ΕΛΠ 42 - Σημειώσεις: Τόμος Α', Κεφάλαιο 2

ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ:                                            ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α.2.

Ο ΜΥΘΟΣ: ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 2.1.

1.      Ρομαντική και συναρπαστική περιπέτεια: που διαδραματίζεται μόνο σε εξωτικά μέρη και οδηγεί πάντοτε σε θεαματικές ανακαλύψεις χάρη στον ηρωισμό και τη διορατικότητα χαρισματικών αρχαιολόγων. Αυτός είναι ένας μύθος που διαδόθηκε μέσω του κινηματογράφου, της τηλεόρασης και του μυθιστορήματος, π.χ. ο Indiana Jones

2.      Διάφορες «ψευδοαρχαιολογίες»: που έχουν κατακλίσει τα τελευταία χρόνια τη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας και τα ΜΜΕ και βρίσκουν μεγάλη απήχηση στο κοινό.

1. Οι «ψευδοαρχαιολογίες» παραπλανούν, διότι διαστρεβλώνουν το παρελθόν, προσπαθώντας να το ερμηνεύσουν με μύθους.
2. Μυστηριώδεις, μεταφυσικές θεωρίες προσπαθούν να εξηγήσουν τα μεγάλα επιτεύγματα προηγμένων πολιτισμών αποδίδοντας τα στην επίδραση δυνάμεων της φύσης ή άλλων πολιτισμών και πληθυσμών, πραγματικών ή φανταστικών, που είτε εξαφανίστηκαν μετά από «μυστηριώδεις» καταστροφές είτε είχαν προέλθει από άλλους πλανήτες.
3. Π.χ. O Dainiken που «βλέπει» παντού εξωγήινα όντα ή «θεούς» από το διάστημα, ο χαμένος πολιτισμός της βυθισμένης Ατλαντίδας, Μάγια και Ατζέκοι απευθείας από την Αίγυπτο, ο Hitching (διά της «γήινης μαγείας» τα μεγαλιθικά μνημεία της Ευρώπη), η «Μαίρη Αθηνά».
4. Οι θεωρίες αυτές υποτιμούν την ικανότητα των ανθρώπων να προσαρμόζονται σε μια μεγάλη ποικιλία από περιβάλλοντα και να δημιουργούν τον δικό τους πολιτισμό και ιστορία.
5. Αγγίζουν τα όρια του ρατσισμού, όταν ισχυρίζονται ότι οι Μάγιας και οι Ατζέκοι έδρασαν κάτω από την επιρροή των Αιγυπτίων: εύκολα ξεγλιστράς σε φυλετική διάκριση εναντίον των Ινδιάνων της Κεντρικής Αμερικής.
6. Οι «συγκλονιστικές αρχαιολογικές μαρτυρίες», που αποδεικνύουν τις «αδιάσειστες αλήθειες» για «ανεξήγητα μυστήρια του παρελθόντος» αποτελούν απλά κακή χρήση των αρχαιολογικών δεδομένων. Πρόκειται για μεμονωμένες μαρτυρίες που επιλέγονται τυχαία εκτός του πολιτισμικού πλαισίου που ανήκουν. Όλα αυτά τα μυστήρια μπορούν εύκολα να εξηγηθούν από την Αρχαιολογία χάρη σε επιστημονικές έρευνες (π.χ. οι Νήσοι του Πάσχα).

3.      Λαθρανασκαφές που διεξάγονται από ιδιώτες ή από επαγγελματίες αρχαιοκάπηλους:

1. Πρόκειται για παράνομες και εξαιρετικά καταστροφικές για τους αρχαιολογικούς χώρους ανασκαφές, καθώς γίνονται χωρίς σύστημα και αφορούν το τυχαίο άνοιγμα μια σειράς ορυγμάτων.
2. Μοναδικός σκοπός των λαθρανασκαφών είναι η ανακάλυψη αρχαίων έργων και αντικειμένων μεγάλης συλλεκτικής αξίας, κατά προτίμηση χρυσών, τα οποία καταλήγουν σε μεγάλες ιδιωτικές συλλογές και στο λαθρεμπόριο αρχαιοτήτων.
3. Αποτέλεσμα: τα αντικείμενα αποσπώνται βίαια από το αρχικό τους περιβάλλον -το γενικότερο πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσονται- και χάνονται για πάντα οι πληροφορίες που θα μπορούσαν να μας δώσουν για την κοινωνία και τους ανθρώπους που τα κατασκεύασαν.
4. Π.χ. τα περισσότερα από τα κυκλαδικά ειδώλια προέρχονται από λαθρανασκαφές με αποτέλεσμα σήμερα να είναι περισσότερο γνωστά για την τεράστια καλλιτεχνική τους αξία παρά για το ρόλο τους στην κοινωνία που τα φιλοτέχνησε. Αυτό δείχνει πόσο εχθρικές και καταστρεπτικές είναι για την Αρχαιολογία οι λαθρανασκαφές.

4.      Απλώς μια ανασκαφική δραστηριότητα και περισυλλογή ευρημάτων στην οποία επιδίδονται άνθρωποι περίεργοι, σχολαστικοί και μονομανείς, που αφιερώνουν τη ζωή τους στην ανασκαφή επιμέρους στοιχείων –σπανίων και μη- που συνθέτουν έναν αρχαίο πολιτισμό. Ο μύθος αυτός που θέλει την Αρχαιολογία συνώνυμη της ανασκαφής προβάλλεται από τα μυθιστορήματα, τα ΜΜΕ και τις γελοιογραφίες.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ 2.2.:Οι προκαταλήψεις και οι μύθοι που κυκλοφορούν για την Αρχαιολογία οφείλονται σε 3 λόγους:

1.      Στην Αρχαιολατρία ή Αρχαιογνωσία:  

1.      στην οποία έχει τις ρίζες της η Αρχαιολογία

2.      και η οποία γεννήθηκε λόγω του ενδιαφέροντος που έδειχναν οι Ευρωπαίοι ευγενείς κατά τον 16ο-18ο αι για το αρχαίο παρελθόν και τη συλλογή αρχαιοτήτων (ιδίως ελληνορωμαϊκών)

3.      Αυτό το ενδιαφέρον είχε ως συνέπεια τη συστηματική σύληση αρχαιολογικών χώρων, είτε από επαγγελματίες αρχαιοκάπηλους που διοχέτευαν τα έργα τέχνης στο εμπόριο αρχαιοτήτων, είτε σπανιότερα από τους ίδιους τους ευγενείς-συλλέκτες.

4.      Αυτοί οι τελευταίοι προέβαιναν στη σύληση είτε ορατών μνημείων της Αρχαιότητας, είτε «ανασκαφών» που εκτελούνταν υπό την αιγίδα τους.

5.      Στις «ανασκαφές» αυτές, οι οποίες ουσιαστικά ήταν απλά ανοίγματα ορυγμάτων και σηράγγων, δεν καταγράφονταν οι θέσεις εύρεσης των αντικειμένων ούτε η σχέση τους με το έδαφος που τα περιέβαλλε.

6.      Η βίαιη απόσπαση είχε ως συνέπεια τα υλική ευρήματα πρώτον να μην ενταχθούν στο πολιτισμικό τους πλαίσιο και δεύτερον να μην μελετηθούν ως προς τα υπόλοιπα ευρήματα.

7.      Π.χ. η παράνομη αφαίρεση των γλυπτών του Παρθενώνα και του γλυπτού διάκοσμου του «Θησαυρού του Ατρέα» στις Μυκήνες από τον Άγγλο συλλέκτη λόρδο Έλγιν. Επίσης η συστηματική σύληση των ετρουσκικών νεκροταφείων κατά τον 16^ο αι., που περιείχαν μεγάλες ποσότητες αττικών κεραμικών αγγείων του 5^ου π.Χ.

2.      Στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης:

1.      Επειδή προβάλλουν μόνο συγκλονιστικές αρχαιολογικές ανακαλύψεις και την πιο «χειροπιαστή» πλευρά της Αρχαιολογίας, την ανασκαφή.

2.      Π.χ. 19^ο αι.: ο ασσυριακός πολιτισμός (αρχαία Μεσοποταμία), αρχαία Τροία, ο μυκηναϊκός πολιτισμός (Μυκήνες και Τίρυνθα), 20^ος αι: ο μινωικός πολιτισμός (Κνωσός), τάφος του Τουταγχαμών (Αίγυπτος), ο τάφος του Φιλίππου στη Βεργίνα, ο «Άνθρωπος των πάγων» στις Άλπεις

3.      Και στην ίδια την Αρχαιολογία οφείλονται οι εσφαλμένες εντυπώσεις του κοινού:

1. Δεν το πληροφορεί επαρκώς για το ακριβές αντικείμενο του έργου της: Και όσο παραμένει ανενημέρωτο το κοινό, τόσο είναι εκτεθειμένο στους διάφορους μύθους, και μπορεί να την παρεξηγήσει.
2. Οι δραστηριότητες των πρώτων αρχαιολόγων χαρακτηρίζονταν συχνά από ερασιτεχνισμό και τυχοδιωκτισμό: Μη διαθέτοντας τις σημερινές μεθόδους και τεχνικές, και έχοντας κίνητρα τελείως διαφορετικά από των σημερινών αρχαιολόγων, έκαναν ανασκαφές πρόχειρες και βιαστικές, δίνοντας έμφαση σε ορισμένα μόνο, πιο «προνομιούχα» και πιο «εντυπωσιακά» ευρήματα και σε συγκεκριμένες αρχαιολογικές περιόδους σε βάρος άλλων που καταστρέφονταν.
3. Προκατάληψη, τάση για εντυπωσιασμό, μυθομανία με έντονα τα στοιχεία της περιπέτειας, του ηρωισμού και της φαντασίας από τους πρώτους αρχαιολόγους αλλά και κάποιους -ευτυχώς λίγους- σημερινού προκειμένου να προσελκύσουν το ενδιαφέρον του κοινού:

1.      Ακόμα και στις μέρες μας δημοσιεύονται συχνά από αρχαιολόγους εντυπωσιακά χρονικά –με ό,τι αυτό συνεπάγεται επιστημονικά- προκειμένου να ικανοποιηθεί το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης.

2.      Έτσι δημιουργούνται στη φαντασία του κοινού διάφοροι μύθοι για την Αρχαιολογία και τους αρχαίους πολιτισμούς.

3.      Π.χ. ο Evans ο οποίος επέβαλλε για τον μινωικό πολιτισμό μια εικόνα ειδυλλιακή και ρομαντική περί ενός «ειρηνικού» πολιτισμού: π.χ. έδωσε τα δικά του φανταστικά ονόματα σε διάφορους χώρους του ανακτόρου, προχώρησε –ακολουθώντας περισσότερο της Art Nouveau παρά μια αυστηρή επιστημονική μέθοδο- σε εκ βάθρων αναστήλωση του μέχρι ύψους τριών ορόφων, κάνοντας χρήση τσιμέντου και σιδηροδοκών και σε φανταχτερή αναπαράσταση των τοιχογραφιών, κάνοντας βασικά λάθη ερμηνείας. Τέλος στις δραματικές του περιγραφές σε ξένες εφημερίδες τόνιζε τις συνταρακτικές στιγμές της ανασκαφής, καθώς και γραφικές λεπτομέρειες από τη ζωή των αρχαιολόγων στην Κρήτη και παρέθετε εξωτικά τοπία του νησιού. Όλα με απώτερο σκοπό να εξάψει τη φαντασία του κοινού και να διεγείρει τον ενθουσιασμό του. Επίσης οι περιγραφές του Carter και του Ανδρόνικου. Ο Schliemann αυτοδίδακτος αρχαιολόγος που έφερε στο φως την Τροία πλάθοντας τον μύθο γύρω από το άτομο του ενός φτωχοί παιδιού που είχε κάνει όνειρο ζωής την ανακάλυψη της Τροίας.

4.      «Στρατευμένη αρχαιολογία» ή «αρχαιολογία του κασμά και της αξίνας», η Αρχαιολογία για τον Theodore Reinach το 1907, ο οποίος είπε πως είναι μια τέχνη που πρέπει κανείς να τη μάθει ή μια επιστήμη με δικούς της κανόνες. Επομένως ήταν «ευτύχημα που οι Έλληνες δεν συμμετείχαν σε πρόωρες και παρακινδυνευμένες επιχειρήσεις, ενώ το χώμα που σκεπάζει τα ερείπια είναι μια καλή ασπίδα».

Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 2.3.:

1.      Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις που επικρατούν στο ευρύ κοινό για την Αρχαιολογία με κανέναν τρόπο δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

2.      Τα ακόλουθα σημεία περιγράφουν συνοπτικά το τι είναι η σύγχρονη Αρχαιολογία.

3.      Όλα –εκτός από μέρος του 1^ου- απορρέουν από το γεγονός ότι η σύγχρονη αρχαιολογία (τελευταίο τέταρτο 19^ου αι. και εξής) διαφέρει ριζικά από την προγενέστερη της Αρχαιολογία, τόσο ως προς τα ενδιαφέροντα και τους κανόνες, όσο και ως προς τις αντιλήψεις και τη δομή της.

Τα κύρια σημεία που προσδιορίζουν την ταυτότητα της σύγχρονης Αρχαιολογίας:

1.      Οι μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις είναι σπάνιες ενώ ένα μέρος μόνο των αρχαιολόγων αφιερώνουν τη ζωή τους ή τον περισσότερο χρόνο τους στην ανασκαφή, ενώ οι υπόλοιποι συμμετέχουν λίγο ή δεν συμμετέχουν καθόλου σε ανασκαφές και ασχολούνται με τη μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων ή την έρευνα.

2.      Μηδαμινά έως ανύπαρκτα είναι πλέον στις μέρες μας τα στοιχεία του ρομαντισμού, της περιπέτειας και του ηρωισμού. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι η σύγχρονη Αρχαιολογία έχει πάψει να είναι συναρπαστική και να μας επιφυλάσσει εκπλήξεις.

3.      Ο σύγχρονος αρχαιολόγος δεν ενδιαφέρεται πλέον αποκλειστικά για την ανακάλυψη ωραίων αντικειμένων και έργων τέχνης:

1. Κατά την ανασκαφή λοιπόν εκείνο που τον ενδιαφέρει πλέον είναι το γενικό πλαίσιο όλων των ευρημάτων.
2. Όλα τα ευρήματα τα θεωρεί υλικά κατάλοιπα της αρχαίας ανθρώπινης δραστηριότητας και σημαντικούς φορείς πληροφοριών τόσο για την κοινωνία και για τους ανθρώπους που τα κατασκεύασαν όσο και γενικότερα για την ιστορική διαδρομή του ανθρώπου και των πολιτισμών και επομένως πραγματικά άξια μελέτης.
3. Wheeler: «ο αρχαιολόγος φέρνει στο φως όχι πράγματα αλλά ανθρώπους».
4. Άρα η σύγχρονη Αρχαιολογία δεν είναι ένα κυνήγι θησαυρών ή μυστηρίων αλλά «η μελέτη των λειψάνων όλου του φάσματος του ανθρώπινου πολιτισμού»

4.      Η ανασκαφή -αναπόσπαστο μέρος της Αρχαιολογίας αλλά όχι πλέον η μόνη αρχαιολογική μέθοδος στο πεδίο- είναι μια νόμιμη δραστηριότητα και μια απαιτητική διαδικασία:

1. Διέπεται από κανόνες και απαιτεί συστηματική, προσεκτική και λεπτομερή έρευνα εδάφους.
2. Προχωρά με αργό ρυθμό και στρώμα με στρώμα.
3. Οδηγεί σε ανακαλύψεις όχι χάρη στον ηρωισμό, την τύχη ή την έμπνευση ενός πολυμαθούς αρχαιολόγου αλλά χάρη στη μεθοδικότητα ενός επιτελείου ειδικευμένων αρχαιολόγων.
4. Οι αρχαιολόγοι αυτοί ενεργούν με βάση ένα προκαθορισμένο και καλά οργανωμένο σχέδιο ή μια «στρατηγική» που περιλαμβάνει μια σειρά υποθέσεων εργασίας.

5.      Η σύγχρονη Αρχαιολογία απομακρύνεται από τη θησαυροθηρική αντίληψη, καθώς η ανασκαφή δεν θεωρείται πλέον η πεμπτουσία της Αρχαιολογίας. Η Αρχαιολογία πλέον στοχεύει:

1. Στη μελέτη –ανάλυση και ερμηνεία- της αρχαιολογικής μαρτυρίας (καταλοίπων)
2. Στην ανάπτυξη της αρχαιολογικής θεωρία.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ:

1.      Τη μέθοδο (ή πρακτική): οι τεχνικές και οι κανόνες μέσω των οποίων οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν και αναλύουν την υλική μαρτυρία.

2.      Τη θεωρία:

1. Παρέχει το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εργάζονται οι αρχαιολόγοι.
2. Προσδιορίζει την επιλογή μεθόδου, δίνοντας της ένα θεωρητικό υπόβαθρο.
3. Η θεωρία είναι εκτός από χρήσιμη και απαραίτητη για τον έλεγχο της ερμηνείας της αρχαιολογικής μαρτυρίας.
4. Μέθοδος και θεωρία βρίσκονται σε στενή σχέση αλληλεξάρτησης και διαρκούς αλληλεπίδρασης με αποτέλεσμα η Αρχαιολογία να είναι ένας διαρκής διάλογος μεταξύ τους.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ: η συστηματική μελέτη των υλικών καταλοίπων του απώτερου ή απώτατου ανθρώπινου παρελθόντος μέσω της εφαρμογής θεωρίας και μεθόδου.  




Σημειώσεις Αθηνάς Σαλούστρου