Τόμος Β'
Κεφάλαιο 9 : Οι Έλληνες Λόγιοι στην Περίοδο
της Τουρκοκρατίας
Εισαγωγή
Εισαγωγή
Μιλάμε για την περίοδο από την Άλωση μέχρι τις αρχές της ελληνικής επανάστασης.
(336) Την ίδια περίοδο στη Δύση πραγματοποιείται η Επιστημονική Επανάσταση και
ο Διαφωτισμός.
9.1 Τα Μετά την Άλωση: οι Πορείες του Πλατωνισμού και του Αριστοτελισμού
Η Άλωση μεταβάλλει άρδην την πνευματική ζωή των ελληνόφωνων χριστιανικών πληθυσμών σε τρία επίπεδα :
- ανάληψη της πνευματικής και πολιτικής καθοδήγησης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο
- επικύρωση της ηγεμονίας του αριστοτελισμού έναντι του πλατωνισμού
- ενίσχυση της εχθρότητας προς τη Δύση και εμβάθυνση των συνεπειών του Σχίσματος
Οικουμενικός πατριάρχης αναλαμβάνει ο Γεώργιος Γεννάδιος. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης εκπροσωπεί τις χριστιανικές κοινότητες στην Υψηλή Πύλη. Έτσι, αποκτά την εξουσία η θρησκευτική ηγεσία που επιλαμβάνεται τα πνευματικά και εθιμικά ζητήματα της ζωής των κοινοτήτων αυτών. Η κυριότερη συνέπεια ήταν πως το πατριαρχείο αποκτά τον πλήρη έλεγχο των εκπαιδευτικών ζητημάτων. Ο Γεννάδιος ανασυγκροτεί την Πατριαρχική Ακαδημία. Η ηγεμονία αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 18ου αι. και όπως ήταν φυσικό, καθόρισε την πνευματική δραστηριότητα της περιόδου.
Ο ρόλος αυτός της εκκλησίας συνδυάστηκε με την επικράτηση του Αριστοτέλη έναντι του Πλάτωνα. Είπαμε ήδη πως το 14ο αι. η όψιμη βυζαντινή φιλοσοφία ήρθε σε επαφή με αυτό που δημιούργησε ο Θωμάς ο Ακινάτης, τη σύνδεση της χριστιανικής θεολογίας με τον αριστοτελισμό. Τον επόμενο αι. ενώ η βυζαντινή αυτοκρατορία έπνεε τα λοίσθια, αναπτύσσεται ένα άλλο ρεύμα από τον Πλήθωνα Γεμιστό, αυτό του πλατωνισμού. Ο Πλήθων υποστήριζε την αναβίωση της πλατωνικής σκέψης σε φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο, θεωρώντας πως έτσι θα έβγαινε το Βυζάντιο από τα αδιέξοδα. Πρότεινε λοιπόν ριζικές μεταρρυθμίσεις, βασισμένες στους Νόμους του Πλάτωνα.
Τα συγγράμματα του Πλήθωνα κάηκαν στη Βασιλεύουσα από τον αντίπαλό του Γεννάδιο όταν ο τελευταίος έγινε πατριάρχης. Ο Γεννάδιος ήταν νομομαθής, ρήτορας και φιλόσοφος και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα πολιτικά των τελευταίων βυζαντινών ετών. Όντας οπαδός του Αριστοτέλη, ως πατριάρχης έθεσε το πνευματικό πλαίσιο, που δεν ήταν άλλο από τον χριστιανικό αριστοτελισμό και το ιδεώδες της οικουμενικής μοναρχίας.
Η πρωτοκαθεδρία της εκκλησίας και η κυριαρχία του αριστοτελισμού είναι οι δύο καθοριστικές παράμετροι για την ελληνόφωνη πνευματική δραστηριότητα μέχρι τα μέσα του 18ου αι. Μια τρίτη παράμετρος είναι η εχθρότητα απέναντι στη Δύση, που ξεκίνησε από το σχίσμα των εκκλησιών και κορυφώθηκε με την άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204. Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί έμειναν μακριά από τις ζυμώσεις των δυτικών κοινωνιών, ενώ ενθαρρύνθηκε η κριτική των Ελλήνων λογίων απέναντι στους δυτικούς φιλοσόφους, και η συγκρότηση ενός φιλοσοφικού και επιστημονικού λόγου ταιριαστού με τον ιδιαίτερο πολιτισμικό τους χώρο. Καταλαβαίνουμε έτσι πως μετά την άλωση του 1204 κατοχυρώθηκε το πνευματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο ελληνικός φιλοσοφικός και επιστημονικός στοχασμός κατά τους επόμενους αιώνες.
Μέχρι το 17ο αι. δεν υπήρξε σοβαρή παραγωγή στη φιλοσοφία και την επιστήμη. Αυτό συνέβη γιατί πολλοί υστεροβυζαντινοί λόγιοι κατέφυγαν στη Δύση, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου και αφομοιώθηκαν. Έτσι, η αναπαραγωγή λογίων και οι φιλοσοφικές συζητήσεις μεταφέρθηκαν στη Δύση.
Όμως, η σπουδαιότερη αιτία είναι πως εκείνη την περίοδο απουσιάζει εντελώς η κοινωνική πίεση για ελληνική μόρφωση. Αν και ιδρύεται η Πατριαρχική Ακαδημία (γνωστή και ως η Μεγάλη του Γένους Σχολή), η κατάσταση των ελληνόφωνων πληθυσμών που βρίσκονταν υπό οθωμανική κυριαρχία δεν επέτρεπε τη συστηματική εκπαίδευση. Δεν υπήρχαν χώροι πνευματικής δραστηριότητας κι έτσι αποδυναμώθηκε η πνευματική παραγωγή.
Η Ίδρυση της Πατριαρχικής Ακαδημίας
9.1 Τα Μετά την Άλωση: οι Πορείες του Πλατωνισμού και του Αριστοτελισμού
Η Άλωση μεταβάλλει άρδην την πνευματική ζωή των ελληνόφωνων χριστιανικών πληθυσμών σε τρία επίπεδα :
- ανάληψη της πνευματικής και πολιτικής καθοδήγησης από το Οικουμενικό Πατριαρχείο
- επικύρωση της ηγεμονίας του αριστοτελισμού έναντι του πλατωνισμού
- ενίσχυση της εχθρότητας προς τη Δύση και εμβάθυνση των συνεπειών του Σχίσματος
Οικουμενικός πατριάρχης αναλαμβάνει ο Γεώργιος Γεννάδιος. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης εκπροσωπεί τις χριστιανικές κοινότητες στην Υψηλή Πύλη. Έτσι, αποκτά την εξουσία η θρησκευτική ηγεσία που επιλαμβάνεται τα πνευματικά και εθιμικά ζητήματα της ζωής των κοινοτήτων αυτών. Η κυριότερη συνέπεια ήταν πως το πατριαρχείο αποκτά τον πλήρη έλεγχο των εκπαιδευτικών ζητημάτων. Ο Γεννάδιος ανασυγκροτεί την Πατριαρχική Ακαδημία. Η ηγεμονία αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 18ου αι. και όπως ήταν φυσικό, καθόρισε την πνευματική δραστηριότητα της περιόδου.
Ο ρόλος αυτός της εκκλησίας συνδυάστηκε με την επικράτηση του Αριστοτέλη έναντι του Πλάτωνα. Είπαμε ήδη πως το 14ο αι. η όψιμη βυζαντινή φιλοσοφία ήρθε σε επαφή με αυτό που δημιούργησε ο Θωμάς ο Ακινάτης, τη σύνδεση της χριστιανικής θεολογίας με τον αριστοτελισμό. Τον επόμενο αι. ενώ η βυζαντινή αυτοκρατορία έπνεε τα λοίσθια, αναπτύσσεται ένα άλλο ρεύμα από τον Πλήθωνα Γεμιστό, αυτό του πλατωνισμού. Ο Πλήθων υποστήριζε την αναβίωση της πλατωνικής σκέψης σε φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο, θεωρώντας πως έτσι θα έβγαινε το Βυζάντιο από τα αδιέξοδα. Πρότεινε λοιπόν ριζικές μεταρρυθμίσεις, βασισμένες στους Νόμους του Πλάτωνα.
Τα συγγράμματα του Πλήθωνα κάηκαν στη Βασιλεύουσα από τον αντίπαλό του Γεννάδιο όταν ο τελευταίος έγινε πατριάρχης. Ο Γεννάδιος ήταν νομομαθής, ρήτορας και φιλόσοφος και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στα πολιτικά των τελευταίων βυζαντινών ετών. Όντας οπαδός του Αριστοτέλη, ως πατριάρχης έθεσε το πνευματικό πλαίσιο, που δεν ήταν άλλο από τον χριστιανικό αριστοτελισμό και το ιδεώδες της οικουμενικής μοναρχίας.
Η πρωτοκαθεδρία της εκκλησίας και η κυριαρχία του αριστοτελισμού είναι οι δύο καθοριστικές παράμετροι για την ελληνόφωνη πνευματική δραστηριότητα μέχρι τα μέσα του 18ου αι. Μια τρίτη παράμετρος είναι η εχθρότητα απέναντι στη Δύση, που ξεκίνησε από το σχίσμα των εκκλησιών και κορυφώθηκε με την άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204. Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί έμειναν μακριά από τις ζυμώσεις των δυτικών κοινωνιών, ενώ ενθαρρύνθηκε η κριτική των Ελλήνων λογίων απέναντι στους δυτικούς φιλοσόφους, και η συγκρότηση ενός φιλοσοφικού και επιστημονικού λόγου ταιριαστού με τον ιδιαίτερο πολιτισμικό τους χώρο. Καταλαβαίνουμε έτσι πως μετά την άλωση του 1204 κατοχυρώθηκε το πνευματικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο ελληνικός φιλοσοφικός και επιστημονικός στοχασμός κατά τους επόμενους αιώνες.
Μέχρι το 17ο αι. δεν υπήρξε σοβαρή παραγωγή στη φιλοσοφία και την επιστήμη. Αυτό συνέβη γιατί πολλοί υστεροβυζαντινοί λόγιοι κατέφυγαν στη Δύση, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου και αφομοιώθηκαν. Έτσι, η αναπαραγωγή λογίων και οι φιλοσοφικές συζητήσεις μεταφέρθηκαν στη Δύση.
Όμως, η σπουδαιότερη αιτία είναι πως εκείνη την περίοδο απουσιάζει εντελώς η κοινωνική πίεση για ελληνική μόρφωση. Αν και ιδρύεται η Πατριαρχική Ακαδημία (γνωστή και ως η Μεγάλη του Γένους Σχολή), η κατάσταση των ελληνόφωνων πληθυσμών που βρίσκονταν υπό οθωμανική κυριαρχία δεν επέτρεπε τη συστηματική εκπαίδευση. Δεν υπήρχαν χώροι πνευματικής δραστηριότητας κι έτσι αποδυναμώθηκε η πνευματική παραγωγή.
Η Ίδρυση της Πατριαρχικής Ακαδημίας
Χαρακτηρίζει την περίοδο για την οποία
μιλάμε. Η ίδρυσή της τοποθετείται αμέσως μετά την Άλωση. Δεν έχουμε πληροφορίες
για το εκπαιδευτικό της πρόγραμμα ούτε για τον αριθμό των μαθητών. Ήταν φυτώριο
υψηλόβαθμων κληρικών για το πατριαρχείο και συγκέντρωσε τους σημαντικότερους
λογίους της εποχής. Καθώς ο στόχος της ήταν η ενοποίηση των χριστιανικών
πληθυσμών, καταλαβαίνουμε πως ότι συνέβαινε εκεί είχε ως στόχο την ενίσχυση της
ορθοδοξίας. (340) Πάντως, στα μαθήματά της, όσο και άλλων σχολείων, δε
συμπεριλαμβανόταν οι Επιστήμες. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν κυρίως η
δογματική ρητορική και τα γραμματικά. Η αριστοτελική φιλοσοφία και η διδασκαλία
των πατέρων της εκκλησίας, συμπλήρωναν την παιδεία. Ευτυχώς που μαζί με την
ορθοδοξία συμβίωσε ο αριστοτελισμός, που βοήθησε την ανάπτυξη των επιστημών
μετά το 17ο αι. πάντως, ο αριστοτελισμός των πρώτων βυζαντινών χρόνων, έχει
σχολαστικές επιδράσεις.
ollthatjazz
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου