Ελπ 30 - Η ποίηση του Καβάφη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 -- ενημερώθηκε στις 17/6


(Σημείωση: Μέχρι το τέλος Ιουνίου όλα τα κεφάλαια παραμένουν ανοικτά σε συνεχή εμπλουτισμό.)

ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ

·         Ποίημα ποιητικής

·         Ειρωνεία

·         Δραματική ή τραγική ειρωνεία

·         Λεκτική ειρωνεία

·         Ειρωνεία των καταστάσεων

Ποιητής του μείζονος ελληνισμού. Καταγόταν από αστική οικογένεια. Έζησε στην Αλεξάνδρεια (πλούσια οικονομικά, απομονωμένη πνευματικά, βάραινε η μνήμη του ελληνιστικού παρελθόντος), στην Αγγλία για 6 χρόνια (κλίση προς τα Γράμματα) και στην Πόλη για 3 (φυλετισμός, ψυχολογία απόδημου). Αυτοδίδακτος, αγαπούσε με πάθος την Ιστορία.

Περιοδοποίηση του έργου του:

1.  Τα πρώτα ποιήματα γράφονται όσο είναι στην Κων/λη. Δέχεται επιρροές από Φαναριώτες και Αθηναϊκό ρομαντισμό. Θέματα καθημερινά. Ανάλαφρο ύφος. Προσδιορισμός εθνικής ταυτότητας. Η γλώσσα είναι καθαρεύουσα, το ύφος είναι στομφώδες, ρητορικό και απαισιόδοξο και η θεματολογία πεισιθάνατη. Αντιπροσωπευτικό έργο της περιόδου,«Οι κτίσται».

2.   Πρώιμη φάση (1891 - 1900): επηρεάζεται από τον Γαλλικό συμβολισμό και χαρακτηριστικά του έργου του, η ευκρίνεια των εικόνων και η ρυθμική εκφορά του στίχου.

Αντιπροσωπευτικά έργα: «Τα τείχη» και «Περιμένοντας τους Βαρβάρους».

3.  Αφορά το 1900 που επιστρέφει στην Αθήνα και δημιουργεί την «Ποιητική» από ανάγκη να συστηματοποιήσει την ποιητική του τέχνη. Νέα φάση δημιουργίας, πιο προσωπική.

4.  Ώριμη φάση (από 1911 κ.ε.): επηρεάζεται από τον Ρεαλισμό και παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή του δύο άτομα: ο Άγγλος μυθιστοριογράφος Folster και δεύτερος ο Σεγκόπουλος (κατ’ άλλους ερωτικός σύντροφος, κατ’ άλλους νόθος γιός). Απελευθερωμένος από κάθε είδους κοινωνικές δεσμεύσεις διατυπώνει με τόλμη (ρεαλισμός + νεοτερικότητα) το ερωτικό όραμα και την πολιτική του κριτική.

Θεματική:

3 θεματικοί κύκλοι (σε ποιητική έκφραση, όχι σε σημασιολογικό περιεχόμενο):
φιλοσοφικός - πολιτικός - ηδονικός/ερωτικός
Διαχωρισμός: όχι στεγανός. Ο καβαφικός κόσμος είναι ενιαίος.
Θέματα φιλοσοφικού κύκλου: αναπόφευκτη ανθρώπινη μοίρα, έννοια του χρέους, η αδικία των θεών, η χριστιανική πάλη, η σχέση του ανθρώπου με το χρόνο, και τέλος τα ποιήματα «Ποιητικής».
Ποιήματα κυρίως συμβολιστικής τεχνοτροπίας. 

Βασική συντεταγμένη έμπνευσης η σχέση του ανθρώπου με το χρόνο-ποιήματα ποιητικής-ιστορική αίσθηση και ηδονική μνήμη συνδυάζονται και δημιουργούν μια εντελώς προσωπική ποιητική-ο κόσμος του Καβάφη είναι πολυμερής-διδακτισμός, ηδονισμός-μισοιδωμένα πρόσωπα ή γραμμές, οράματα μισοκρυμένα μες τις φράσεις του-δεν μιλα για κεινα τα πράγματα που αποκαλύπτονται με τρόπο απλό ή κατ’ευθείαν-η φύση δεν παίζει κανέναν, ή ελάχιστο ρόλο στην ποίησή του-εσωτερικός—Παπανούτσος «διδακτικός»-ματαιότητα ανθρώπινων μεγαλείων, έννοια της ύβρεως, του χρέους,- πολλά από τα φιλοσοφικά ή διδακτικά είναι στη μορφή τους ιστορικά (ελληνιστικής εποχής κυρίως)-ειρωνία άφθονη αλλά τραγική.

Πολιτικός ή ιστορικός κύκλος: θεματικά κινείται από την Ελληνιστική εποχή – κατακτήσεις Μ. Αλεξάνδρου έως την Άλωση της Κων/πολης το 1453. Σε ό,τι αφορά τα πρόσωπα, είτε είναι υπαρκτά είτε πλασματικά, εξετάζονται οι συμπεριφορές τους με τον ρου της Ιστορίας και αυτό που απορρέει ως συνέπεια, είναι πως καραδοκεί πάντα η αποτυχία και ακυρώνεται η ανθρώπινη βούληση.

Ηδονικός – ερωτικός κύκλος: κυρίαρχο ρόλο παίζουν η ερωτική ηδονή, η μνήμη, τα ινδάλματα ωραίων εφήβων. Εμπεριέχει προσωπικά βιώματα.

«Ποιητική»

Ξεκινά από τον Γαλλικό Παρνασσισμό (αγάπη για οικονομία, ακρίβεια, ισορροπία μορφής, ενίοτε κάποια ψυχρότητα) και περνά σταδιακά σε έναν όλο και πιο τολμηρό ρεαλισμό, την προσωπική του φωνή.

Βασικές παράμετροι τεχνικής του: χρήση της ιστορίας, ειρωνεία, χρήση του συμβόλου, μνήμη, φαντασία και ιδιοτυπος λυρισμός-επιρροές από πρώτη αθηναϊκή σχολή και συμβολισμό αλλά και γαλλικό παρνασσισμό (ακρίβεια και ισορροπιά της μορφής) καταλήγει σε τολμηρό ρεαλισμό.


Ποίηση και Ιστορία: Ιστορικός ποιητής. Τον γοητεύει το μεταίχμιο, η συνάντηση των πολιτισμών και των ιδεολογιών, οι κρίσιμες στιγμές της ιστορίας.
Η νομοτέλεια της ιστορίας =ήττα και συντριβή-εστιαζει στις ποιοτητες και συμπεριφορές διαχρονικής αξίας (αξιοπρέπεια, φρόνηση, σοφία, ματαιότητα των μεγαλείων)-σύντηξη παρελθόντος και παρόντος-δύο επίπεδα το ιστορικό και το σύγχρονο-ιστορική ενόραση+ερωτικό όραμα= συγκροτημένη μυθολογία

Σύμβολο: πρόσωπα, αντικείμενα, καταστάσεις γίνονται πυρήνες όπου συμπυκνώνεται και μεταδίδεται δια μέσου η εμπειρία του ποιητή-συνήθως αποκωδικοποιούνται εύκολα καποιες φορές συνθετη ερμηνεία-

Ειρωνεία (πρωταγωνιστικός ρόλος): καβαφική ειρωνεία και γερμανικός ρομαντισμός (Βελούδης 1983)-διάκριση σε τραγική ή δραματική (όταν το θύμα δεν το γνωρίζει ότι είναι θύμα)-μάσκα, παρενθετικός λόγος, παύλες και σχόλια τρίτου π.χ. ποιητή-λεκτική ειρωνεία (τεχνικές: μελετημένη ρητορική, μέτρο, ρίμα, στίξη, συγκερασμός γλωσσικών επιπέδων, σύνταξη, δομή λόγου, γραμματική κτλ.) για έννοιες που έρχονται σε αντίφαση με τις αρχικές έννοιες, και ειρωνεία καταστάσεων αποκαλύπτει τραγικές αυταπάτες-μοναδικότητα της καβαφικής ειρωνείας=σύντηξη της λεκτικής και της ειρωνείας καταστάσεων-η ειρωνεία της μοίρας διατρέχει την καβαφική ποίηση και αποτελεί μόνιμο τόπο της θεματικής του-δεν προσφέρει πάντα το στοιχείο της λύσης.
Τεχνικές ειρωνείας:
α) μάσκα (χρήση ενός συγκεκριμένου προσωπείου το οποίο αναλαμβάνει να παίξει έναν ρόλο)
β) παρένθετος χρόνος (σχόλια μέσα σε παρενθέσεις ή παύλες)
- Στα πρώιμα ποιήματα: ειρωνεία ανοιχτή, μονοεπίπεδη, σατιρική, παιγνιώδης, εύκολα αναγνωρίσιμη.
- Στην ώριμη περίοδο: πολυεπίπεδη και δύσκολη που απαιτεί την εμπλοκή του αναγνώστη στη λειτουργία της και που αν δεν αποκωδικοποιηθεί σωστά, τον μετατρέπει θύμα της. Απαραίτητη η γνώση του ιστορικού πλαισίου προκειμένου να αποκαλυφθεί η ειρωνική σχέση προσωπείου-ποιητή.
Η καβαφική ειρωνία εκμοντερνίζεται, γίνεται ατμοσφαιρική, φιλοσοφικότερη. Φιλοσοφία του "εν μέρει", συναίρεση ιστορικού με αισθητικό, παλαιού με σύγχρονο. Συχνά αίρεται από την ανάγνωση άλλου ποιήματός του, καθώς τα ποιήματα του Καβάφη συνδιαλέγονται μεταξύ τους περισσότερο από εκείνα οποιουδήποτε άλλου ν.ε. ποιητή. Πλέον βρισκόμαστε στην περιοχή του μοντερνισμού.

Λυρισμός: υπονοούνται τα συναισθήματα-ιδιότυπος λυρισμός κοινή εμπειρία.
Η συγκίνηση μόλις υποδηλώνεται. Απλώς καταγράφει το γεγονός. Η εσωτερική διάθεση έχει υποχωρήσει στο βάθος του ποιήματος.
Μέσα: διαφάνεια περιγραφών, ορθολογική αντίληψη, σπανιότητα παρομοιώσεων και μεταφορών, εντελώς ιδιαίτερη χρήση του επιθέτου.

Χαρακτηριστικά της ποίησής του:

Ιστορία, Ειρωνεία, Σύμβολα, Λυρισμός.

Ιστορία: κινείται προς την Ιστορία, γιατί και ο ίδιος είναι απόδημος (νοσταλγία, υπεροψία, γοητεία).

Ελληνιστική εποχή έως 1453. Η επιλογή της εποχής γίνεται για δύο λόγους:

1.    Αποτέλεσε μεταβατικό στάδιο της Ιστορίας.

2.    Για να στηλιτεύσει και να σχολιάσει σύγχρονες καταστάσεις, συγκρίνοντάς τις με ομοιάζουσες παρελθοντικές

Τρόπος υλοποίησης:

Ο πρωταγωνιστής προέρχεται από την Ελληνιστική εποχή.

Ο αναγνώστης αναγνωρίζει στο πρόσωπό του σύγχρονα δεδομένα.

Σύμβολα:

Πρόσωπα, αντικείμενα, καταστάσεις. Χρησιμοποιεί σύμβολα γιατί πιστεύει ότι είναι το πιο κατάλληλο μέσο μετάδοσης της εμπειρίας του ποιητή.

ΕΙΡΩΝΕΙΑ

Η Καβαφική Ειρωνεία:

§  Τραγική (ο ήρωας δεν γνωρίζει ότι είναι θύμα μιας κατάστασης).

§  Δραματική (ο θεατής έχει πλήρη επίγνωση της κατάστασης)

Ο Βαγενάς κωδικοποιεί την ειρωνεία ως:

§  Λεκτική (δηλώνει έννοιες και αισθήματα που δεν υπάρχουν σε λέξεις που χρησιμοποιεί ή είναι αντίθετα με αυτές).

§  Καταστάσεων (αντιφατικές καταστάσεις μέσα από τις οποίες αποκαλύπτεται η πραγματική φύση των πραγμάτων. Η πραγματικότητα είναι μια τραγική αυταπάτη).

Ο Καβάφης χρησιμοποιεί την ειρωνεία για δύο λόγους:

1.    για να δείξει ότι η μοίρα είναι κυρίαρχη των πάντων και

2.    για να προκαλέσει συγκίνηση στον αναγνώστη.

Γλώσσα:

Στο μεταίμιο και στη γλώσσα. Βασικά χαρακτηριστικά η λιτότητα και η οικονομία.
Αντιδιαστέλλεται με την γενιά του ΄80, ήτοι τον δημοτικισμό και τη δημοτική γλώσσα. Η δημοτική που γράφει είναι άρτια επεξεργασμένη, διέπεται δε από επιμειξία, λιτότητα και οικονομία.
Τα κριτήρια επιλογής είναι για τον Καβάφη καλλιτεχνικά και όχι ιδεολογικά =/=Γενιά 1880.
Βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά:
ευκρίνεια περιγραφής, ορθολογική αντίληψη των πραγμάτων, έλλειψη παρομοιώσεων και μεταφορών, ελάχιστη και ιδιαίτερη χρήση επιθέτων, δραστικότητα του ρήματος, παρασιώπηση, ακρίβεια, ρεαλιστική διατύπωση.

Μέτρο:

Αντιποιητικό, έχει έντονο το πεζολογικό στοιχείο, όποτε αποφασίζει να χρησιμοποιεί μέτρο, χρησιμοποιεί το κατεξοχήν ελληνικό – Ιαμβικό (διαδοχή δισύλλαβων ενοτήτων, όπου τονίζονται οι ζυγές συλλαβές.. το πλησιέστερο μέτρο στον προφορικό λόγο), αλλά με τον δικό του τρόπο, ελεύθερα (παρατονισμοί, χασμωδίες κτλ.). Η οργάνωση σε στίχους και στροφές γίνεται με βάση την ολοκλήρωση του νοήματος. Εάν υπάρχει ομοιοκαταληξία, είναι «φθαρμένη – επιφανειακή» (τον ενδιαφέρει η αρτιότητα του έργου και όχι η εξωτερική εμφάνιση).
Συχνά ο τρόπος με τον οποίο παραβιάζεται το μέτρο αποτελεί ένα βασικό τέχνασμα της καβαφικής ειρωνείας.

ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ

1. Κωνσταντίνος Καβάφης (1863-1933)

«Τείχη» (337) -- (αλληγορικό/φιλοσοφικός κύκλος)

«Η πόλις» (337) -- (συμβολικό/φιλοσοφικός κύκλος)

«Ιθάκη» (338) -- (κατεξοχήν φιλοσοφικό)

 «Αλεξανδρινοί βασιλείς» (339) -- (ιστοριογενές και συμβολικό)

 «Θάλασσα του πρωιού» (341) -- (φιλοσοφικό-σχέση φύσης/τέχνης) -- Δραστηριότητα 1 (+ Τ' ολόχρυσο ποτάμι Παλαμά): Πού συγκλίνουν και πού αποκλίνουν τα δύο ποιήματα.
Συγκλίνουν στο θέμα: τον ποιητή που όντας μέσα στη φύση αντικρίζει τον έρωτα.
Και στα δύο το ποιητ. υποκείμενο ατενίζει τη φύση.
Παραλληρισμός ανάμεσα στα "ερωτικά" ποιήματα του Καβάφη και στον "λυρισμό του εγώ" του Παλαμά.
Σύγκλιση: η θητεία τους στον Παρνασισμό και η έμφαση που δίνουν στην τελειότητα της μορφής.
Αποκλίσεις:
Παλαμάς: αφιερώνει στην περιγραφή της φύσης πολύ μεγαλύτερο μέρος του ποιήματος.
Χρησιμοποιεί όλο το παραδοσιακό οπλοστάσιο (πλήθος εικόνων, προσωποιήσεις, μεταφορές) για να αποτυπώσει την έξαρση των συναισθημάτων που κορυφώνεται με τη φύση να προσωποποιεί τον ίδιο τον έρωτα.
Καβάφης: λιτή αποτύπωση της ομορφιάς του τοπίου, καταλήγει να αγνωήσει τη φύση για χάρη των δικών του εσωτερικών "ινδαλμάτων της ηδονής" που ξεπερνούν την ομορφιά της (ποίημα ποιητικής).
Καβαφική αποστασιοποίηση, αρκετά ειρωνικός εξαρχής, επιχειρεί να εναρμονιστεί με τη θεματική και οπτική των συναδέλφων του.

 «Μακρυά» (341)

 «Καισαρίων» (342) -- (ιστοριογενές) -- Δραστηριότητα 3: Με ποιον τρόπο ο ποιητής χειρίζεται το ιστορικό παρελθόν:
Ποίημα ιστοριογενές όπου συναντώνται και οι τρεις θεματικοί κύκλοι.
Αφορμή; τα ιστορικά ενδιαφέροντα και περιέργεια του ποιητή. Σχολαστικός, επιστημονικός. Ωστόσο το ενδιαφέρον τραβάει μια μνεία μικρή και ασήμαντη που δίνει αφορμή για μια ερωτική ονειροπόληση. Ερωτική φαντασία που χρωματίζεται από μια ευρύτερη αντίληψη για τον ρου της ιστορίας, τις αιφνίδιες αλλαγές της τύχης, την κατανόηση της ματαιότητας των μεγαλείων.
Διαστολή του χρόνου που του επιτρέπει την αναγωγή της πραγματικότητας στην κριτική διάσταση της Ιστορίας.

 «Θυμήσου σώμα» (343) -- (ηδονικός ερωτικός κύκλος)

 «Ο Δαρείος» (343) -- ιστορικοφανές-Φερνάζης και σκηνή πιθανότατα φανταστική-σύγκρουση ποίησης και ιστορίας (Μαρωνίτης)

Δραστηρικότητα 5 (Δαρείος + Πτολεμαίος Ευεργέτης Κακεργέτης) -- Εντοπίζονται 3 ιστορικές στιγμές και ποιες άλλες αναλογίες εντοπίζονται με την Αχαϊκή Συμπολιτεία;
Υπάρχει ιστορική διαστρωμάτωση όπως και στην Συμπολιτεία (χρόνος ιστορίας / χρόνος αφήγησης / χρόνος γραφής). Επίσης, εστιάζονται σε φανταστικούς ποιητές. Ο ενδιάμεσος χρόνος καταλαμβάνεται από τη σύνθεση ενός ποιήματος. Ίδια δομή στην ιστορική τους σκηνοθεσία. Ο Καβάφης ταυτίζεται με τους ενδιάμεσους ποιητές/χρόνο.
Διαφορές: Δεν εκφράζουν μια συναισθηματική κατάσταση. Οι χαρακτήρες των δύο ποιημάτων και το ποιητικό τους εγχείρημα βρίσκονται εμφανώς στο στόχαστρο της πολυδιάστατης καβαφικής ειρωνείας.




 «Βυζ. άρχων, εξόριστος, στιχουργών» (345) -- (ιστορικοφανές)

 «Μελαγχολία Ιάσονος Κλεάνδρου» (346)

 «Από τη σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου» (346) -- (ιστορικοφανές) -- Δραστηριότητα 7: Τέχνασμα ειρωνείας: προσωπείο. Μέσω του προσωπείου του ανώνυμου μαθητή ο Καβάφης στηλιτεύει την ασυνειδησία και τον συβαριτισμό της συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης.

 «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες» (348) -- (ιστοριογενές) -- Δραστηριότητα 4: + Σεφέρης: Καταγράψτε τις 3  ιστορικές στιγμές και συνοψίστε τον "χρονικό συνταυτισμό" του Σεφέρη:
Καβάφης: αναφέρεται σε 2 ιστορικές στιγμές α. το έτος που έπεσαν οι Αχαιοί πολεμιστές β. το έτος που ο Αχαιός ποιητής συνέθεσε το επίγραμμα. Ο γ' ιστορικός χρόνος είναι ο χρόνος της γραφής του καβαφικού ποιήματος 1922 παραμονές καταστροφής.
3 χρονικά επίπεδα: α. ο χρόνος της ιστορίας στην οποία αναφέρεται το΄ποίημα β. ο χρόνος της πλασματικής αφήγησης αυτής της ιστορίας από τον Αχαιό ποιητή και γ. ο χρόνος της δηλωμένης από τον Καβάφη γραφής. Οι τρεις ιστορικές στιγμές ταυτίζονται συναισθηματικά ως εποχές εξευτελισμού, κατάντιας και ανεξάντλητης ραδιουργίας. Επομένως, σύμφωνα με Σεφέρη, η αναφορά στο ιστορικό παρελθόν αποτελεί έμμεση / κρυπτογραφική αναφορά στο ιστορικό παρόν.

 «Εν τη μεγάλη ελλ. αποικία» (348) -- (ιστορικοφανές) Δραστηριότητα 7: Ειρωνεία σύνθετη που στρέφεται εναντίον των πολιτικών αναμορφωτών, της λογικής της εξουσίας και της πολιτικής ολιγωρίας της Αποικίας. Χρονολογία: φάση καμπής. Τεχνικές ειρωνείας σε δομή, λεξιλόγιο, στίξη, στιχουργία. Σημαντικότερη η μίξη δύο διαφορετικών γλωσσικών ιδιολέκτων (αφηγητή και αναμορφωτών), μίξη δημοτικής και καθαρεύουσας, διασκελισμοί, ευρηματική ομοιοκαταληξία => ζεύγη σημαντικά για το νόημα του ποιήματος, παιγνιώδες κλίμα που δε συνάδει με τη σοβαρότητα της κατάστασης.

 «Ας φρόντιζαν» (350) -- (ιστορικοφανές) -- Δραστηριότητα 7: Στιγματίζεται ο τυχοδιωκτισμός και ο πολιτικός αριβισμός ενός προσώπου στο 128-123 π.χ. Βασική τεχνική: το προσωπείο του αφηγητή - πρωταγωνιστή που εκφράζει την αντίληψη του ποιητή για την πολιτική αναλγησία της εποχής. Πλέγμα ειρωνικών σχέσεων.

 «Στα 200 π.Χ.» (352) -- (ιστοριογενές)

 «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας» (353) -- το τελευταίο ποίημα που έγραψε ο ποιητής, όπου επικρίνει τον Ιουλιανό. Ειρωνεία προσκειμένου να φέρει στην επιφάνεια τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντιθετικές θρησκευτικές στάσεις. Τρόποι: μέσω της ρητορικής: μίξη λαϊκής "τσουχτερής" γλώσσας και στερεότυπων θρησκευτικών εκφράσεων, επαναλήψεις φράσεων. Σκηνοθετική αντίθεση ανάμεσα στη βαρβαρότητα των δύο ομάδων και στη θρησκευτική τους ιδιότητα.

 «Πτολεμαίος ευεργέτης (ή κακεργέτης;) (355) -- Δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και δεν δημοσιεύτηκε από τον Καβάφη.. αυτό που διαβάζουμε είναι προϊόν φιλολογικής αποκατάστασης.

Δραστ. 6: Κοινή παράμετρος σε πολλά ποιήματα του Καβάφη είναι η ιστορική μνήμη, η ερωτική ανάμνηση και η φαντασία. Συνήθως πρόκειται για ποιήματα ποιητικής.


Παρατήρηρη: η αποστασιοποίηση του Καβάφη από τις οπτικές που παρουσιάζει δημιουργεί μια εντύπωση ουδετερότητας αναδεικνύοντας τον πολυφωνικό χαρακτήρα του έργου του. Αυτή η ειρωνική διάσταση αποτελεί ένα νεοτεριστικό χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη.