Τόμος Α - Κεφ. 4
Εισαγωγή
Οι σημαντικότεροι οικογενειακοί θεσμοί, είναι αυτοί που σχετίζονται με το γάμο, τη γέννηση, την αποδοχή και την ενσωμάτωση των βρεφών στην οικογένεια καθώς και η ανατροφή των παιδιών.
Η Σπάρτη έχει ιδιομορφίες (280) σε σχέση με την Αθήνα καθώς η κοινωνία της ήταν ολιγαρχική. Αποτελούνταν από πολίτες που ήταν ίσοι, όμοιοι μεταξύ τους. Από τα 7 έως τα 30 τους, οι άνδρες ζούσαν σε στρατιωτικούς καταυλισμούς. Το κράτος παρείχε σε κάθε Σπαρτιάτη έναν κλήρο που μεταβιβαζόταν μόνο στο γιο. Στην Αθήνα η κληρονομιά μοιραζόταν σε όλους τους άρρενες κληρονόμους. Αυτός είναι ο λόγος που τα κίνητρα των Αθηναίων για γάμο με γυναίκα με μεγάλη προίκα, απουσιάζουν από τη Σπάρτη.
Διαφορετική ήταν επίσης η αντιμετώπιση των πολιτών από το κράτος. Στόχος της Σπάρτης ήταν η δημιουργία γερών στρατιωτών και γυναικών με προορισμό τη γέννα υγιών παιδιών. Τα νεογέννητα έπρεπε πρώτα να γίνουν αποδεκτά από την πόλη πριν αναλάβει η οικογένεια την ανατροφή τους. Στην Αθήνα η αποδοχή του νεογέννητου ήταν πρώτα ιδιωτική υπόθεση. Για τα μη υγιή βρέφη, στη Σπάρτη τα εξέθετε η πόλη, στην Αθήνα η οικογένεια καθώς κανείς δεν είχε υποχρέωση να αναθρέψει κάθε παιδί που γεννιόταν.
Η πόλη – κράτος δημιουργήθηκε μεταξύ 8ου και 7ου αι. πυρήνας της είναι ο οίκος, η πατριαρχική οικογένεια, τα μέλη της οποίας ζουν κάτω από την ίδια στέγη. Αρχηγός της οικογένειας ήταν μόνον ο άνδρας. Η επιβίωση της πόλης εξαρτάται από τη συνέχιση του οίκου, μέσω του πολίτη και των απογόνων του κάτι που προϋποθέτει γάμο και απόκτηση παιδιών.
Γάμος : θεωρείται ιερός και είναι πρώτιστο μέλημα των νομοθετών. Οι νόμοι για τη γνησιότητα των παιδιών και της κληρονομιάς είναι αυστηροί.
Οι παλαιότερες πηγές για το γάμο και την πόλη συναντώνται στα ομηρικά έπη. Ο γάμος είναι διακανονισμός ανάμεσα στο μνηστήρα και τον πατέρα της νύφης. Η γαμήλια τελετή είναι η μεταφορά της νύφης στο καινούριο σπίτι. Υπάρχει επίσης ο αγώνας με έπαθλο τη νύφη, ή η αρπαγή της νύφης, έθιμα παλαιότερα των ομηρικών. Τα έθιμα αυτά τα βρίσκουμε και σε άλλους (281) ινδοευρωπαϊκούς λαούς, προγόνους των Ελλήνων. Στο Έργα και Ημέραι του Ησίοδο, υπάρχει η αρχαιότερη μαρτυρία για την ιδανική ηλικία γάμου.
Οι κυριότερες πηγές για το γάμο, τον τοκετό και την ανατροφή των παιδιών χρονολογούνται από την αρχαϊκή εποχή και μετά, σε λογοτεχνικά και επιστημονικά έργα, επιγραφές, παραστάσεις αγγείων και άλλα.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε η νομοθεσία του Σόλωνα για την Αθήνα.
Σπάρτη : η νομοθεσία της αποδίδεται στον ημιμυθικό Λυκούργο. Αργότερα ο βιογράφος του Πλούταρχος έδωσε κι άλλες πληροφορίες. Ορισμένοι από τους σπαρτιατικούς νόμους, κυρίως για τα κληρονομικά δικαιώματα των γυναικών, θυμίζουν αυτούς της κρητικής πόλης Γόρτυνας, χαραγμένους σε επιγραφή με το όνομα Κώδικας ή Νόμος της Γόρτυνας.
Η Ηλικία Γάμου Ανδρών και Γυναικών (282)
Ανδρική Ακμή και Γυναικεία Ήβη
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο άνδρας έπρεπε να είναι γύρω στα τριάντα και η γυναίκα να έχει περάσει 4 χρόνια στην ήβη. Αυτός ο υπολογισμός (283) εγκαταλείπεται αργότερα. Υπολογίζουμε όμως πως η ιδανική ηλικία γάμου για μια γυναίκα είναι ανάμεσα στα 14 και 16 της χρόνια.
Το Αθηναϊκό Πρότυπο
Στην Αθήνα, σύμφωνα με το Σόλωνα, επικρατούσε η παραπάνω αντίληψη.
Κοινά Σημεία των Αρχαίων Μαρτυριών για την Ηλικία Γάμου
Ησίοδος – Σόλων : Τα 30 χρόνια ως ιδανική ηλικία για τον άνδρα, έχουν να κάνουν με την ακμή ή ωριμότητά του (284).
Ησίοδος – Ξενοφών : η γυναίκα πρέπει να είναι έφηβη
Πλάτων – Αριστοτέλης : οι γυναίκες πρέπει να παντρεύονται μεταξύ στα 16 και τα 20 ενώ οι άνδρες ανάμεσα στα 30 – 35 ή 37. έτσι μειώνεται η διαφορά ηλικίας των συζύγων και δίνεται σημασία στη σωματική ανάπτυξη των γυναικών, που πολλές φορές ως έφηβες δεν τα έβγαζαν πέρα με τη γέννα.
Οι Αθηναίες παντρεύονταν μεταξύ 13 και 25, ενώ οι άνδρες 17 – 35. Ιδεώδης ηλικία τα 30 για τους άνδρες τα 14 για τις γυναίκες.
Το Σπαρτιατικό Πρότυπο
Δεν προσδιορίζεται αριθμητικά η ηλικία γάμου. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως οι Σπαρτιάτισσες ήταν στην ακμή τους όταν παντρεύονταν, ενώ οι άνδρες ήταν γύρω στα 25. Λογικά οι γυναίκες ήταν γύρω στα 20. από τον 5ο αι. και μετά, όλοι οι άνδρες στη Σπάρτη ήταν υποχρεωμένοι να παντρευτούν.
Οι Σπαρτιάτισσες περνούσαν την αγωγή. Αντί να ασχολούνται με δουλειές του σπιτιού, ασκούνταν σε αγώνες δρόμου, κι άλλα αθλημάτα. Μάθαιναν επίσης τελετουργικά τραγούδια. Αυτό αντιστοιχούσε στην αντίληψη των Σπαρτιατών για ευγονία, θεωρούσαν (285) δηλαδή πως η άθληση έκανε ικανότερες τις μητέρες στην αντιμετώπιση του πόνου και τις βοηθούσε να γεννήσουν υγιή παιδιά.
Η Ηλικία Γάμου των Ορφανών Κληρονόμων
Επίκληροι : οι θυγατέρες που κληρονομούσαν κλήρο, όταν δεν είχαν αδερφούς ή ανιψιούς. Την κληρονομιά τους μπορούσε να διεκδικήσει ο κοντινότερος συγγενής ο αγχιστεύς που θα δεχόταν να την παντρευτεί. Οι εύπορες επίκληροι μπορούσαν να μείνουν ανύπαντρες μέχρι τα 13, μετά υποχρεώνονταν σε γάμο. (Αθήνα). Το ίδιο συνέβαινε και στην Κρήτη (Νόμος Γόρτυνος) όπου η θυγατέρα ονομαζόταν πατρωιώκος.
Στη Σπάρτη λεγόταν πατρούχος, μπορούσε όμως να κληρονομήσει η ίδια τα κτήματα του πατέρα της.
Ο λόγος που η επίκληρος δεν κληρονομούσε, έχει να κάνει με την ιδιότητα του κυρίου, που είχαν μόνον οι άνδρες. Η Αθηναία δεν θεωρούνταν ποτέ ενήλικη, ή κυρία του εαυτού της. Από τον πατέρα της περνούσε στο σύζυγο και στα γεράματα στους γιούς της.
Αν η επίκληρος ήταν ήδη παντρεμένη :
- μπορούσε να παραιτηθεί από την κληρονομιά της
- μπορούσε να χωρίσει το σύζυγό της και να παντρευτεί τον κοντινότερο συγγενή από την πλευρά του πατέρα της
- αν είχε γιο, τότε η περιουσία της περνούσε σε κείνον
Αιτιολόγηση της Κοινωνικά Αποδεκτής Ηλικίας Γάμου (286)
- δίνονταν μεγάλη σημασία στην παρθενία της γυναίκας. Αν είχε και πλήρη άγνοια για τον κόσμο ακόμα καλύτερα, καθώς ο άνδρας της θα της μάθαινε αυτά που ήθελε και έπρεπε να γνωρίζει, τη διαχείριση και τις εργασίες του οίκου. (Ξενοφών – Οικονομικός) : η γυναίκα του Ισχόμαχου ήξερε μόνο να υφαίνει, να ράβει και να μαγειρεύει, εργασίες που ήταν απαραίτητες για την αυτάρκεια του οίκου.
- Θεωρούνταν επίσης πως ο γάμος και η εγκυμοσύνη θεράπευε τη συναισθηματική αστάθεια των κοριτσιών που έφταναν στην ήβη. Αυτό εκφράζεται και σε μεταγενέστερη ιατρική πραγματεία που αναφέρει πως τα κορίτσια πρέπει να παντρεύονται και να μένουν έγκυες για να θεραπευτούν, αλλιώς πεθαίνουν.
Συμπέρασμα : η νεαρή ηλικία γάμου για τα κορίτσια, ήταν ένας συνδυασμός ιατρικής άγνοιας και πατριαρχικών αντιλήψεων.
Η Επιλογή Συζύγου (288)
Ο Γαμπρός ως Επιλογή, η Νύφη ως Έπαθλο
Ένας πανάρχαιος τρόπος, είναι να δίνεται η νύφη ως έπαθλο στο νικητή ενός αγώνα ή άθλου. Ο πατέρας της νύφης προκήρυσσε έναν αγώνα με έπαθλο την κόρη του. Ο τρόπος αυτός στόχευε στην εξωγαμία, το γάμο ανάμεσα σε ανθρώπους που δεν άνηκαν στην ίδια κοινωνική ομάδα. Τέτοιους αγώνες συναντάμε σε επικές και μυθολογικές διηγήσεις Ελλήνων και Ινδών, οι οποίοι επιβιώνουν στην Ελλάδα μέχρι την αρχαϊκή εποχή, στην Ινδία μέχρι τους κλασικούς χρόνους. (ακολουθούν παραδείγματα σελ. 289-290 από την Οδύσσεια και τον Ηρόδοτο).
Η Επιλογή του Γαμπρού από τη Νύφη (290)
Αν και ασυνήθιστο, υπήρχαν περιπτώσεις όπου η νύφη επέλεγε το γαμπρό. Κάτι τέτοιο μαρτυρά ο Ηρόδοτος πως συνέβη με τις κόρες του πάμπλουτου Καλλία. Ο Καλλίας έδωσε πολύ μεγάλη προίκα στην κάθε μια και τις άφησε να διαλέξουν μόνες τους. Το δικαίωμα αυτό εμφανίζεται στους αριστοκρατικούς κύκλους και άλλων λαών όπως στους Ινδούς και τους Κέλτες.
Η Προίκα (292)
Η προίκα αποτελούσε τη μοναδική περιουσία της νύφης, έπρεπε να είναι ανάλογη της οικονομικής κατάστασης του γαμπρού.
Προίκα : χρηματικό ποσό ή ακίνητο που η τιμή του υπολογιζόταν σε μετρητά. Το ακίνητο προερχόταν από τον πατέρα, όχι όμως από τον κλήρο του, την έγγεια δηλαδή περιουσία που μεταβιβαζόταν μόνο σε αρσενικό παιδί. Τα μετρητά ήταν η συνεισφορά της γυναίκας στο σπίτι και στη χειρότερη περίπτωση εξασφάλιζαν την συντήρηση της ίδιας και των παιδιών της. Την προίκα διαχειριζόταν ο σύζυγος χωρίς όμως να έχει την κυριότητά της. Αν το ζευγάρι χώριζε ή πέθαινε η γυναίκα πριν αποκτήσει παιδιά, η προίκα επιστρεφόταν στον πατέρα ή τον κηδεμόνα της. Για να εξασφαλιστεί αυτή η επιστροφή, δινόταν εγγύηση ακίνητης περιουσίας. Αν ο σύζυγος δεν επέστρεφε την προίκα, έχανε το ακίνητο που είχε ορίσει ως εγγύηση. Την υποθήκευση του ακινήτου δήλωνε ένας λίθος στον οποίο χαρασσόταν η τιμή του. Αν υπήρχαν αρσενικά παιδιά, η προίκα της μητέρας περνούσε σε αυτά, με την προϋπόθεση πως θα συντηρούσαν τη μητέρα τους τα ίδια ή ο κηδεμόνας της.
Όταν ξαναπαντρεύονταν οι χήρες, έπαιρναν προίκα όπως και οι ανύπαντρες.
Τις φτωχές επίκληρους προικοδοτούσαν συλλογικά οι πλουσιότεροι συγγενείς τους.
Η εκ των προτέρων Κληρονομιά ως Προίκα
Στην Σπάρτη δε δινόταν προίκα, άλλωστε οι ορφανές πατρούχοι κληρονομούσαν απ’ ευθείας τον πατέρα τους. Αν υπήρχαν αρσενικά αδέρφια, η κληρονομιά μοιραζόταν και το κορίτσι την έπαιρνε εκ των προτέρων, όταν παντρευόταν. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως οι Σπαρτιάτες μπορούσαν να μεταβιβάζουν τη γη τους με προίκα ή κληρονομιά. (293). Στην εποχή του, τα δύο πέμπτα των πλουσίων ήταν γυναίκες. Στη Σπάρτη η εξωτερική εμφάνιση έπαιζε μεγαλύτερο ρόλο στην εξεύρεση συζύγου από ότι στην Αθήνα.
Ο Γάμος μεταξύ Συγγενών
Αρχή της ενδογαμίας : γάμος μεταξύ μελών της ίδιας κοινωνικής ομάδας. Υποχρεωτική στην περίπτωση επίκληρου για να παραμείνει ο κλήρος του πατέρα της στην οικογένεια. Έτσι συναντάμε γάμους μεταξύ ξαδελφών, θείων και ανιψιών κ.α. στη Σπάρτη μπορούσαν να παντρευτούν και ομομήτριοι (ετεροθαλή αδέλφια από την ίδια μητέρα).
Τους αθηναϊκούς γάμους σχεδίαζαν οι αρχηγοί των δύο οίκων, με τη μεσολάβηση της προμνήστριας (προξενήτρας).
Η Σύναψη Γάμου (295)
Αρραβώνας και Γάμος στην Αθήνα
Ο γάμος ήταν ιδιωτική υπόθεση, που δεν καταγραφόταν σε κάποια επίσημη ληξιαρχική πράξη. Τον αθηναϊκό γάμο συνιστούσαν δύο διαδικασίες :
- εγγύη ή εγγύηση : ένα είδος αρραβώνα που έδινε νομιμότητα στην κατοπινή συμβίωση.
- έκδοση : η παράδοση της νύφης και της προίκας της στο σύζυγό της που εκδηλωνόταν με τη μεταφορά της νύφης στο σπίτι του γαμπρού
- συνοικείν : η συγκατοίκηση του ζεύγους που ολοκλήρωνε το γάμο (296)
Ο Αρραβώνας (εγγύη)
Επίσημη υπόσχεση ενώπιον μαρτύρων – κάτι σαν αρραβώνας – όπου οριζόταν το μέγεθος και η σύνθεση της προίκας. Η συμφωνία γινόταν ανάμεσα στον πατέρα ή τον κηδεμόνα της νύφης και τον μνηστήρα της. Η εγγύη ήταν κάτι περισσότερο από αρραβώνας, δεδομένου πως κάποιες φορές η κυριότητα και η προίκα της κοπέλας περνούσαν στο μνηστήρα που υποχρεωνόταν να τη συντηρεί. Η παρουσία της κοπέλας στην εγγύη δεν ήταν απαραίτητη.
Σε περίπτωση επίκληρου, αντί για εγγύη εκδιδόταν η επιδικασία (δικαστική απόφαση). Έτσι γινόταν αποδεκτό να παντρευτεί την επίκληρο ο κοντινότερος συγγενής του πατέρα.
Ανάμεσα στην εγγύη και την έκδοση, μεσολαβούσαν συχνά, αρκετά χρόνια, ενώ άλλες φορές, ο γάμος ματαιωνόταν και η προίκα έπρεπε να επιστραφεί.
Ο Γάμος (έκδοση)
Η επίσημη παράδοση της νύφης στο σύζυγό της, μαζί με τη μεταφορά της προίκας και των προικιών στο νέο σπιτικό. Η λέξη αναφέρεται στο σύνολο των γαμήλιων διαδικασιών, που κρατούσαν τρεις ημέρες. Η έκδοση άρχιζε με θυσίες, εξαγνιστικά λουτρά για το ζευγάρι και κορυφωνόταν με την τελετουργική μεταφορά της νύφης στο σπίτι του γαμπρού. (297) Εκεί ζούσε με τα πεθερικά της. Το βασικό αυτής της τελετουργίας ήταν να ενσωματωθεί το νέο μέλος στην οικογένεια του συζύγου.
Ο γάμος συνήθως διεξαγόταν το μήνα Γαμηλιώνα, μήνα του γάμου του Δία με την Ήρα.
Νομικώς, η σημαντικότερη πράξη ήταν η παρουσίαση της νύφης στη φρατρία του γαμπρού και γινόταν στην εορτή των Απατουρίων το φθινόπωρο. Δε γνωρίζουμε αν αυτή η παρουσίαση γινόταν πριν ή μετά το γάμο. Μετά την αποδοχή από τη φρατρία ο γαμπρός προσέφερε θυσία, τη γαμηλία, ώστε να αναγνωριστεί η νύφη ως κόρη Αθηναίου πολίτη. Η αποδοχή από τη φρατρία ήταν απαραίτητη για την αναγνώριση των αρσενικών τέκνων ως Αθηναίων πολιτών.
Η έκδοση διαρκούσε τρεις ημέρες αλλά δε γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες για τα τελετουργικά έθιμα.
Σημαντική πηγή είναι το Ονομαστικόν του Πολυδεύκη, ένα λεξικό λέξεων που κατατάσσονται κατά θεματικές ομάδες όπως ο γάμος, η οικογένεια και η ανατροφή των παιδιών, με χωρία και μαρτυρίες. Σύμφωνα με αυτό :
- προτέλεια ή προγάμια : αρχική θυσία του γάμου που τελούσαν ξεχωριστά άντρες και γυναίκες. Οι κοπέλες αφιέρωναν βόστρυχο των μαλλιών τους στην Άρτεμη και τις Μοίρες. Έτσι πέθαιναν ως παρθένες. Συχνά αφιέρωναν και τα παιδικά παιχνίδια τους.
Το Λουτρό του Εξαγνισμού
Σκοπός του ήταν ο τελετουργικός εξαγνισμός. (298) Δεν ξέρουμε αν γινόταν πριν ή μετά την προγάμια. Κατά τη διάρκειά του, οι καλεσμένοι κρατούσαν αναμμένους δαυλούς, έτσι ώστε η φωτιά να απομακρύνει τα δαιμονικά στοιχεία από τη ζωή του ζευγαριού, που βρισκόταν στο μεταβατικό στάδιο πριν το γάμο.
Το νερό μεταφερόταν από την Εννεάκρουνο πηγή, από όπου έρρεε το γονιμοποιό νερό της Καλλιρρόης. Το αγγείο όπως και η κοπέλα που το μετέφερε λεγόταν λουτροφόρος. (εικ. 1 - 2)
Το Γαμήλιο Γεύμα (299)
Τη δεύτερη μέρα ακολουθούσε γαμήλιο γεύμα στο σπίτι της νύφης ή του γαμπρού. Σε αντίθεση με την καθημερινότητα, οι γυναίκες συνέτρωγαν στο ίδιο δωμάτιο με τους άντρες αλλά σε άλλο τραπέζι. Η νύφη είχε το πρόσωπό της καλυμμένο με πέπλο και φορούσε στεφάνι στο κεφάλι. Οι συγγενείς τη μακάριζαν – της έδιναν δηλαδή ευχές.
Η Μεταφορά της Νύφης στο Σπίτι του Γαμπρού
Όταν νύχτωνε, ο γαμπρός μετέφερε τη νύφη στο σπίτι του με γαμήλιο αμάξι. Εκείνη καθόταν ανάμεσα στο γαμπρό και τον (300) καλύτερό του φίλο (παράνυφος ή πάροχος). Συνοδευόντουσαν από τους συγγενείς και φίλους της νύφης με πρώτη τη μητέρα της. Όλοι μαζί τραγουδούσαν ύμνους του θεού του γάμου (Υμέναιος) κρατώντας αναμμένους δαυλούς. Ήταν μια πολύ φορτισμένη σκηνή για τη νύφη, που εγκατέλειπε για πάντα το σπίτι της. Τέτοιου είδους σκηνές έχουν απεικονιστεί σε λουτροφόρους ή πυξίδες.
Η Ενσωμάτωση της Νύφης στο Καινούριο Σπίτι (301)
Τα πεθερικά την οδηγούσαν στην εστία και την έθεταν με επισημότητα κάτω από την προστασία των θεών του οίκου. Ταυτόχρονα έραιναν το γαμπρό και τη νύφη με καρύδια και ξερά φρούτα (καταχύσματα) σύμβολα γονιμότητας και πλούτου. Ένα αγόρι του οποίου ζούσαν και οι δύο γονείς προσέφερε ένα καλάθι με ψωμί στο ζευγάρι. Η νύφη έτρωγε ένα κυδώνι ή μήλο, όπως έκανε η Περσεφόνη όταν παντρεύτηκε τον Πλούτωνα.
Η κορύφωση ερχόταν με τα ανακαλυπτήρια, μια τελετουργική χειρονομία όπου η νύφη αποκάλυπτε το πρόσωπό της στο γαμπρό. Η χειρονομία αυτή είχε συμβολικό χαρακτήρα και δήλωνε την αποδοχή της νύφης για το γάμο. Ύστερα ο γαμπρός οδηγούσε τη νύφη στο νυφικό θάλαμο, ενώ οι καλεσμένοι τραγουδούσαν απ’ έξω ένα επιθαλάμιο.
Η επόμενη μέρα ονομαζόταν επαύλια. Οι συγγενείς έφερναν δώρα για το ζευγάρι. Από τη στιγμή που το ζευγάρι άρχιζε να συγκατοικεί, ολοκληρωνόταν ο γάμος.
Στην περίπτωση επίκληρου κόρης, ο γαμπρός έμενε στο σπίτι του κηδεμόνα της νύφης.
Ο Σπαρτιατικός Γάμος (302)
Το πιο λαμπρό είδος γάμου για τη γυναίκα ήταν η αρπαγή κι έχουμε πολλές σχετικές μαρτυρίες. Στους αριστοκράτες της Σπάρτης, αυτός ήταν η εξαίρεση κι όχι ο κανόνας.
Η Αρπαγή της Νύφης και ο Κρυφός Γάμος
Ο γάμος με αρπαγή ίσχυε για τους απλούς Σπαρτιάτες ή για όσους ήταν μικρότεροι από 30 και ζούσαν σε καταυλισμούς. Δεν ξέρουμε από που άρπαζαν τη νύφη. Για μερικά χρόνια ο γάμος αυτός έμενε κρυφός. Υποθέτουμε λοιπόν πως η νύφη μεταφερόταν κρυφά στο σπίτι του γαμπρού, όπου υποβαλλόταν σε τελετουργία τρασβεστισμού. Η νυμφεύτρια κούρευε τη νύφη γουλί, την έντυνε αντρικά και την έβαζε για ύπνο σε ένα αχυρόστρωμα. Εκεί την έβρισκε ο σύζυγος που είχε δειπνήσει στον καταυλισμό. Έμενε μαζί της για λίγο κι ύστερα έφευγε. Την επόμενη μέρα την περνούσε (303) με τους συνομηλίκους του και πήγαινε στη γυναίκα του κρυφά και διακριτικά. Αυτό συνέβαινε γιατί δεν επιτρεπόταν να παντρεύονται οι άνδρες πριν τα 30. Το κόψιμο των μαλλιών της νύφης σηματοδοτούσε το πέρασμά της από παρθένο σε νόμιμη σύζυγο. Δεν τα άφηνε ποτέ ξανά μακριά. Το ανδρικό της ντύσιμο έχει μάλλον αποτροπαϊκό χαρακτήρα. Μια ψυχολογική ερμηνεία αναφέρει πως αυτό είχε στόχο να διευκολύνει τη μετάβαση του γαμπρού από την αποκλειστικά ανδρική και ομοφυλοφιλική του αγωγή στον έγγαμο βίο. Η πρώτη νύχτα δεν είχε πολυτέλεια ή πανηγυρισμό. Έμοιαζε με κρυφή ένωση των ανθρώπων που την ημέρα ασχολούνταν με τον πόλεμο.
Η Πολυανδρία των Σπαρτιατών
Έθιμο κατά το οποίο 3 ή 4 Σπαρτιάτες ή περισσότεροι αν ήταν αδέρφια, μοιράζονταν την ίδια σύζυγο. Τα παιδιά που γεννιόντουσαν ανήκαν σε όλους. Επίσης :
- ένας ηλικιωμένος, άτεκνος, μπορούσε να αποκτήσει παιδιά από κάποιον άνδρα που θαύμαζε τη διάπλασή του
- ένας άνδρας που δεν ήθελε να παντρευτεί, διάλεγε μια γόνιμη και διακεκριμένη γυναίκα για να κάνει παιδιά μαζί της
Παρόμοια έθιμα υπάρχουν και σε άλλους λαούς.
Ο Ερχομός και η Ενσωμάτωση των Παιδιών στην Οικογένεια (305)
Ο Τοκετός κατ’ Οίκον
Ο γάμος είχε μοναδικό σκοπό την απόκτηση παιδιών. Η πρώτη εγκυμοσύνη για τις Αθηναίες πρέπει να ήταν τρομακτική, καθώς πολλές πέθαιναν στη γέννα λόγω του νεαρού της ηλικίας τους, αλλά και πολλά νεογέννητα ζούσαν για λίγες μόνο μέρες. (306) Η γέννα γινόταν από τις γυναίκες του σπιτιού με στοιχειώδη μέσα, στο γυναικωνίτη όπου οι άνδρες δεν είχαν πρόσβαση. Σε περίπτωση λιποθυμίας, η γυναίκα εισέπνεε λεμόνι ή κίτρο. Μετά τη γέννα, σπαργάνωναν το μωρό και το παρουσίαζαν στον πατέρα. Αν ήταν αγόρι, κρεμούσαν στην πόρτα ένα κλαδί ελιάς (σύμβολο ανδρικών ανταμοιβών στο στίβο, την πολιτική και τη στρατιωτική ζωή), αν ήταν κορίτσι, μια μάλλινη κορδέλα (σύμβολο του δεσίματος της γυναίκας με το σπίτι). Αρχικά είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα, όπως και τα φυλαχτά των νεογέννητων.
Αν ο τοκετός ήταν δύσκολος, βοηθούσε η μαία, γυναίκα που δε μπορούσε πια να τεκνοποιήσει. Με επωδές (ξόρκια) και μαλάξεις στην κοιλιά η μαμή προσπαθούσε να διευκολύνει τον τοκετό. Ύστατη καταφυγή ήταν η θεότητα. Δημοφιλείς ήταν η Ειλείθυια και η Άρτεμης.
Αν ο τοκετός είχε αίσιο τέλος, η μητέρα επισκεπτόταν με το μωρό τα ιερά των παραπάνω ή και της Δήμητρας για να θέσει το μωρό υπό την προστασία τους. Αφιέρωνε τα ρούχα του τοκετού, ένα δίσκο με αναίμακτες προσφορές και θυσίαζε ένα ζώο.
Η Έκθεση (απόθεση) των Νεογέννητων (307)
Αν ο ερχομός του παιδιού προξενούσε αντιδράσεις λόγω δυσμορφίας ή φύλλου ή ήταν καρπός παράνομης σχέσης (308) μπορούσε να μη γίνει δεκτό από τον οίκο. Με την έκθεση ή απόθεση, μπορούσαν να απαλλαγούν από το ανεπιθύμητο νεογνό. Με εντολή του κυρίου του οίκου, η μαία ή μια σκλάβα έβαζε το νεογέννητο σε χύτρα, κασελάκι ή καλάθι και το μετέφερε έξω από την περιοχή, όπου το εγκατέλειπε. Καμιά φορά όμως ο εκτελεστής δεν ήθελε να πεθάνει το μωρό, έτσι το άφηνε σε σταυροδρόμι ή έξω από κάποιο ιερό ελπίζοντας πως κάποιος θα το αναθρέψει. Τα παιδιά αυτά ανατρέφονταν ως δούλοι κάποιου πλούσιου ή υπηρετούσαν κάποιο θεό.
Τα κορίτσια διέτρεχαν μεγαλύτερο κίνδυνο για έκθεση από τα αγόρια, λόγω της μικρής κοινωνικής αξίας τους. Η μυθική παράδοση ενδιαφέρεται μόνο για τα έκθετα αγόρια, καρπός σχέσης της μητέρας τους με κάποιο θεό, ή ως απειλή της βασιλικής εξουσίας του πατέρα. Όπως ξέρουμε, πολλά από αυτά έγιναν ήρωες τραγωδιών, όπως ο Οιδίπους και ο Ίων.
Δεν έχουμε καμία απόδειξη πως η έκθεση βρεφών συνιστούσε έγκλημα. Επρόκειτο για μια εναλλακτική λύση στην έκτρωση. Με την (309) έκθεση απέφευγαν την ενοχή και το μίασμα που συνεπαγόταν ο φόνος. Ο νόμος δεν υποχρέωνε κανέναν να αναθρέψει κάθε παιδί που γεννιόταν στον οίκο του, πολύ περισσότερο αν δεν είχαν γίνει οι απαραίτητες ιεροτελεστίες αποδοχής του βρέφους στον οίκο. Αυτές συμβόλιζαν την πατρική εστία και την αδιάσπαστη γραμμή αναπαραγωγής καθώς και με την ονοματοθεσία. Αφού το νεογέννητο δεν είχε συνδεθεί με τη φλόγα του σπιτιού δεν είχε πραγματική ύπαρξη.
Το ίδιο συνέβαινε και σε άλλους λαούς, όπως οι Πέρσες και οι Ρωμαίοι.
Η Ενσωμάτωση του Νεογέννητου στην Οικογένεια
Πέντε έως 7 ημέρες μετά τη γέννηση, όσοι είχαν λάβει μέρος στον τοκετό γιόρταζαν στο σπίτι του νεογέννητου. Από θρησκευτικής πλευράς, στόχος ήταν να καθαρθεί το μωρό και οι άλλοι από το μίασμα του χυμένου αίματος του τοκετού. Κυρίως όμως, το μωρό ενσωματωνόταν στην οικογένεια με μια μυητική τελετή ή τελετουργία περάσματος. Οι τελετές αυτές (310) συνόδευαν τη μετάβαση ενός ατόμου από μια ομάδα ή κοινωνική κατάσταση, σε μια άλλη. Η γέννηση, η παιδική ηλικία, η εφηβεία, ο γάμος και άλλα, συνοδεύονταν από τέτοιες τελετές.
Τα Αμφιδρόμια
Όπως γινόταν δεκτό ένα νέο ενήλικο μέλος στο πατρικό σπίτι, γινόταν και το νεογέννητο. Η βασική τελετή γινόταν στην εστία του σπιτιού και λεγόταν αμφιδρόμια (τρέξιμο γύρω από την εστία). Η λέξη δήλωνε και την εορτάσιμη μέρα. Οι πληροφορίες μας είναι αντιφατικές. Όσοι είχαν μιανθεί από τον τοκετό έπλεναν τα χέρια τους κι έτρεχαν ελαφροντυμένοι γύρω από την εστία με το μωρό στην αγκαλιά.
Στα αμφιδρόμια ήταν απαραίτητη η παρουσία του πατέρα καθώς το μωρό ενσωματωνόταν στην οικογένεια και την εστία του. Ακολουθούσε γαργαλιστικό δείπνο με διάφορες λιχουδιές. Οι συγγενείς που δεν παρευρίσκονταν, έστελναν θαλασσινά.
Η Δεκάτη
Η δέκατη μέρα μετά τη γέννηση, όπου έδιναν όνομα στο μωρό. Μαζί με συγγενείς και φίλους, προσέφεραν θυσία κι ακολουθούσε δείπνο με συμπόσιο μέχρι το πρωί. Οι προσκεκλημένοι έφερναν δώρα (γενέθλια ή οπτήρια). Στο πρώτο παιδί έδιναν το όνομα του παππού ή της γιαγιάς από την πλευρά του πατέρα. Τα ονόματα με το συνθετικό – ίππος φανέρωναν αριστοκρατική καταγωγή. Ο λόγος για αυτήν τη δεκαήμερη καθυστέρηση, είναι ότι πολλά μωρά πέθαιναν μέσα σε αυτό το διάστημα.
Μετά τα αμφιδρόμια και τη δεκάτη, ενώ κρατούσαν ακόμη τα λόχια, η μητέρα παρέμενε περιορισμένη στο σπίτι καθώς θεωρούνταν μιαρή (311). Η κάθαρσή της γινόταν 40 μέρες μετά τον τοκετό, με μια χαρούμενη, σπιτική γιορτή (Τεσσερακοσταίον).
Η Αθηναϊκή Κατοικία
Ο συνηθέστερος τύπος χτίζεται σε μακρόστενο οικόπεδο. Αποτελείται από ανοιχτή αυλή, στο βόρειο τμήμα βρίσκονται οι κατοικήσιμοι χώροι και στο νότιο οι αποθήκες, στάβλοι ή μαγαζιά. Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο, ο Ιππόδαμος ανοικοδόμησε τον Πειραιά. Εδώ εμφανίζονται τα οικοδομικά τετράγωνα με ομοιόμορφα, μακρόστενα σπίτια. Αργότερα το σπίτι χτίζεται σε τετράγωνο οικόπεδο και τα δωμάτια οικοδομούνται γύρω από υπαίθρια αυλή.
Τα κυριότερα δωμάτια που βλέπουν στην αυλή είναι ο οίκος και ο ανδρών.
Οίκος : η καρδιά του σπιτιού και το παλαιότερο στοιχείο. Εκεί συγκεντρώνεται καθημερινά η οικογένεια, όπου έτρωγαν και μαγείρευαν τελετουργικά στη φωτιά της εστίας. Η εστία ήταν χτιστή, χαμηλή, γύρω στο ένα μέτρο. Βρισκόταν ακριβώς στο κέντρο του δωματίου χωρίς να ακουμπά πουθενά.
Ανδρών : το επίσημο δωμάτιο, με χτιστές συνήθως κλίνες και πολυτελές δάπεδο. Εκεί γίνονταν τα συμπόσια, όπου ο οικοδεσπότης και οι φιλοξενούμενοί του έτρωγαν, διασκέδαζαν και συζητούσαν. Χρησιμοποιούνταν επίσης για οικογενειακές, εορταστικές εκδηλώσεις.
Το υπνοδωμάτιο του ζευγαριού και ο γυναικωνίτης βρισκόντουσαν στον πρώτο όροφο. Στο γυναικωνίτη ζούσαν τα παιδιά μέχρι τα εφτά τους.
Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος, επικοινωνούσαν με σκάλα, εσωτερική ή εξωτερική.
(παραδείγματα σελ. 312-313).
Η Αναγνώριση των Παιδιών από τη Φρατρία (313)
Οι σημαντικότερες τελετουργίες για την αναγνώριση των αγοριών ήταν το μείον και το κούρειον, ενώ για τα κορίτσια η γαμηλία. Διεξάγονταν κάθε χρόνο, την τρίτη μέρα των Απατουρίων στις κατά τόπους φρατρίες από τη μεριά του πατέρα ή του συζύγου. Η μέρα αυτή λεγόταν Κουρεώτις.
Η αποδοχή από τη φρατρία νομιμοποιούσε τη γέννηση των παιδιών μεταξύ των οίκων που συγγένευαν με τον πατρικό ή συζυγικό οίκο. Η φρατρία έλεγχε την κληρονομιά και την πατρική περιουσία. Έτσι, μόνο αν είχαν γίνει αποδεκτοί από τη φρατρία μπορούσαν οι νόμιμοι γιοι των Αθηναίων να ασκήσουν τα περιουσιακά και κληρονομικά δικαιώματά τους.
Τα αγόρια γίνονταν Αθηναίοι πολίτες στα 18. θεωρούσαν – όπως και άλλοι Ίωνες – τη φρατρία ως κληρονομιά της και την ανήγαγαν στον ήρωα Ίωνα. Στον όρο διασώθηκε η ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον αδελφό.
Η είσοδος (314) των αγοριών στη φρατρία γινόταν με τη θυσία μείον, που προσέφερε ο πατέρας στα Απατούρια, ένα χρόνο μετά τη γέννηση του παιδιού. Σημαντικότερη ήταν η θυσία ζώου που συνόδευε την κουρά των μαλλιών του αγοριού (κούρειον) που συμβόλιζε τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην εφηβεία. Κουρά και θυσία σφράγιζαν την είσοδο του εφήβου στη φρατρία και την αναγνώρισή του από αυτήν. Ο πατέρας ορκιζόταν πως το παιδί ήταν γνήσιο, τέκνο νόμιμου γάμου. Αν η φρατρία δεν αποδεχόταν το παιδί, απομάκρυναν το ζώο από το βωμό. Αλλιώς έπαιρνε ο καθένας από ένα κομμάτι που τους μοίραζε το παιδί.
Λίγο μετά το κούρειον, το παιδί παρουσιαζόταν στο δήμο του πατέρα για να εγγραφεί ως Αθηναίος πολίτης. Μετά υπηρετούσε για δυο χρόνια στην πόλη ως φρουρός, ταυτόχρονα με τη στρατιωτική του εκπαίδευση. Αυτή η περίοδος ονομαζόταν εφηβεία.
Η Γέννηση των Παιδιών στη Σπάρτη
Δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τη γέννα στη Σπάρτη. Οι λίγες πληροφορίες αναφέρουν πως έπλεναν τα νεογέννητα με κρασί και δεν τα σπαργάνωναν. Το πλύσιμο με κρασί ήταν μια δοκιμασία, καθώς όσα μωρά ήταν αρρωστιάρικα ή επιληπτικά πάθαιναν κρίση με το κρασί και πέθαιναν, ενώ τα γερά, δυνάμωναν περισσότερο.
Η Έκθεση Παιδιών στους Αποθέτες
Η Γερουσία και όχι ο πατέρας αποφάσιζε για την τύχη του νεογέννητου. Ο πατέρας παρουσίαζε κάθε μωρό στη Λέσχη. Αν μετά από εξέταση το μωρό ήταν υγιές, το επέστρεφαν στον πατέρα για να το αναθρέψει. Τα καχεκτικά και δύσμορφα, ο πατέρας τα εξέθετε στους Αποθέτες, ένα βάραθρο κοντά στον Ταΰγετο. Την ίδια πρακτική συναντάμε και στους Ινδούς.
Το πλύσιμο με κρασί και η υποχρεωτική έκθεση των καχεκτικών υποδηλώνουν την τάση των Σπαρτιατών για ευγονισμό, την τεχνητή επιλογή βρεφών με σκοπό τη βελτίωση των απογόνων. Το ίδιο δηλώνει και η συνήθεια να αποκτά παιδί ένας ηλικιωμένος από τη συνεύρεση της γυναίκας του με νεαρό που επέλεγε ο ίδιος.
Η Ανατροφή των Παιδιών (316)
Τα Καθήκοντα της Τροφού και του Παιδαγωγού στην Αθήνα
Μετά τον τοκετό, η μητέρα θήλαζε και φρόντιζε το μωρό. Στα πλούσια σπίτια, τα μωρά φρόντιζε και η τροφός (που καμιά φορά θήλαζε κιόλας) και αργότερα ο παιδαγωγός.
Τροφός ή τιθήνη : συνήθως ήταν δούλη ή φτωχή ελεύθερη. Αναλάμβανε την καθημερινή φροντίδα του μωρού. Μετά τον απογαλακτισμό του φρόντιζε την τροφή και την εκπαίδευσή του ώστε να γίνει αυτόνομο.
Όταν το (317) αγόρι μπορούσε να καταλάβει την ανθρώπινη ομιλία, το αναλάμβανε ο παιδαγωγός, έμπιστος δούλος του σπιτιού. Αργότερα το συνόδευε στις εξόδους του κι ήταν ο μόνιμος συνοδός του. Ο παιδαγωγός ήταν ο πιο αγαπημένος δούλος και τα αγόρια δένονταν μαζί του συναισθηματικά.
Η τροφός και ο παιδαγωγός παρέμεναν κοντά στα παιδιά όταν μεγάλωναν και συχνά βλέπουμε να προλογίζουν ή να παρεμβαίνουν στην πλοκή τραγωδιών.
Η τροφός του πατέρα, μεγάλωνε πολλές φορές και τα παιδιά του. Τότε λεγόταν προς πάτωρ κι έχαιρε ιδιαίτερου σεβασμού.
Οι Τροφοί της Σπάρτης (318)
Οι νεαροί Σπαρτιάτες ζούσαν σε καταυλισμούς από τα 7 μέχρι τα 30 τους χρόνια. Έτσι δε χρησιμοποιούσαν παιδαγωγούς.
Οι Λακώνισσες παραμάνες ήταν περιζήτητες, καθώς δε φάσκιωναν τα μωρά, τα συνήθιζαν να τρώνε εύκολα τα φαγητά, να μη φοβούνται την ερημιά και το σκοτάδι, να έχουν πρέπουσα συμπεριφορά. Με αυτήν την τακτική τα παιδιά προετοιμαζόντουσαν για τη μετέπειτα σκληρή στρατιωτική ζωή. Μετά τα 7 περνούσαν στη δικαιοδοσία του κράτους μέχρι να πεθάνουν. Ανάλογη ως ένα σημείο αθλητική εκπαίδευση υποβάλλονταν και τα κορίτσια.
Πολιούχος των τροφών της Λακωνίας ήταν η Άρτεμις Κορυθαλία. Η εορτή της ήταν τα Τιθηνίδια και το ιερό της βρισκόταν στην εξοχή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου