ΕΛΠ 22 - Η Ελληνική Αστρονομία τον 4ο π.Χ. αι.

Τόμος Β' - Κεφάλαιο 3

Η Ελληνική Αστρονομία τον 4ο π.Χ. αι. (109)

Εισαγωγή

Είδαμε προηγουμένως θεωρίες του 6ου και του 5ου αι. που διατυπώθηκαν από τους προσωκρατικούς σχετικά με την κοσμογονία. Το χαρακτηριστικό τους ήταν η προσπάθεια να κατανοήσουν το υλικό σύμπαν και το πλανητικό μας σύστημα με τον ορθολογισμό και όχι τη μυθολογία. Ήταν κυρίως κοσμογονικές και με έντονο φαινομενολογικό και ποιοτικό χαρακτήρα. Μπορεί να έδιναν ερμηνείες για το αίτιο της κίνησης των ουράνιων σωμάτων, δε μιλούσαν όμως ούτε για το είδος της κίνησης ούτε για τη νομοτέλειά της. 

Άλλωστε, η πρόγνωση των μελλοντικών θέσεων των ουράνιων σωμάτων γινόταν με εμπειρικούς κανόνες, προϊόν μακρόχρονης παρατήρησης και όχι με τη χρήση κάποιας κοσμολογικής θεωρίας. 

Το παράδειγμα μιας μαθηματικά θεμελιωμένης κοσμολογίας που θα εξετάσουμε, ανήκει στον Εύδοξο και το γεωμετρικό μοντέλο ομόκεντρων σφαιρών που εισηγήθηκε. Το μοντέλο αυτό, με μικρές ή μεγαλύτερες τροποποιήσεις το υιοθέτησαν οι μαθηματικοί του 4ου αι.

3.1  Ο ρόλος του Πλάτωνα στην ιστορία της αστρονομίας

Το δεύτερο μισό του 5ου αι. η Αθήνα έγινε το κέντρο της πνευματικής ζωής του ελλαδικού χώρου. Αν παλαιότερα η Ιωνία και η Μεγάλη Ελλάδα είχαν τα σκήπτρα, από το Σωκράτη και μετά οι σημαντικότεροι στοχαστές επισκέπτονται και μένουν στην Αθήνα. Τον 4ο αι. δημιουργήθηκαν Σχολές που ενίσχυσαν αυτή την τάση. Η Ακαδημία του Πλάτωνα και το Λύκειον του Αριστοτέλη ήταν δύο από αυτές.
Με τη διδασκαλία του Σωκράτη και των Σοφιστών το ενδιαφέρον της φιλοσοφικής σκέψης μετατοπίζεται από τα κοσμολογικά – φυσικά προβλήματα προς τα πολιτικά και ηθικά. Έχουμε λοιπόν ένα νέο φιλοσοφικό είδος, αυτό που επικεντρώνεται στον άνθρωπο και όχι στον φυσικό κόσμο.
Οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί της εποχής αναπτύσσονται γοργά (λόγω των σοφιστών) και διευρύνεται θεματικά το περιεχόμενό τους. Η ελληνική εκπαίδευση, πέρα από τη γραμματική, τη μουσική και την ποίηση, εμπλουτίζεται με τη φιλοσοφία και τη γεωμετρία.
Όλα αυτά οδήγησαν στον 4ο αι. όπου περνάμε από τις ποιοτικές κοσμογονικές ερμηνείες, στις πρώτες θεωρητικές – γεωμετρικές περιγραφές. Δημιουργείται μια νέα επιστήμη που ονομάζουμε Θεωρητική – Μαθηματική Αστρονομία, σε αντίθεση με την προσωκρατική Εμπειρική – Φυσική Αστρονομία. Αντικείμενο της θεωρητικής αστρονομίας ήταν η γεωμετρική μελέτη και ερμηνεία της κίνησης των ουράνιων σωμάτων με έμφαση στους πλανήτες, και η εξαγωγή ποσοτικών στοιχείων για τη θέση και την κίνησή τους. Η αλλαγή αυτή είχε δραματική επίδραση στην ελληνική επιστήμη και επαναπροσδιόρισε το ρόλο, τις δυνατότητες και τη λειτουργία της επιστήμης στην κατανόηση του υλικού σύμπαντος.
Η ανάγκη να περάσει η αστρονομία από το επίπεδο της εμπειρικής επιστήμης σε αυτό της θεωρητικής εκφράστηκε από τον Πλάτωνα και τους συνεργάτες του, κυρίως από τον Εύδοξο τον Κνίδιο. Ο Εύδοξος δημιούργησε το πρώτο γεωμετρικό μοντέλο για την ερμηνεία της κίνησης των πλανητών, το μοντέλο των «ομόκεντρων σφαιρών».
Στα κείμενά του ο Πλάτων ζητά από τους μελλοντικούς αστρονόμους να υπερβούν την απλή, συστηματική, εμπειρική παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων. Προτείνει να χρησιμοποιήσουν τα μαθηματικά και τη γεωμετρία για να ανακαλύψουν την πραγματική φύση της αστρονομίας και γενιά της επιστήμης. Η προτροπή του Πλάτωνα εισακούστηκε και η αστρονομία από εμπειρική τεχνική αναβαθμίστηκε σε επιστήμη, κατά τα πρότυπα της γεωμετρίας.

Οι Πλατωνικές Αντιλήψεις για την Αστρονομία

Εδώ δε μπορούμε να παρουσιάσουμε αναλυτικά τις αστρονομικές απόψεις του Πλάτωνα. Θα περιοριστούμε σε μια περίληψη. Στο έργο του, δύο είναι οι βασικές ιδέες που αφορούν την κίνηση των πλανητών :

1η Ιδέα :
-η ημερήσια κίνηση : η ουράνια σφαίρα κινείται από την ανατολή προς τη δύση. Σε αυτή την κίνηση συμμετέχουν όλα τα ουράνια σώματα, πλανήτες και απλανείς.
-Οι ίδιες κινήσεις των πλανητών επί της εκλειπτικής (η μαθηματική γραμμή που παριστάνει την τροχιά που διαγράφει ο ήλιος στην ουράνια σφαίρα, κατά τη διάρκεια ενός έτους) : η κίνηση εδώ είναι από τη δύση προς την ανατολή (ανάδρομη).

2η Ιδέα :
-ο Ερμής και η Αφροδίτη κινούνται με την ίδια γωνιακή ταχύτητα που κινείται και ο Ήλιος. Δεν απομακρύνονται πολύ από αυτόν και διατρέχουν την εκλειπτική στο ίδιο διάστημα με τον Ήλιο.

Η συμβολή του Πλάτωνα δεν έχει να κάνει τόσο με τις τεχνικές γνώσεις που παρέχει όσο με τις ιδέες που διατυπώνει σχετικά με το πώς πρέπει να διαμορφωθεί η Αστρονομία και τι τύπους ερμηνείας πρέπει να της δίνουν οι αστρονόμοι. Οι απόψεις του αυτές βρίσκονται κυρίως στην Πολιτεία και τον Τίμαιο.

Πολιτεία : στην αναφορά για την εκπαίδευση των Φυλάκων παρουσιάζει εκτενώς τις απόψεις του για την Αστρονομία. Η αληθινή της αξία δε βρίσκεται στην καθημερινή της χρησιμότητα, ούτε στο ότι κατευθύνει την ανθρώπινη διάνοια στα ουράνια σώματα. Βρίσκεται στη δυνατότητα της Αστρονομίας να εκπαιδεύει την ανθρώπινη σκέψη, έτσι ώστε να μπορεί εκείνη να κατανοήσει τις αόρατες πραγματικότητες (που είναι και οι μόνες που υπάρχουν), πέρα από τα αστέρια και τους πλανήτες που είναι απλές ‘απεικονίσεις’. Η μελέτη των ουράνιων σωμάτων, μας βοηθά να αποκτήσουμε την αληθινή γνώση, εκείνη που αφορά τις αληθινές υπάρξεις.

Τίμαιος : εκεί διακρίνει τις αιώνιες Ιδέες (τύπους, μορφές) από το μεταβαλλόμενο κόσμο του γίγνεσθαι. Οι Ιδέες είναι τα πρότυπα από όπου έχει κατασκευαστεί ο μεταβαλλόμενος αυτός κόσμος. Ο Πλάτων θεωρεί πως για κάθε από αυτά τα επίπεδα χρειάζεται διαφορετικό είδος διήγησης. Οι προτάσεις που αναφέρονται στις Ιδέες είναι οριστικές και ακριβείς, ενώ αυτές που αναφέρονται στον κόσμο του γίγνεσθαι και της αλλαγής (εμπειρικός-φυσικός κόσμος) είναι μόνον υποθετικές.

Κύρια στοιχεία του Πλατωνικού κοσμογονικού σχήματος :

1.Πρώτες είναι οι Ιδέες, αιώνια και αμετάβλητα πρότυπα, με βάση τα οποία έχουν κατασκευαστεί όλα τα άλλα. Οι προτάσεις που αναφέρονται σε αυτές (και είναι απαλλαγμένες από λάθη) είναι οριστικές.
2.Τα αντικείμενα του εμπειρικού κόσμου ακολουθούν. Είναι ατελή, υπόκεινται σε συνεχή αλλαγή, γένεση και φθορά και αποτελούν απομιμήσεις των Ιδεών. Οι προτάσεις που αναφέρονται σε αυτά είναι πιθανές και πρόσκαιρες.
3.Ο Δημιουργός είναι η ενεργός αιτία (ποιητικό αίτιο), η δρώσα δύναμη που σχεδιάζει και πλάθει το φυσικό κόσμο.

Ο Πλάτων συνέβαλλε επίσης και στη φυσική επιστήμη της εποχής του, όσον αφορά τα έσχατα συστατικά της ύλης. Στον Τίμαιο αναλύει το φαινόμενο της αλλαγής. Τα αισθητά αντικείμενα είναι μεταβλητά, οπότε δεν πρέπει να προσπαθούμε να περιγράψουμε το κάθε φυσικό στοιχείο (πυρ, ύδωρ, γη, αέρας) σα να είναι κάτι σταθερό. Π.χ. το νερό όταν πήζει γίνεται γη, όταν διαλύεται και διαστέλλεται γίνεται αέρας κι ο αέρας όταν καίγεται γίνεται πυρ. Έτσι, εισάγει τη διάκριση ανάμεσα σε εκείνο που γεννάται και σε εκείνο εντός του οποίου γεννάται. Θεωρεί το τελευταίο ως ‘εκμαγείο’ του γεννώμενου. Έτσι έχουμε τρία γένη οντοτήτων :
1. εκείνο που γεννάται
2. εκείνο μέσα στο οποίο αυτό γεννάται
3. εκείνο, κατ’ απομίμηση του οποίου γεννάται το γεννώμενο
 

Η θεωρία του Πλάτωνα για το γεννώμενο περιέχει στοιχεία από τις θεωρίες του Εμπεδοκλή και των ατομικών. Συνδυάζοντάς τες, διαμορφώνει μια δικιά του, για να δώσει απάντηση στο πρόβλημα των συστατικών της ύλης. Και ο Εμπεδοκλής και ο Πλάτων πιστεύουν πως η ύλη αποτελείται από τέσσερα απλά στοιχεία (ριζώματα), το πυρ, τον αέρα, το ύδωρ και τη γη. Ο Πλάτων, σε αντίθεση με τον Εμπεδοκλή, ταυτίζει το κάθε ρίζωμα με κάποιο κανονικό στερεό. Το πύρ = τετράεδρο, τον αέρα = οκτάεδρο, το ύδωρ = εικοσάεδρο, τη γη = με τον κύβο. Το μόνο στερεό που δεν ταυτίζει με κάποιο στοιχείο είναι το δωδεκάεδρο.
Προτείνει επίσης την κατασκευή των τεσσάρων στερεών – ριζωμάτων από τις θεμελιώδεις οντότητες : το ορθογώνιο ισοσκελές τρίγωνο και το ήμισυ του ισόπλευρου τριγώνου. Από τους συνδυασμούς τους, προκύπτει ο κύβος.

Η Επίδραση των Πλατωνικών Αντιλήψεων στην Ελληνική Αστρονομία

Ήταν σίγουρα μεγάλη. Δε θα ασχοληθούμε με τις αντικρουόμενες απόψεις επί του θέματος, καθώς το θέμα αυτό δεν έχει απαντηθεί ακόμη οριστικά.
Οφείλουμε να αναφέρουμε πως τα δύο τρίτα του Τίμαιου ήταν διαθέσιμα στη Λατινική καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, πολύ πριν γίνουν γνωστά τα συγγράμματα του Αριστοτέλη. Έτσι, οι απόψεις του Πλάτωνα ήταν για πολύ καιρό το βασικό στοιχείο αναφοράς για το φυσικό κόσμο. 

Συνοπτικά, η επίδρασή του ήταν ως εξής :
 

1.  Εκφράστηκε η ριζική διάκριση ανάμεσα στη μαθηματική και την εμπειρική αστρονομία της παρατήρησης. Προβλήθηκε η άποψη ότι μόνον η μαθηματική μπορούσε να οδηγήσει στην πραγματική γνώση.
2.  Η μελέτη των ουράνιων φαινομένων επικεντρώθηκε στην κίνηση των πλανητών.
3.  Με προτροπή του Πλάτωνα, ο Εύδοξος ο Κνίδιος δημιούργησε το γεωμετρικό μοντέλο των ‘ομόκεντρων σφαιρών’ που ερμήνευε ποιοτικά την κίνηση των πλανητών και επέτρεπε την πρόγνωση των μελλοντικών τους θέσεων.
4.  Διατυπώθηκαν σαφώς και κατηγορηματικώς, ενώ παγιώθηκαν κιόλας οι γενικές αρχές που έπρεπε να καλύπτουν οι θεωρίες, προκειμένου να ερμηνευτούν οι πλανητικές κινήσεις. Πρόκειται για τρεις αρχές με επιρροές από τους Πυθαγόρειους :

α)  Οι πλανήτες, ο ήλιος, η σελήνη και οι απλανείς αστέρες κινούνται σε τέλειες κυκλικές τροχιές.
β)  Η κίνηση των παραπάνω στις κυκλικές τους τροχιές είναι ομαλή (η γωνιακή τους ταχύτητα παραμένει σταθερή)
γ)  Το κέντρο των κυκλικών αυτών τροχιών είναι η ακίνητη γη.

Δημιουργήθηκε έτσι στην ιστορία της αστρονομίας ένα νέο Παράδειγμα:

Κάθε ερμηνεία της φαινόμενης κίνησης των πλανητών τοποθετεί τη γη στο κέντρο των πλανητικών τροχιών και αναγάγει τις κινήσεις των πλανητών σε ομαλές κυκλικές κινήσεις.

Ο Πλάτων άφησε παρακαταθήκη τις θεωρίες του για είκοσι περίπου αιώνες, μέχρι που ο Κέπλερ διατύπωσε τους τρεις νόμους του για την κίνηση των πλανητών και ο Νεύτων ερμήνευσε εκ νέου τη φαινόμενη τροχιά των πλανητών.

ollthatjazz