθεση ορθολογισμού της μορφής (νεοκλασικισμός)

·         Σόμερσετ Χάουζ: επιβλητική όψη, επιρροή από Αντρέα Παλλάντιο [συμμετρία, χρήση ρυθμών, οριζόντιος διαχωρισμός κτιρίου σε επίπεδα (βάση, κορμός, επίστεψη)]

·         Αυστηρή αρχιτεκτονική: συντηρητική αστική τάξη Αγγλίας

Το μπαρόκ στην Αυστρία και στα γερμανικά κράτη

·         Αυστρία μετά από ήττα Τούρκων κ επανάκτηση Ουγγαρίας: σημαντικό πολιτικό ρόλο (αντίκτυπο σε αρχιτεκτονική)

·         Επίδραση από Ιταλικό μπαρόκ

·         Χαρακτηριστικά:

- κυματοειδείς τοίχοι

- οργάνωση εσωτερικού σύμφωνα με κίνηση μέσα σ΄ αυτόν

- έντονη διακόσμηση

- παιχνίδια με φωτισμό

·         Μεγαλόπρεπη εκκλησία Αγίου Καρόλου

Περίπλοκο ελλειπτικό σχήμα κάτοψης (δύο πλευρικά παρεκκλήσια)

Εξάστυλο πρόναο + τριγωνικό αέτωμα= ρωμαϊκό Πάνθεον

Επιβλητικός τρούλος + κολόνες δεξιά κι αριστερά: αναφορές σε κολόνα Τραϊανού Ρώμης

·         Μπαρόκ Αυστρίας: δεσμοί με παλαιού τύπου καθεστώτα (αντίθεση: φιλελεύθερη Αγγλία)

·         Αρχιτεκτονική μπαρόκ: καθολικισμός

·         Τζβίνγκερ στη Δρέσδη: ανακτορικό συγκρότημα κτιρίων, εντυπωσιακός κήπος («σαλόνι»)

Το α΄μισό του 18^ου αιώνα στη Γαλλία

·         18^ος η μοναρχία χάνει τη δύναμή της: τελευταία μεγάλα έργα μοναρχικού καθεστώτος

·         Σχέση αρχιτεκτονικής και οργάνωσης χώρου πόλης

·         Ρόλος πλατείας: χώρος ένταξης μνημείου, ή κεντρικό σημείο συγκοινωνούντων χώρων πόλης, ή κεντρικό σημείο ελεύθερων χώρων πόλης σε ιεραρχημένη σύνθεση

πχ Πλατεία Στανισλάς (πόλη Νανσί):

- σύνολο τριών διαδοχικών χώρων

- οβάλ πλατεία από τοξοστοιχίες

- αλέες/κήποι

- θριαμβικό τόξο σε κεντρικό αξονα: ροή σε οργάνωση χώρου (οδηγεί κινήσεις ανθρώπων)

- περίτεχνες σιδερένιες περιφράξεις (ενοποιούν σύνολο, ενισχύουν μεγαλοπρέπεια)

·         Μέσα 18^ου αιώνα: εμφάνιση κλασικών στοιχείων Αρχαιότητας= περιορισμός πολυπλοκότητας μπαρόκ

πχ Μικρό Τριανόν στον κήπο ανακτόρου Βερσαλλιών

- συμμετρία

- ρυθμική οργάνωση

- αυστηρή επιλογή διακοσμητικών στοιχείων

- καθαρότητα, απλότητα μορφής: έκφραση πλούτου

4.2. Το ροκοκό

Τα γενικά χαρακτηριστικά του ροκοκό

·         Εμφανίζεται αρχές 18^ου αιώνα στη Γαλλία. Εξάπλωση σε Γερμανία, Αυστρία, Ισπανία, Ρωσία, βόρεια Ιταλία

Χαρακτηριστικά:

- ελαφρά παιχνιδίσματα μορφών: εσωτερικοί χώροι, διάκοσμος, επιρροή από εξωτικά μοτίβα Άπω Ανατολής (κι όχι μεγαλειώδης τρόπος μπαρόκ)

- στοιχεία φύσης (κοχύλια/όστρακα): διακόσμηση, αντικείμενα καθημερινής χρήσης, κήποι

- απευθύνεται σε εύπορη κοινωνική τάξη: ανεμελιά, χαρά, ελαφρότητα, διασκέδαση

- αισθήσεις: εξεζητημένη επίδειξη απόλαυσης ζωής, άνετη διαβίωση καθημερινότητας

- πολλά μικρά δωμάτια (το καθένα για ειδική χρήση)

- μεγάλα παράθυρα: άπλετο φως

- χρώματα: ανοικτά γαλάζια, ροζ, μπλε

- μεγάλοι καθρέπτες: αντανάκλαση/πολλαπλασιασμός φωτός

- ζωγραφισμένες κ επιχρυσωμένες επιφάνειες οροφών/τοίχων

- ανάγλυφα σχέδια (αέρινη εντύπωση)

- σχεδιασμός αντικειμένων καθημερινής χρήσης: επεξεργασία κάθε υλικού, όπως χρυσό, ασήμι, μπρούντζο, πορσελάνη, γύψος, έβενος, γυαλί (χρηστικά ή διακοσμητικά) – διακοσμητική διάθεση + χρηστικότητα (εκζήτηση, ακριβά υλικά, επίδειξη)

4.3. Η αρχιτεκτονική του νεοκλασικισμού κατά τον 18^ο αιώνα

Το ιστορικό πλαίσιο

·         Φιλοσοφία Διαφωτισμού= νέα αντίληψη κόσμου, άξονας=κοινό καλό

·         Αμφισβήτηση ιεραρχιών, αναδιοργάνωση κόσμου με βάση λογική + ελπίδα για πρόοδο

·         Γαλλική Επανάσταση: νέες βάσεις οργάνωσης κοινωνίας, πολιτείας, κράτους

·         Ιδεολογίες: αναζήτηση προτύπων σύμφωνα με τη φύση και τη λογική

·         Αρχιτεκτονική: βάση αλήθεια, τάξη, μέτρο, κανόνα= κληρονομιά Αρχαιότητας

Νεοκλασικισμός: ρεύμα τέχνης στα τέλη 18^ου αιώνα που εξέφρασε:

·         Θεωρητικό προβληματισμό εποχής

·         Επαναστατική ορμή

·         Υψηλά οράματα κοινωνίας

·         Αρχές Διαφωτισμού: επιστημονική εξέλιξη οφείλει να οδηγήσει τον άνθρωπο στην αθωότητα του πρωτόγονου κ σε δημιουργία ενός κόσμου με βάση νόμο λογικής κ ισότητας

·         Πρότυπο: τέχνη κλασικής Αρχαιότητας = απλότητα φύσης (αλήθεια, μέτρο, κανόνας)

Μίμηση ελληνικής τέχνης = μίμηση φύσης: διαφύλαξη αισθητικών κ ηθικών αξιών

Τα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του νεοκλασικισμού κατά τον 18^ο αιώνα

Επιστροφή στην Αρχαιότητα= αναζήτηση πρωτογενή αρχιτεκτονικου τύπου που να προσφέρει νέες λύσεις με χαρακτηριστικά:

·         Τάξη + λειτουργία

·         Συμμετρία, αναλογία

·         Καθαρότητα όγκου

·         Διακόσμηση με αετώματα, κίνονες, λεπτομέρειες κλασικών ναών

·         Καθαρές επιφάνειες με γραμμικές διακοσμήσεις

·         Ελάχιστα ανάγλυφα, μονόχρωμα

·         Δομικό σύστημα της δοκού επί στύλων = πρότυπο λογικής κατασκευής

·         Προμετωπίδα βιβλίου του Αβά Λοζιέ «Δοκίμιο για την Αρχιτεκτονική» συμβολίζει ορθολογικό τρόπο γένεσης της Αρχιτεκτονικής (σχέση με φύση)

Η αρχαιολογία και το μεγάλο ταξίδι των αρχιτεκτόνων

·         Επιθυμία κ ανάγκη για γνώση, μελέτη και ταξινόμηση

·         Στόχος: καθορισμός αλυσίδας εξέλιξης

·         Μέρος της εκπαίδευσης καλλιτεχνών: ταξίδι στη Νότια Ευρώπη (υποχρεωτική μελέτη αρχαίων μνημείων Ρώμης, Ελλάδας κ Ανατολής)

·         Αρχαιολογικές ανασκαφές Ερκολάνουμ κ Πομπηίας: νέα ευρήματα, νέα μελέτη

·         Βιβλία Στούαρτ κ Ρεβέτ: «Οι Αρχαιότητες των Αθηνών μετρημένες κ αποτυπωμένες από τον Τζέιμς Στούαρτ και τον Νίκολα Ρέβετ, ζωγράφους και αρχιτέκτονες»: Greek Revival

Η μετάβαση από το μπαρόκ στον νεοκλασικισμό στη Γαλλία

·         Έργα του Ζαν-Ζακ Σουφλών:

α. Νοσοκομείο της Λυών: ομοιογενής πρόσοψη, γιαγαντιαίοι ιωνικοί κίονες, χαρακτηριστική σκεπή, διακοσμητικά στοιχεία: συγκρατημένο μπαρόκ

β. Πάνθεον στο Παρίσι: ορθολογισμός κατασκευής, κάτοψη: σταυρός, κορινθιακοί κίονες, μεγάλες αψίδες, τρούλοι.

·         Χρησιμοποίηση αυστηρών μορφών: κύβος, κύλινδρος, κώνος, σφαίρα + παιχνίδι με φως:

·         Έργα Κλωντ Νικολά Λεντού: ορθολογική επεξεργασία μορφών του μπαρόκ

Ο νεοκλασικισμός στην Αγγλία και στη Γερμανία κατά τον 18^ο αιώνα

Αγγλία:

·         Απήχηση βιβλίων Στούαρτ/Ρεβέτ: χρήση μορφής ελληνικού κλασικού ναού με επεξεργασμένες λεπτομέρειες σε διάφορες εκδοχές

·         Ρόμπερτ Σμεκ: «Βρετανικό Μουσείο» στο Λονδίνο (στέγαση μαρμάρων Παρθενώνα)= πρότυπο αρχαίου ιωνικού ναού (μεγαλοπρέπεια)

·         Ιδιωτικά κτίρια: ομοιογένεια όγκου ελληνικού Μεγάρου πχ Athenaum Club του Μπάρτον, ζωηφόρος 2^ου ορόφου στο πρότυπο της ζωηφόρου του Παρθενώνα

Γερμανία:

·         Νεοκλασικισμός= θεμελίωση γερμανικής συνείδησης κ έξαρση εθνικισμού

·         Πύλη του Βραδεμβούργου: θριαμβική είσοδο στην πόλη (έμπνευση: Προπύλαια Αθηνών), νέα στοιχεία: προσθήκη βάσης στους κίονες

·         Προπύλαια Μονάχου από τον Κλέντζε (παραλλαγή από Προπύλαια Αθηνών)

·         Καρλ Σίνγκελ: κτίριο Νέας Φρουράς, Βερολίνο= συμμετρικές προσόψεις, λείες επιφάνειες, κίονες, αετώματα σε νέες αυτόνομες συνθέσεις (επηρέασε αρχιτέκτονες 20^ου αιώνα)

ΚΕΦ. 5^ο Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19^ο ΑΙΩΝΑ

5.1. Οι νέες τάσεις του νεοκλασικισμού

Το ιστορικό πλαίσιο

·         Τέλος 18^ου, αρχές 19^ου: Διακήρυξη δικαιωμάτων του ανθρώπου, ατομική ελευθερία, έννοια έθνους κ ελεύθερου πολίτη, πολιτική αρετή, συλλογική πρόοδος

·         Ορμητική εκβιομηχάνηση: βάση= επιστήμη/τεχνική, στόχος= αύξηση κεφαλαίου

·         Νέα κατανομή κέρδους, κοινωνική άνοδος αστικής τάξης, ραγδαία ανάπτυξη πόλεων

·          Ελευθερία τύπου, συνεχής μετάδοση ιδεών: ενδυνάμωση εθνικής συνείδησης (ιστορικό παρελθόν= μέσο εθνικής διαφοροποίησης + εδραίωσης πολιτικών κινητοποιήσεων)

Ο νεοκλασικισμός στην Ευρώπη τον 19^ο αιώνα

·         Νέα έθνη = νέες θεσμικές βάσεις (νέοι τρόποι διαχείρισης/ελέγχου πολιτείας) = νέα κτίρια

·         Στοιχεία κλασικής Αρχαιότητας= σύμβολα πολιτεύματος με βάση ελευθερία σκέψης: διάθεση εκδημοκρατισμού νέων πολιτικών κατευθύνσεων

·         19^ος : αμφιταλάντευση ανάμεσα σε ακαδημαϊσμό κ νεωτερισμούς

·         Προδιαγραφές κλασικής παράδοσης + έξαρση εθνικισμού (προσαρμογές αρχιτεκτονικής)

·         Νεοκλασικισμός 19^ου : μεγαλοπρέπεια + αυστηρό ύφος + εθνικές ιδιαιτερότητες

·         Κίονες, αετώματα, αυστηρή γεωμετρία + επιβλητικός όγκος, πολύπλοκα κτίρια, φαντασία= ποικιλία με ίδιο μορφολογικό λεξιλόγιο (ελεύθερη ερμηνεία κλασικών στοιχείων)

·         Χάνσεν κ Κρίστιαν: αρχιτέκτονες Αθήνας (γέννηση αθηναϊκού νεοκλασικισμού)

·         Στόχος νεοκλασικισμού: απόλυτα ωραίο + εκδημοκρατισμός + εθνικισμός

Το χρώμα στον νεοκλασικισμό

·         Θεωρία πολυχρωμίας ελληνικής κλασικής αρχιτεκτονικής. Έρευνα: Ζακ-Ιγνάτιος Ιτόρφ

·         Αυστηρότητα πρώτης φάσης νεοκλασικισμού: άποψη λευκών ναών Αρχαιότητας

·         Νέα πεποίθηση: μνημεία κλασικής αρχιτεκτονικής διακοσμημένα με λαμπερά χρώματα (μπλε, κόκκινο, κίτρινο: αττικό φως)

·         Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη στο Ελσίνκι (έντονο κόκκινο ανάγλυφων ζωοφόρου)

5.2. Εκλεκτικισμός

Το ιστορικό πλαίσιο

·         Μέσα 19^ου: οικονομική ανόρθωση από εξέλιξη βιομηχανίας

·         Διαφορετικοί ρυθμοί εδραίωσης Βιομηχανικής Επανάστασης στα κράτη της Ευρώπης

·         Φιλελευθερισμός αστικής τάξης: ατομική πρωτοβουλία, προώθηση άσκησης εξουσίας και ελέγχου από ανώτερα οικονομικά στρώματα κοινωνίας, κι όχι κράτος

·         Αντί για ορθολογισμό έχουμε ποικιλία από στιλ (όχι πια στόχος το ωραίο)

·         Τάσεις νεωτερισμού + ελεύθερη μεταφορά στοιχείων από προηγούμενες αρχιτεκτονικές εκφράσεις = εκλεκτικισμός

Τα πολλαπλά πρότυπα του εκλεκτικισμού

·         Πρότυπα και από άλλες χρονικές περιόδους: αρχαϊκών χρόνων, ελληνιστικής εποχής, Αιγύπτου, Βυζαντίου, δυτικού Μεσαίωνα, Αναγέννησης= νεοκλασικό, νεογοτθικό, νεοαναγεννησιακό, νεοβυζαντινό, νεοαιγυπτιακό στιλ

·         Συναγωνισμός αξιών ρομανικής κ γοτθικής αρχιτεκτονικής με κλασικής

·         Καθεδρικός ναός Μασσαλίας (Βοντουαγιέ): βυζαντινά+γοτθικά+αναγεννησιακά στοιχεία

·         Δικαστικό Μέγαρο (Λονδίνο): γοτθικά στοιχεία + σύγχρονες δομές αγγλικής κοινωνίας

·         Μουσείο Ασμόλιαν (του Κόκερελ), ελληνικά+ρωμϊκά+αναγεννησιακά στοιχεία+μπαρόκ

·         Νεοαιγυπτιακή Πύλυ του Κανίνα (Ρώμη), νεαναγεννησιακή Όπερα του Σέμπερ (Δρέσδη)

·         Για κατασκευή δημόσιων κτιρίων: προτίμηση σε πρότυπα κλασικισμού

·         Για ιδιωτικές εξοχικές κατοικίες: προτίμηση σε αρχιτεκτονική Ανατολής

·         Για εκκλησίες: προτίμηση σε παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά κ δυτικά μεσαιωνικά πρότυπα

·         Συνδυασμοί διαφορετικών στιλ: πρότυπα σε ελεύθερη απόδοση κ ανάμειξή τους

Στόχος νέων αρχιτεκτονικών εκφράσεων: επίδειξη οικονομικής ευμάρειας κ κοινωνικής θέσης

Νεογοτθικό στιλ: σύνδεση με ρομαντισμό κ αναζήτηση εθνικών παραδόσεων με

α. αντιπαράθεση με μοναδικότητα κλασικού (ως ισότιμο),

β. αντίδραση στην κυριαρχία της βιομηχανικής παραγωγής στην τέχνη,

γ. αποκατάσταση μεσαιωνικών ερειπίων,

δ. εμφανής κατασκευαστική δομή κτιρίων κι όχι εξωτερική επένδυση σκελετού με στοιχεία ξένα

Οι αναστηλώσεις

·         Συναίσθημα, στοχασμός, πάθος ρομαντισμού + έξαρχη εθνικισμού + αναζωπύρωση θρησκευτικού συναισθήματος + αναζήτηση νέων στοιχείων σύνδεσης με παρελθόν = τάση συντήρησης στοιχείων παρελθόντος (αποκατάσταση/επαναφορά «διατηρητέων μνημείων)

·         Άρνηση πραγματικότητας+δυσαρέσκεια από καταστροφή παλιών ισορροπιών= αναζήτηση γνώσης από απομακρυσμένους τόπους κ χρόνους

·         Αναστήλωση/αποκατάσταση ερειπίων στα πλαίσια αναζήτησης εθνικής ταυτότητας

5.3. Νέα υλικά κ νέες τεχνολογίες στην κατασκευή

Το ιστορικό πλαίσιο

·         Τεχνολογικές ανακαλύψεις + μαζική παραγωγή

·         Σιδηρόδρομος (σύνδεση αστικών κέντρων), ατμόπλοια (σύνδεση Ευρώπης-Αμερικής)

·         Διπλασιασμός πληθυσμού

·         Κανόνες ελεύθερης διακίνησης αγοράς σε βάση προσφοράς-ζήτησης

·         Αύξηση παραγωγής (λόγω τεχνολογικής ανάπτυξης)= μεταναστευτικό ρεύμα αγροτών προς πόλεις σε αναζήτηση εργασίας

Ο σίδηρος στην κατασκευή

Έως 19^ο: περιορισμένη χρήση μετάλλων (χειροποίητα, κόστος σε χρόνο/χρήμα)

Βιομηχανοποίηση παραγωγής μετάλλου: νέοι δρόμοι σε τεχνολογία κατασκευών (μικρό κόστος)

·         Άγγλοι κ Γάλλοι: μελετούν δυνατότητες μετάλλων (νέοι τρόποι εφαρμογής τους)

·         Χυτοσίδηρος: κράμα σιδήρου κ άνθρακα (κοκ: τήξη σιδήρου: καλούπια: νέα σχήματα)

·         Φέροντα στοιχεία: ελαφρά, λεπτά, σε διάφορα σχήματα μεταλλικά στοιχεία (όχι πια ογκώδεις τοίχοι ή κίονες)

·         Κατασκευή γεφυρών (επικοινωνία, μεταφορά εμπορευμάτων)

·         Πύργος του Άιφελ: εφήμερο σύμβολο διεθνούς έκθεσης στο Παρίσι, 1889 (σύμβολο νέας εποχής: μνημείο τεχνολογικής εξέλιξης)

·         Τέλος αιώνα: ατσάλι + κατασκευή ανελκυστήρας= ανέγερση πολυώροφων κτιρίων

Το γυαλί

·         Παραγωγή γυαλιού σε λεπτούς πίνακες-στρώματα κ μεγάλες επιφάνειες με μικρό κόστος

·         Σίδηρο + γυαλί = κτίρια με μεγάλους εσωτερικούς χώρους, άπλετο φωτισμός, προκάτ (συναρμολόγηση επί τόπου)

·         Θερμοκήπιο Παλμ Χάουζ (Λονδίνο), σιδηροδρομικοί σταθμοί, γέφυρες, εμπορικά κέντρα= εκλεκτικισμός εξωτερικής μορφής + νέες τεχνολογικές δυνατότητες

·         Σκεπαστές στοές/αγορά: κατανάλωση χωρίς προβλήματα καιρικών συνθηκών, εντύπωση υπαίθριου χώρου

·         Κοινοί στόχοι αρχιτεκτόνων και μηχανικών: αρχιτεκτονική μορφή αντικατοπτρίζεται κ επηρεάζεται από κατασκευαστικές λεπτομέρειες κτιρίου

Το τσιμέντο και το ενισχυμένο σκυρόδεμα

·         Αρχιτεκτονική= εφαρμογή νέων τεχνολογικών αντιλήψεων

·         Τέλος αιώνα: τσιμέντο (γνωστό από ρωμαϊκή Αρχαιότητα) + χρήση σιδήρου (οπλισμός)

·         Αυτόνομο κατασκευαστικό υλικό: νέα διάπλαση μορφής

·         Αντοχή + ελαστικότητα τσιμέντου + ικανότητα κάμψης σιδήρου = μεγάλες αλλαγές αρχιτεκτονικής 20^ου αιώνα.

5.4. Η Αρ Νουβό

Τα γενικά χαρακτηριστικά

Τέλη 19^ου: Δημιουργία νέου διεθνούς ή ευρωπαϊκού στιλ: Αρ Νουβό= Νέα Τέχνη

Στόχος:  

·         Απομάκρυνση από ιστορικά στιλ

·         Αντίδραση σε προϊόντα μαζικής παραγωγής

Χαρακτηριστικά:

·         Ελεύθερο παιχνίδι γραμμής, κίνηση/ροή μορφών

·         Ανάλαφρα διακοσμητικά στοιχεία

·         Μοτίβα από φυτικό και ζωικό βασίλειο

·         Εκμετάλλευση ιδιοτήτων νέων υλικών (γυαλί, χυτοσίδηρος)

·         Παραδοσιακά υλικά συνυφασμένα με κλασικό λεξιλόγιο: στροφή στην Ανατολή (γιαπωνέζικη τέχνη= νέα αισθητικά ερεθίσματα + ευλυγισία μετάλλων 

Η Αρ Νουβό στο Παρίσι και στη Βιέννη

·         Γαλλία: Είσοδοι σταθμών υπογείου του

Έκτορ Γκιμάρ στο Παρίσι:

- φωτιστικά με χρωματιστά γυαλιά

- περίτεχνα χυτοσιδηρά κάγκελα (διασκέδαζαν φόβο κατοίκων για νέο μεταφορικό μέσο)

·         Βιέννη: πολιτιστικό/οικονομικό κέντρο φθίνουσας αυτοκρατορίας. Ομάδα Απόσχισης: νέες καλλιτεχνικές τάσεις

Ότο Βάγκερ:

- είσοδοι σταθμών υπογείου Βιέννης του Ότο Βάγκερ

- κατοικία με Μαγιόλικες του Ότο Βάγκερ: πλούσιος διάκοσμος σε αυστηρή επίπεδη επιφάνεια, πολύχρωμα κεραμικά πλακάκια, μορφές λουλουδιών, διάκοσμος ανεξάρτητος με λειτουργία

Γουίλλιαμ Μόρις και Αρ Νουβό στην Αγγλία

Αρ Νουβό: απόηχος κινήματος Arts and Crafts του Γουίλλιαμ Μόρις:

·         Eπαναφορά καλλιτεχνικής αξίας χειροποίητων αντικειμέων= ανεκτίμητες πολιτισμικές αξίες στην καθημερινή ζωή (αντίθεση με ακαλαίσθητα προϊόντα βιομηχανικής παραγωγής)

·         Καθημερινά χρηστικά αντικείμενα+εσωτερική οργάνωση χώρων ιδιωτικής κατοικίας= νέα πεδία μελέτης για αρχιτκέκτονες

·         Σοσιαλιστικές ιδέες Μόρις πχ συλλογική εργασία ως πηγή χαράς (πνεύμα μεσαιωνικής εποχής)

Σαρλ Ρένι Μάκιντος: αντιπρόσωπος Αρ Νουβό Αγγλίας

·         Σχεδιασμός διακοσμητικών λεπτομερειών, συνολικός σχεδιασμός (+φωτιστικών+επίπλων)

·         Έργο: Σχολή Καλών Τεχνών στη Γλασκόβη

Καμπύλες μορφές (είσοδος) σε τμήματα κτιρίου κ σε μεταλλικά στοιχεία

Αρν Νουβό στην Ισπανία

Αντόνιο Γκαουντί (Βαρκελώνη):

·         Μελέτη γοτθικής αρχιτεκτονικής: προσωπικό λεξιλόγιο

·         Έντονη εκφραστική δύναμη, μεγάλη πλαστικότητα

·         Στοιχεία ισλαμικής αρχιτεκτονικής, λεπτομέρειες μορφών φύσης

·         Σύνδεση σχέσης αρχιτεκτονικής μορφής με τρόπο κατασκευής

·         Πολυκατοικία Μιλά (Βαρκελώνη)

- Κυματοειδείς τοίχοι (εντύπωση μαλακού δέρματος)

- Όχι γωνίες/ευθειές

- Διακοσμητικές ψηφίδες

- Πολύπλοκα χυτοσιδηρά κάγκελα μπαλκονιών

- Διαμόρφωση κτιρίου ως σπηλιά τρωγλοδυτών στα βάθη της γης

ΚΕΦ. 6^ο Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20^ο ΑΙΩΝΑ

6.1 Εισαγωγή στην Αρχιτεκτονική του 20^ου αιώνα

·         Κοινωνική διάσταση αρχιτεκτονικής: πτυχές καθημερινής ζωής κ δημόσιου χώρου

·         Δύο σημαντικές περίοδοι:

Α. μοντέρνα: ριζοσπαστική, ανατρεπτική υλοποίηση του νέου

Β. μεταμοντέρνα: σύνθετη κ πολυδιάστατη συνύπαρξη νέου κ παλιού

6.2. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική

1900: ιδεολογικό κ πραγματικό ορόσημο εντελώς νέου

·         Άρνηση αρχιτεκτονικού λεξιλογίου ιστορισμού κ εκλεκτισμού

·         Απόρριψη επιβίωσης παρελθόντος στο παρόν

·         Διέξοδος σε ουδέτερα μορφολογικά συστήματα γεωμετρικού κ φυτικού κόσμου:

Art Nouveau (καλλιτεχνικό+τεχνολογικό όραμα εποχής: εισόδους μετρό Παρισιού, Guimard). Γεωμετρική κατεύθυνση: Palais stoclet του Hoffmann (Βρυξέλλες) συνολικό έργο τέχνης (συλλογική έκρηξη επιτηδευμένου γούστου)

·         Ανατροπή κοινωνικού, τεχνικού κ αισθητικού περιβάλλοντος αρχιτεκτονικής:

Α. αναγνώριση κοινωνικής διάστασης του οικοδομείν

Β. κοσμογονία νέων υλικών, νέων τρόπων κατασκευής κ μηχανικών εφαρμογών

Γ. πολιτισμική κ αισθητική αλλαγή μέσα από κυβισμό, πουρισμό ή φουτουρισμό

·         Βασικά στοιχεία μοντέρνας αρχιτεκτονικής: εργοστάσια Walter Gropius, κατοικίες Adolf Loos (1914)

·         Διαμόρφωση λεξιλογίου/συντακτικού:

Γαλλία: έργα Le Corbusier

Γερμανία: Bauhaus

Ολλανδία: νεοπλαστικιστές

Σοβιετική Ένωση: κονστρουκτιβιστές

Κοινό θεωρητικό και ιστορικό υπόβαθρο:

·         Κοινωνική διάσταση: στόχος= εξυπηρέτηση αναγκών ανθρώπου

Λειτουργία: κύριος οργανωτικός παράγοντας αρχιτεκτονικού σχεδίου. «Η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία» (φονξιοναλισμός). Υποταγή κάτοψης κτιρίων σε οργανόγραμμα (= τρισδιάστατη λειτουργική διάταξη χώρων και κινήσεων) με βάση εργονομία, οικονομία κινήσεων/χώρου). Διεκδίκηση ελάχιστων αναγκαίων κ ικανών συνθηκών ζωής ανεξάρτητα από κοινωνικές κ οικονομικές διαφορές.

Λειτουργική πόλη: υγιεινή κατοικία, ελεύθεροι χώροι, δημόσια κτίρια παροχής υπηρεσιών (κοινωνικό κ πολιτικό όραμα)

·         Τεχνολογική διάσταση: είσοδος νέων υλικών κ τρόπων κατασκευής

- Οπλισμένο σκυρόδεμα κ χάλυβας: υψηλότερη αντοχή, ελάχιστα υποστηλώματα, πολλοί όροφοι, οριζόντια δωμάτια.

- Νέα υλικά= κατασκευή σκελετών από λεπτά φέροντα στοιχεία:

α. οριζόντια ανάπτυξη χρηστικών χώρων με κριτήριο την οργάνωση των λειτουργιών (ελεύθερη κάτοψη),

β. καθέτως πετάσματα όψεων με κριτήριο αισθητικό αποτέλεσμα (ελεύθερη όψη)

[όχι πια στατικές κατασκευές συμπατών λιθοδομών κ τέχνη θολοδομίας παρελθόντος]

γ. νέος μηχανικός πολιτισμός: αλλαγή τεχνολογικής υποδομής κτιρίων (ηλεκτρισμός, κεντρική θέρμανση, υδραυλικό/αποχετευτικό δίκτυο, οικιακές μηχανές, αυτοκίνητο, ανελκυστήρας)= μοντέρνα αρχιτεκτονική + μοντέρνος τρόπος ζωής

·         Αισθητική διάσταση: όχι στη βαριά παράδοση παρελθόντος, ναι στην κατασκευαστική αναγκαιότητα κ λειτουργική εξυπηρέτηση

Παλιές μορφές: νοήματα παρελθόντος

Πολιτισμική κ αισθητική αλλαγή αρχών 20^ου: Ιδεολογική απαίτηση του νέου, αγνού, απλού, ειλικρινούς, καθαρού, λειτουργικού, ορθολογικού:

α. επιτηδευμένη σύνθεση απλών γεωμετρικών μορφών κ στοιχείων που συμβαδίζει με σύγχρονη τεχνολογία (άρνηση μίμησης παλιού)

β. χρήση νέων οικοδομικών υλικών χωρίς επένδυση

γ. χρήση επίπεδων επιφανειών χωρίς διακόσμηση

δ. έμφαση στα βασικά χρώματα κ στην ελάχιστη έκφραση

(Άμεση αντανάκλαση ζωγραφικής των Braque, Leger, Mondrian, Malevitch)

Το όραμα της ενότητας των τεχνών

Μετεξέλιξη από Art Nouveau προς μοντέρνα αρχιτεκτονική:

Όραμα Deutsche Werkbund (Γερμανικού Συνδέσμου Εργασίας) σύμπραξη καλλιτεχνών κ εταιρειών

·         Υπέρ του έντεχνου σχεδιασμού τυποποιημένων προϊόντων βιομηχανικής κοινωνίας

·         Στόχος: να φτάσει η τέχνη σε όλα τα σπιτικά

·         Σχεδιαστές + αρχιτέκτονες= συνολικό έργο τέχνης κ αρχιτεκτονικής προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων

Peter Behrens:  

·         Ενιαία αισθητική από τη γραμματοσειρά διαφημίσεων έως εργοστάσιο (βιομηχανία AEG)

Walter Gropius & Adolf Meyer:

·         Σχεδιασμός εργοστασίου καλαποδιών Faguswerk: μορφολογική καινοτομία, έντεχνη κατασκευή= συμβολική αφετηρία μοντέρνας αρχιτεκτονικής

Bauhaus (εκπαιδευτικό ίδρυμα, Βαϊμάρη)

Ενότητα χειρωνακτικών κ καλών τεχνών με αρχιτεκτονική & τυποποιημένη παραγωγή έντεχνου προϊόντος= ενοποίηση σχολής καλών τεχνών κ εφηρμοσμένων τεχνών

·         Όχι όρια μεταξύ χειροτεχνίας, γλυπτικής, ζωγραφικής (όλα σε ένα)= αρχιτεκτονική (ιδεαλιστική συναρμογή όλων των τεχνών)

·         Itten, Klee, Kandinsky, Meyer, Mies van der Rohe: νέα εκπαιδευτική παράδοση

·         Στέγαση σε κτίριο του Gropius: μανιφέστο χώρου του οποίου η μορφή υπακούει σε οργανόραμα (τρισδιάστατη λειτουργική διάταξη χώρων/κινήσεων)

[συνολική ασυμμετρία + διαφάνεια μεγάλων υαλοπετασμάτων= σαν πίνακες κυβισμού Picasso ή Braque]

Η πόλη και η κοινωνική διάσταση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής

·         Εκρηκτική βιομηχανική κ αστική ανάπτυξη: κακές συνθήκες ζωής σε μεγάλες πόλεις

·         Πρόταση: νέα ιδανική πόλη (μοντέρνα πόλη ευτυχισμένων κατοίκων)

- ποιότητα ζωής

- καλά αερισμένα/ηλιασμένα διαμερίσματα

- ελεύθεροι χώροι για αναψυχή

- ορθολογική οργάνωση δραστηριοτήτων κ μετακινήσεων

- διακριτές ζώνες δραστηριοτήτων

- δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας κ ευρύ δίκτυο τοπικών μετακινήσεων

- αραιά κτίρια

·         Στόχος: η παλιά πόλη όπου αναμειγνύονταν ανεξέλεγκτα λειτουργίες/τάξεις/επαγγέλματα

Δύσκολη η υλοποίηση στο χτισμένο κ κατοικημένο χώρο: συγκρότηση πολεοδομίας

·         Μεγάλα πολεοδομικά σχέδια κ θεωρίες του Le Corbusier

·         Οικοδομικά προγράμματα Γερμανίας κ Χάρτα των Αθηνών

Le Corbusier:

·         Αναζήτησε επίμονα διαμόρφωση μιας πρότυπης θεωρητικής πόλης

·         Θεωρία «Αχτινοβόλας πόλης» πάνω σε 4 διακριτές λειτουργίες: κατοικία, εργασία, αναψυχή, κυκλοφορία [Ουτοπικές προτάσεις που δεν βρήκαν εφαρμογή αλλά επηρέασαν διατύπωση Χάρτας Αθηνών κ αντίληψη πόλης μετά το β΄παγκόσμιο πόλεμο]

Γερμανία Αυστρία Μεσοπολέμου:

·         πολεοδομικές επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας με λιγότερο ουτοπικό χαρακτήρα κ στόχο την κοινωνική ανασύνταξη μεγάλων πόλεων (Βιέννη, Φραγκφούρτη, Βερολίνο)

·         οικοδόμηση εργατουπόλεων με κοινωνικά, λειτουργικά κ αισθητικά κριτήρια μοντέρνας αρχιτεκτονικής από τους May, Wagner, Taut, Gropius κ.α.

Χάρτα των Αθηνών:

·         Σχεδόν μυθικό κείμενο πολεοδομικών αρχών του Le Corbusier

·         Όραμα κ στράτευση πολεοδομικής σκέψης μοντέρνων

·         Θέση: το ιδιωτικό συμφέρον θα υποταχθεί στο συλλογικό (πόρισμα 4^ου Διεθνούς Συνεδρίου της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, θέμα: «Λειτουργική πόλη», κορυφώθηκε στο Πολυτεχνείο Αθηνών, εξού και το όνομα)

Προηγούμενα Διεθνή Συνέδρια: μελέτη ελάχιστης κ ορθολογικής κατοικίας (οριακή σε λειτουργία κ κατασκευή αλλά ιδανική για όλους του ανθρώπους)

·         Συστηματική μελέτη εργονομίας κ ορθολογικής τυπολογίας κατόψεων διαμερίσματος: σχεδιασμός τυποποιημένης πολυκατοικίας

·         Αφετηρία σχεδιασμού: λειτουργική διάταξη κ διαστασιολόγηση κάτοψης

·         Εγχειρίδιο μοντέρνας αρχιτεκτονικής ελάχιστης κατοικίας: «Οικοδομική» του Ernst Neufert

·         Υλοποίηση οικουμενικότητας (ένα από τα ιδεολογικά ελατήρια της μοντέρνας σκέψης):

μέτρο της καλής αρχιτεκτονικής= ανθρώπινο σώμα (διεθνές)

·         Αρχιτεκτονική= οργάνωση κοινωνική, τεχνική, οικονομική, ψυχική, λειτουργία επί οικονομία. Ζωή= λειτουργία (μη καλλιτεχνική). Κτίζειν= βιολογικό γεγονός. Όχι αρχιτεκτονική ως καλλιτεχνική έκφραση. Όχι αρχιτεκτονική ως συνέχιση παράδοσης

Η μοντέρνα αρχιτεκτονική ως καλλιτεχνική πρωτοπορία

Ιδανικές βίλες για μη προνομιούχους= παγκόσμια ακτινοβολία αρχιτεκτονικής (πρότυπο επαύλεων Palladio, χτισμένες στα προάστια πόλεων): καινούρια πρότυπα, όρια έργου τέχνης, δοκίμια πειραματικής σχεδίασης

Αρχιτέκτονες: Le Corbusier, Pierre Chareau, Mies van der Rohe, Adolf Loos

Μοντέρνο:

Α. Κοινωνικές κ ιδεολογικές προθέσεις στο σχεδιασμό πόλεων κ κατοικιών πόλης

Β. Έργο πρωτοποριακό που έβρισκε υλοποίηση στο κοινό της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας

(αρχιτεκτονική: αναπόσπαστο κομμάτι καλλιτεχνικών κινημάτων όπως ο φουτουρισμός και ο νεοπλαστικισμός)

Φουτουρισμός:

·         Μανιφέστο Marinetti: απόλυτη ρήξη με παρελθόν, στροφή σε ταχύτητα κ μέλλον

·         Κύριος εκφραστής αρχιτέκτονας: Antonio Sant’Elia (φαντασμαγορικά σχέδια «Νέας Πόλης»

·         Τεχνολογική αισιοδοξία: επιστημονική φαντασία + στοιχεία ιταλικού φασισμού

Νεοπλαστικισμός (De Stijl):

·         Ζωγράφοι: Mondrian, Doesburg

·         Αρχιτέκτονες:  Gerrit Rietveld, Oud, Cornelis Van Easteren

·         Στόχος: οργανική συνένωση γλυπτικής κ ζωγραφικής με αρχιτεκτονική

·         Γεωμετρική πλαστική έκφραση επίπεδων στοιχείων με έντονα βασικά χρώματα

·         Άυλη καθαρή αξονομετρική σύνθεση στοιχείων (εικονική κ ζωγραφική υπόσταση με γεωμετρικές κ αριθμητικές αρμονίες) + δυναμική λειτουργική οργάνωση χάρη σε μεταβλητή διάταξη ελαφρών διαχωριστικών πετασμάτων

·         Κατοικία Schroder του Rietveld (Ουτρέχτη): κατόψεις που «ανοίγουν» κ «κλείνουν» + γεωμετρική σύνθεση επιπέδων όψεων

·         Σπίτι: σαν τεράστια μηχανή, από μπετόν, γυαλί κ σίδερο, χωρίς ζωγραφική, χωρίς στολίδια, ομορφιά γραμμών/μορφών

Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ιταλία και στη Σοβιετική Ένωση

Μοντέρνο: ριζοσπαστικά νέο ή βαθιά ορθολογικό

Φασιστική Ιταλία ’20 και ’30: διασταύρωση διαχρονικών αξιών κλασικού χωρίς στολίδια + σύγχρονη έκφραση ορθολογισμού στα νέα υλικά κ μορφές: αντανάκλαση εξουσίας

πχ Casa del Facio του Terragni, κτίρια/σχέδια νέας Ρώμης (Piaccentini, Pagano), ιταλική αρχιτεκτονική Δωδεκανήσων

Σοβιετική Ένωση:

·         κομμουνιστική επανάσταση + πρωτοπορία (σουπρεματισμός, κυβιστικός φουτουρισμός)= σχεδιασμός νέας κοινωνίας κ νέας αρχιτεκτονικής: κονστρουκτιβισμός

·         Ιδεολογικές αντιπαραθέσεις + αντικειμενικές δυσκολίες= όχι υλοποίηση μοντέρνων ιδεών (πολλά σχέδια: ουτοπικό, πειραματικό χαρακτήρα: κινητοποίηση ενδιαφέροντος αρχιτεκτόνων Ευρώπης)

·         Αρχιτέκτονες: Tatlin, Melnikov, Rodchenko, Leonidov, Tchernikov

Σχέδια Μνημείου της Τρίτης Διεθνούς του Tatlin

·         Κοινωνικό όραμα: σημαντική παράμετρος μοντέρνας αρχιτεκτονικής= πρόθεση συμβολής σε οικοδόμηση νέας κομμουνιστικής κοινωνίας από αρχιτέκτονες κεντρικής Ευρώπης (May, Meyer, Le Corbusier)

·         Πολιτική κ πολιτιστική στροφή 1932: ενδιαφέρον πια για κλασικισμό κι όχι μοντερνισμό

Οι «δάσκαλοι» της μοντέρνας αρχιτεκτονικής

Le Corbusier (villa Savoye), Gropius (κτίριο Bauhaus), Mies van der Rohe (Γερμανικό περίπτερο στην Παγκόσμια Έκθεση Βαρκελώνης 1929= κύριοι εκφραστές μοντέρνου, πρότυπα μοντέρνου

·         Διεθνής ακτινοβολία. Διάδοση πληροφορίας με βάση φωτογραφία κ εικονογραφημένα βιβλία: παγκοσμιότητα σε τοπικό φαινόμενο χτισμένης αρχιτεκτονικής

Le Corbusier (Charles-Edouard Jeanneret, Ελβετός):

·         Παρίσι: βιβλία + προσωπικότητα + αρχιτεκτονική= εικόνα ηρωικού μοντέρνου αρχιτέκτονα με παγκόσμια επιρροή

·         Βιβλίο: «Προς μια αρχιτεκτονική»= μανιφέστο μοντέρνου

·         Ιδιαίτερη σχέση αναφοράς με Ελλάδα

Walter Gropius (Γερμανός):

·         Διευθυντής του Bauhaus από την ίδρυσή του (1918-1928)

·         Διευθυντής Αρχιτεκτονικής Σχολής του Harvand (1938-1952)

·         Ιδρυτής γραφείου TAC: μεγάλα κτίρια σε όλο τον κόσμο (όχι σύγκριση με δημιουργικότητα προπολεμικής περιόδου)

Ludwig Mies van der Rohe (Γερμανός):

·         Ακραία εκφραστική κ τεχνική λιτότητα μοντέρνας αρχιτεκτονικής: less is more

·         Διευθυντής του Bauhaus (1930-1933)

·         Διευθυντής Αρχιτεκτονικής Σχολής Illinois Institute

·         Μεταλλικό κτίριο Σχολής Illinois, γυάλινη κατοικία Farnsworth, μεταλλικές πολυκατοικίες Lake Shore Drive, κτίριο γραφείων Seagram Ν. Υόρκη= μεταπολεμική σφραγίδα του

Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην περιφέρεια της Ευρώπης

Μοντέρνο (διεθνής επιρροή) + τοπικά ιδιώματα:

Φιλανδία: (κορυφαία έκφραση)

Alvar Aalto: (νεότερος «δάσκαλος»)

·         Ελεύθερη χρήση κύριων μορφολογικών στοιχείων μοντέρνας αρχιτεκτονικής

·         Αδιαφορία για αυστηρό ορθολογισμός, για κοινωνική/πολιτική της διάσταση

·         Ποιητική πλαστικότητα (νέα + παραδοσιακά υλικά)

·         Ευρωπαϊκός εκσυγχρονισμός + ρομαντικός εθνικισμός νεοσύστατου φινλανδικού κράτους

·         Τα έργα του επηρέασαν υπόλοιπη Ευρώπη

Ανατολική κ Βαλκανική Ευρώπη: νοητή κατακόρυφη ανταλλαγή από Αθήνα ως Βουδαπέστη

Molnar Farkas, Bohuslav Fuchs

Ελλάδα 1930: εμφάνιση μοντέρνας αρχιτεκτονικής ως όχημα κοινωνικού κ ιδεολογικού εκσυγχρονισμού (υπόσχεση νέου τρόπου ζωής)

Η επιμονή του κλασικού

Α΄μισό 20^ου αιώνα: μοντέρνα αρχιτεκτονική (νεωτερικότητα ιδεών & ποιότητα έργων)

Παράλληλα: αρχιτέκτονες σε συνέχεια με παράδοση περασμένου αιώνα, άρνηση ιδεολογικής κ αισθητικής ρήξης με παρελθόν, ή βάρος σε επιμέρους νεωτερισμούς (αφαιρετική επανεπεξεργασία του κλασικού στη σύγχρονη αρχιτεκτονική)= ταλάντευση από οπισθοδρομική συντήρηση ως πραγματική υπέρβαση

Auguste Perret: (Γαλλία)

·         Ανέδειξε αρχιτεκτονική από οπλισμένο σκυρόδεμα (νέες τεχνικές δυνατότητες + διαχρονικές αξίες αρχαίου ελληνικού κ γοτθικού καθεδρικού ναού)

·         Όχι σε μορφολογικό νεωτερισμό, συγκρατημένη αναζήτηση μοντέρνου κλασικισμού

·         Αναδιατύπωση κλασικού ρυθμού σε αριστοτεχνικά επεξεργασμένο γυμνό οπλισμένο σκυρόδεμα

·         Μουσείο των Δημοσίων Έργων, Παρίσι

Erik Gunnar Asplund: (Σουηδία)

·         Μοντέρνα έκφραση κλασικού

·         Δημόσια βιβλιοθήκη τη Στοκχόλμης (γεωμετρική εγγραφή του κύκλου σε τετράγωνο)

·         Νεκροταφείο Δάσους

Αμφισβήτηση/αποκλεισμός μοντέρνου από Γερμανία κ Σοβιετική Ένωση (ιδεολογικά/πολιτικά):

·         Γερμανία (Ναζί): απόρριψη μοντέρνου (κλείσιμο Bauhaus), επιστροφή σε αυστηρά κλασικό (ελληνορωμαϊκές ρίζες) και βαθιά παραδοσιακό (Μεσαίωνας)

- Αρχιτεκτονική μνημειακή, συμβολική, οικεία

- Paul Ludwg Troost: μουσείο «Οίκος της Γερμανικής Τέχνης»

- Albert Speer: (προσωπικός αρχιτέκτονας Χίτλερ) Zeppelinfeld (γιγανταίο πεδίο κομματικών εκδηλώσεων)

- Προγράμματα εργατικής κατοικίας με παραδοσιακή αισθητική

·         Σοβιετική Ένωση (Κεντρική Επιτροπή Κόμματος): στροφή σε μνημειακή γραμμή σοσιαλιστικού ρεαλισμού (διαγωνισμός για Μέγαρο των Σοβιέτ: αποκλεισμός μοντέρνων)

- Boris Iofan: σχέδιο «γαμήλια τούρτα» για Μέγαρο Σοβιέτ (βραβεύτηκε)

- έμπνευση νέας μορφολογικής παράδοσης: ρωμαϊκή εποχή (εικόνα μεγαλοπρέπειας κ δύναμης σοσιαλιστικού κράτους)= επιστροφή σε οικειότητα παρελθόντος (κριτική αφαιρετικής αισθητικής μοντέρνου)

6.3. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Ανάγκη ανοικοδόμησης, επείγοντα/μαζικά προβλήματα: ανάγκη για γρήγορες και οικονομικές λύσεις= πολεοδομικές, κατασκευαστικές, λειτουργικές και αισθητικές αρχές μοντέρνας αρχιτεκτονικής (πραγματικό κ ιδεολογικό υπόβαθρο μιας γρήγορης/ορθής ανοικοδόμησης)

·         Πολυκατοικία Le Corbusier, Μασσαλία (πειραματική κατασκευή):

- Υψηλή τυποποίηση + εξαιρετική πλαστική + κατασκευαστική λεπτομέρεια

- Διαμερίσματα σα συρτάρια σε δομικό σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα

- Μανιφέστο ομορφιάς γυμνού υλικού= αφετηρία μπρουταλισμού (αρχιτεκτονική κατεύθυνση)

- Ιδανικό κοινό μέτρο για εργονομική σχεδίαση των πάντων: ανθρώπινο σώμα + αρμονία αναλογίας μέσου κ άκρου λόγου (modulor)

·         Δεκαετία ’50-’60: απόλυτη κυριαρχία μοντερνισμού στην Ευρώπη (κυρίως δυτική)

·         Σχεδιασμός μεγάλων έργων από τους «δασκάλους» και λιγότερο ιδεολογία

·         Notre-Dame-du-Haut του Le Corbusier (Γαλλία)

·         Μοναστήρι La Tourette του Le Corbusier (Γαλλία)

·         Νέα Εθνική Πινακοθήκη του Mies van der Rohe (Βερολίνο)

·         Κλασικότροπη Αμερικανική Πρεσβεία του Gropius (Αθήνα)

·         Πέρασμα μνημειακότητας στη μοντέρνα αρχιτεκτονική (όχι πια πρωτοπορία, ναι κατεστημένο: μαζική εφαρμογή νέων πολεοδομικών αρχών)

·         Αμφισβήτηση μοντερνισμού και 4 διακριτών ζωνών λειτουργικής πόλης (κατοικία, εργασία, αναψυχή, κυκλοφορία): διεκδίκηση αξιών γειτονιάς, ανθρώπινης κλίμακας κτιρίων, πολύπλοκη διαστρωμάτωση λειτουργιών δημοσίου χώρου, έμφαση σε κοινωνικές κ ψυχολογικές ανάγκες στη σύγχρονη φυσική μορφή του χώρου (μεταμοντέρνο)

6.4 Η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική

Γρήγορη μεταπολεμική ανοικοδόμηση + ευρεία διάδοση μοντέρνας αρχιτεκτονικής= οικοδομική, κοινωνική, πολιτισμική κρίση μεγαλουπόλεων: αυστηρή κριτική αρχών της

Αμφισβητούνται:

·         Πολεοδομικές αρχές μοντερνισμού

·         Διεθνισμός μοντέρνου

·         Αυστηρή υποταγή σε λειτουργικότητα, τυποποίηση κ μαζική παραγωγή

·         Αισθητική ακραίας απλότητας

·         Έλλειψη σχέσης με τοπικές παραδόσεις κ πραγματικότητα χώρου

·         Ρήξη αρχιτεκτονικής με ιστορικό παρελθόν της

΄60: ανατροπή στον τρόπο σκέψης, ερμηνείας κ αντιμετώπισης αρχιτεκτονικής πραγματικότητας

·         Δημοσίευση βιβλίων αρχιτεκτονικής σκέψης νέας εποχής

·         Αμφισβητήσεις σε πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό κ πολιτισμικό επίπεδο: ανταπόκριση στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και της πόλης

·         Διέξοδος: γεγονότα Μαΐου 1968 (εξεγέρσεις: η φαντασία στην εξουσία)

·         Εμφάνιση νέων έργων σε δεκαετία ΄70 με κοινωνικό περιεχόμενο, επίκληση σε νόημα μορφών, διαχρονική αξία, λαϊκή αντίληψη κοινότοπου (pop art)= μεταμοντερνισμός

·         Συνύπαρξη τάσεων: πλουραλιστική κ πολυδιάστατη αρχιτεκτονική

Η κοινωνική προσέγγιση

·         Αμφισβήτηση αυθεντίας αρχιτέκτονα

·         Επιδίωξη συμμετοχής των κατοίκων ή των εργαζομένων στη διαδικασία σχεδιασμού χώρων ζωής κ εργασίας (συμμετοχικός σχεδιασμός)

·         Ευελιξία των κατασκευών (προσαρμογές σε μελλοντικές ανάγκες/επιθυμίες χρηστών)

·         Πχ φοιτητική εστία Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου (Βέλγιο) του Lucien Kroll

Υποδιαίρεση εσωτερικών χώρων κατά βούληση, εξωτερική επένδυση κατά φαντασία

·         Πεδίο χώρου εργασίας πχ κτίριο γραφείων του Herman Hertzberger (Ολλανδία): στόχος η υπέρβαση της κοινότοπης καθημερινότητας

·         Συμμετοχικός σχεδιασμός: έχασε αίγλη στο πέρασμα του χρόνου (νέες τάσεις)

Η γλωσσολογική προσέγγιση (ή ριζοσπαστικός ή λαϊκός εκλεκτικισμός)

Ταυτόχρονη ανάπτυξη σε Αμερική κ Ευρώπη

(΄60: θεωρητικά, ΄70: πλατιά διάδοση: κυρίαρχη εικόνα μεταμοντέρνου)

·         Αντιμετώπιση αρχιτεκτονικής με όρους γλώσσας, προσφυγή σε σημειολογία: αναζήτηση νοήματος πίσω από μορφές κ τρόπου συμμετοχής τους στην επικοινωνία με απλό πολίτη

·         Κύριο μέσο: ευρύ φάσμα εμβληματικών μορφών ιστορίας αρχιτεκτονικής (αετώματα, πρόπυλα, κιονόκρανα κ.α.) μέσα από προδιαγραφές λαϊκής κουλτούρας (pop art)

·         Συνδυασμός «επιστροφής στο παρελθόν» με παιχνίδι, ειρωνεία, πρόκληση, καθημερινότητα (σύγχρονος τρόπος ζωής + αμφιλεγόμενη υπόσταση πραγμάτων)

·         Καθοριστικός ο ρόλος μεγάλων έργων:

- Κρατική Πινακοθήκη Στουτγάρδης James Stirling: παραλλαγή εγγραφής κύκλου σε ορθογώνιο)

- Συγκροτήματα κατοικιών του Ισπανού Ricardo Bofill (δορυφορικές πόλεις Παρισιού): μορφολογική προσθήκη «ευγένειας» στη φτηνή εργατική κατοικία

Η τυπολογική προσέγγιση

Αντιστοιχία με γλωσσολογική προσέγγιση: ερμηνεία αρχιτεκτονικής που αναφέρεται σε διαχρονικές αξίες, όπως μέσα από τον ορθό λόγο (Νέοι ορθολογιστές)

·         Αναγνώριση σταθερών μορφών (σταθερότυπα) με δικούς τους νόμους κ εξέλιξη (οι λειτουργίες τους μεταβάλλονται: πρακτικό κ ιδεολογικό περιεχόμενο εξαρτώμενο από πολυπλοκότητα κ ρευστότητα κοινωνίας)= η λειτουργία ακολουθεί τη μορφή

·         Θεωρητικό υπόβαθρο: τυπολογία, κλασικισμός, παράδοση (έμφυτο/αρχέτυπο ορθολογισμό απλών οικοδόμων)

·         Άρνηση αρχών μοντέρνας αρχιτεκτονικής

·         Συμφιλίωση με ιστορία, επαναδιεκδίκηση δομής πόλης από Μεσαίωνα ως Αναγέννηση (δρόμοι, πλατείες, γειτονιές)

·         Αρχιτεκτονική πόλης (διατύπωση: Aldo Rosi, σχεδιασμός: Leon Krier)= κεντρικό σύνθημα της τυπολογικής προσέγγισης έως μορφή πολιτικής αντιπαράθεσης

Aldo Rosi: Έργα με εμβληματική σημασία στη διάδοση του νέου ορθολογισμού:

·         Συγκρότημα κατοικιών στο Gallaratese (Μιλάνο)

·         Νεκροταφείο στη Modena

·         Δημοτικό σχολείο στο Fagnano Olona

·         Σταθερότυπα φορτισμένα με προσωπικές μνήμες κ έμμεσους συμβολισμούς: τοξοστοιχίες, εργοστασιακές καμινάδες, πυραμιδωτές ή κωνικές στέγες, επιμήκεις υαλοστεγείς στοές, καθαρά γεωμετρικά στερεά, τετράγωνα παράθυρα με σταυρόμορφες υποδιαιρέσεις= συνυπάρχουν με οργανώσεις χώρων τυπολογίας 19^ου αιώνα (νοσοκομείο, φυλακή)

Giorgio Grassi:

·         Φοιτητική εστία στο Chieti

Αδερφοί Krier:

·         εκπαιδευτική σημασία: θεωρητική διερεύνηση αρχιτεκτονικής σύνθεσςη μέσα από τυπολογική προσέγγιση + σχεδιασμός κτιρίων + προσπάθεια ανασυγκρότησης ευρωπαϊκής πόλης μετά από καταστροφές καπιταλισμού κ μοντερνισμού

Η τεχνολογική προσέγγιση

·         Αμφισβήτηση επιτυχίας μοντερνισμού ως προς υλοποίηση αρχιτεκτονικής εποχής μηχανής

·         Ολοκλήρωση «ημιτελούς» έργου μοντερνισμού

·         Τεχνολογία: κυρίαρχο μέσον αιώνα, καταλύτη κοινωνικής απελευθέρωσης κ απόλαυσης βίου (=ελεύθερος χρόνος/παιχνίδι)

·         Αρχιτεκτονική κατασκευή υψηλής τεχνολογίας (high tech): κυριαρχική αντίληψη προηγμένων οικονομικά/βιομηχανικά κρατών

- εξάντληση λειτουργικής ευελιξίας κατόψεων

- κατάργηση υποστηλωμάτων

- αισθητική μηχανής (με εμφατικό τρόπο)

·         Πρώτες προσπάθειες: περιθωριακή αγγλική ομάδα Archigram

·         Εμβληματικό κτίριο: Πολιτιστικό κέντρο Georges Pompidou (ή Beaubourg, Παρίσι) των Renzo Piano και Richard Rogers

- τεχνολογικός κ στατικός οργανισμός= φαινόμενη όψη εντελώς ελεύθερου εσωτερικού χώρου

·         Κτίριο γραφείων Lloyd’s (Λονδίνο) του Richard Rogers

·         Διερευνήσεις Norman Foster για απόλυτα ελεύθερο λειτουργικό χώρο κ διάλυση της αρχιτεκτονικής όψης σε γυάλινο πέτασμα οποιασδήποτε μορφής. Αντιμετώπιση προβλήματος τέλειου τεχνολογικού κελύφους εργασίας χωρίς αισθητικές αναφορές στο ανάλογο της μηχανής: κτίριο γραφείων Willis, Faber & Dumas (Αγγλία) κ.α.

·         Jean Nouvel: υψηλή τεχνολογία + συμβολική αναφορά στο παρελθόν

- Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι: παραπομπή στη διακοσμητική γεωμετρία του αραβικού πολιτισμού)

- Ίδρυμα Cartier για Σύγχρονη Τέχνη, Παρίσι: διάλογος νεωτερικού με παλιό

Η τοπικιστική προσέγγιση

·         Αρχιτεκτονική + φυσικό, οικοδομικό, πολιτισμικό περιβάλλον τόπου

·         Σημασία ’70-’80 ως κριτική αντιμετώπιση μοντέρνας κ εμφατικών τάσεων μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής= «κριτικός τοπικισμός» (όρος του Αλέξανδρου Τζώνη)

·         Αμφισβήτηση διεθνών κ υψηλά βιομηχανικών κ μαζικών συντελεστών αρχιτεκτονικής

·         Αμφισβήτηση φαντασμαγορικών στοιχείων σύγχρονης εποχής

·         Ανάδειξη τοπιού στη βάση αρχών κ βαθιών ριζωμάτων κι όχι μορφών κ επιφανειακών ομοιοτήτων

·         Διεθνής απήχηση, γόνιμο έδαφορς ανάπτυξης σε μικρές χώρες με ισχυρή παράδοση (Ελβετία, Πορτογαλία, Ελλάδα)

·         Κατοικίες του Mario Botta (Ελβετία) κ.α.

Ενσωματώνουν παραδοσιακά κ σύγχρονα υλικά

Λειτουργικές τυπολογίες με προσοχή στο τοπικό κλίμα

·         Έργα Πορτογάλου Alvaro Siza: συνοικία στην Evora κ.α. (αρχιτεκτονικό, πολεοδομικό, περιβαλλοντικό ενδιαφέρον)

·         Έργα Δημήτρη κ Σουζάνας Αντωνακάκη: πολυκατοικία στην οδό Εμμανουήλ Μπενάκη κ κατοικία στου Φιλοπάππου (Αθήνα)= χρήση του φυσικού φωτός κλπ

Η φορμαλιστική προσέγγιση

·         Προσπάθειες αυτονόμησης αρχιτεκτονικής μορφής (αυτοαναφορικότητα) που απορρέουν:

α. από μια καθαρά αισθητική αντίληψη σχεδιασμού,

β. από μια ευρύτερα φιλοσοφική θεώρηση δομών έκφραση κ δημιουργίας

·         Αρχιτεκτονική ως σύστημα γεωμετρικών μορφών που υπόκεινται σε κανόνες μεταλλαγών κ σχέσεων με άγνωστο τελικό αποτέλεσμα (επανερμηνεία αφηρημένης γεωμετρικής καθαρότητας μεσοπολεμικού πουρισμού, αναγωγής στα ελάχιστα συντακτικά στοιχεία)

·         Θεωρητική συμβολή της δομικής γλωσσολογίας κ γενετικής γραμματικής του Chomsky.

·         Τέλη ’80: χειρισμός μορφών με διαδικασίες αποδόμησης (το νόημα διαρκώς αναβάλλεται ή διαφέρει και τελικά χάνεται) και διακειμενικότητας (διαρκής μετατόπισης από ένα σύστημα σημαινόντων σε άλλο με ίδιο ή διαφορετικό κώδικα ερμηνείας)

·         Αποδόμηση στην αρχιτεκτονική:

α. κριτική στάση απέναντι σε κατεστημένη σοφία παρελθόντος

β. μέθοδος ανάγνωσης: ανάδειξη αλληλοσυγκρουόμενων νοηματικών καταστάσεων στο εσωτερικό εκείνων που θεωρούνταν δεδομένα

·         Ενότητα κτιρίου χωρίς αναφορές σε προκαθορισμένα μορφολογικά/συντακτικά στοιχεία

·         Μέθοδος σύλληψης κ διαδικασία σχεδιασμού εμπνεόμενη από αναλυτικές μεθόδους (ενδιαφέρον για μηχανισμό εσωτερικών δομών)

·         Bernard Tchumi: πάρκο La Villette, Παρίσι (ορατές αναφορές στον κονστρουκτιβισμο)

·         Daniel Libeskind: επέκταση Μουσείου Βερολίνου (τμήμα Εβραϊκού Μουσείου)= διάλυση άστρου του Δαβίδ κ κλασικής αρμονίας («οδηγοί»: μουσική Schoenberg κ γεωμετρία πραγματικών διευθύνσεων επιφανών Εβραίων πολιτών Βερολίνου)

·         Rem Koolhaas & Office for Metropolitan Architecture: επανεγγραφή κατακερματισμένου μοντερνισμού (σχολιασμός στα έργα του Le Corbusier κ Mies van der Rohe)

- Αίθουσα τέχνης Kunsthall (Rotterdam), κατοικίες στο Παρίσι κλπ

·         Richard Meier (Αμερικανός): λευκές μεταλλικές μορφές κ απόλυτη έμφαση σε καθαρότητα [Μουσείο Διακοσμητικών Τεχνών (Φραγκφούρτη), γραφεία τηλεοπτικού σταθμού Canal+ (Παρίσι)]

·         Frank Gehry (Αμερικανός): ανέτρεψε στατική δημόσια εικόνα σύγχρονης αρχιτεκτονικής [Αμερικανικό Κέντρο (Παρίσι), αστραφτερό Μουσείο Guggenheim (Μπιλμπάο): παράδειγμα αρχιτεκτονικής παρέμβασης που άλλαξε τη ζωή της πόλης]

6.5 Η αρχιτεκτονική στο τέλος του 20^ου αιώνα

Αρχιτεκτονική τελευταίας δεκαετίας 20^ου αιωνα= διασταύρωση επιμέρους στοιχείων από:

·         Τεχνολογική, τοπικιστική, φορμαλιστική προσέγγιση

·         Νέες θεωρητικές αναζητήσεις κ μινιμαλιστικές εκφράσεις σε πεδίο ψηφιακής τεχνολογίας

·         Κλασματική γεωμετρία (fractals)

·         Αναδίπλωση

·         Θεωρία του χάους (άλλου είδους τάξη πίσω από φαινομενική αταξία πραγματικότητας)

Κοινό στοιχείο: ταυτόχρονη συνύπαρξη μεμονωμένων κ διαρκώς ανανεούμενων αρχιτεκτονικών εκφράσεων (κατάργηση πύκνωσης ομάδων, κινημάτων, τάσεων, σχολών)

Κοινές συντεταγμένες= τρεις κατευθύνσεις που επικαλύπτονται:

·         Μινιμαλισμός (όρια εκφραστικής σιωπής):

α. αντίδραση σε εκκωφαντική πολυμορφία μεταμοντέρνων τάσεων,

β. υπέρβαση μοντέρνου προς νέο-μοντέρνα επεξεργασία υλικών/μορφών)

·         Επιμονή στη σχέση τοπικού-ατοπικού: παγκοσμιοποίηση + ρίζες

·         Γενίκευση νοητικών μεταλλαγών στον τρόπο αντίληψης κόσμου: αποτέλεσμα αλλαγής βασικών συντακτικών δομών στην ψηφιακή σύλληψη κ αναπαράσταση σύγχρονης αρχιτεκτονικής

Jacques Herzog κ Pierre de Meuron: λογικός/εκφραστικός μινιμαλισμός

Philippe Chaix κ Paul Morel: συμβολική, αφαιρετική τεχνολογία

Labfac: αναγωγή χώρου σε δίκτυο δομικών, λειτουργικών κ τεχνολογικών μεταβλητών

Σύγκριση αλλαγής στα τέλη 20^ου αιώνα Art Nouveau κ μοντέρνα αρχιτεκτονική:

Τότε: υπόσχεση νέου= ακραία μορφολογική απευλεθέρωση που στηριζόταν σε βαθιές κοινωνικ΄ςε κ τεχνικές αλλαγές κ παρακολουθούσε συνέχεια νοητικών εργαλείων αρχιτεκτονικής

Τώρα: α. αλλαγή νοητικών εργαλείων, ίσως σύμπτωμα μετάλλαξης ιδεολογικής κατασκευής κόσμου κ πραγματικών σχέσεων ανθρώπων (κλείσιμο μακράς περιόδου Διαφωτισμού)

β. αλλαγή τυπολογιών ορθολογικής εποχής (βιβλιοθήκη, μουσείο, φυλακή, πολυκατάστημα, κτίριο γραφείων, σχέση δημόσιου/ιδιωτικού χώρου)