4.3.1 ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (206)
4.3.1 Η Ηθική ως Επιστήμη
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ηθική φιλοσοφία είναι μια συγκεκριμένη μορφή επιστήμης που δεν απαιτεί όμως την ακρίβεια των μαθηματικών, επειδή το αντικείμενό της είναι ρευστό. Οι περιγραφές της, εκτός του ότι καθορίζονται από την εκάστοτε ηθική κοινότητα, είναι εκ φύσεως 'ως επί το πολύ', δηλαδή προσεγγίσεις που δέχονται μερικό εμπλουτισμό και διευκρινήσεις. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι υποκειμενική ή αυτοϋπονομεύεται επιστημονικά. Το ζητούμενο είναι να καθοριστεί ένας επιστημονικός λόγος που θα αντιστοιχεί στη σύσταση του αντικειμένου. Θα παρουσιάσουμε την αριστοτελική ηθική με οδηγό τα Ηθικά Νικομάχεια.
4.3.2 Η έννοια ευδαιμονία
Πρόκειται για τη βάση της αριστοτελικής ηθικής και είναι συνδεδεμένη με εκείνη του ‘τέλους’, του σκοπού.
Αν θεωρήσουμε πως αγαθόν σημαίνει αυτό που επιδιώκουμε με τις πράξεις μας, τότε η ανθρώπινη δραστηριότητα κατακερματίζεται σε διαφορετικούς στόχους. Κάθε επιμέρους στόχος όμως, είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο για την επίτευξη κάποιου στόχου. Π.χ. οργώνω για να σπείρω, σπέρνω για να θερίσω, θερίζω για να φάω κ.ο.κ. Το σύνολο αυτών των πράξεων οδηγεί στο τέλος του να γίνω καλός γεωργός, κάτι που με τη σειρά του έχει σκοπό τη βελτίωση της ζωής. Το να υπάγουμε την πράξη αυτή σε μια αλυσίδα επιμέρους επιδιώξεων θα οδηγούσε στον κατακερματισμό της προσωπικής ζωής και στην απόλυτη σχετικότητα της έννοιας τέλος, το αγαθό δηλαδή που επιλέγει ο καθένας.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως το τελειότερο τέλος, άρα αγαθόν, είναι εκείνο που αποτελεί ‘καθ’ αυτόν διωκτόν’, δηλαδή κάτι που επιδιώκουμε για αυτό καθ’ αυτό, και όχι ως μέσον για κάτι άλλο. Τέτοιο αύταρκες τέλος είναι η ευδαιμονία. Κάθε πράξη της ηθικής ζωής, πρέπει να προσανατολίζεται προς την επίτευξη αυτού του αγαθού που καθορίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των σκοπών (207).
Επίσης, η έννοια του τέλους σε συνδυασμό με την αυτάρκεια, έχει και μια χρονική διάσταση: αν η ευδαιμονία είναι ένα αύταρκες τέλος, τότε αφορά το σύνολο του ανθρώπινου βίου κι όχι μια ορισμένη περίοδο. Η ευδαιμονία υπάρχει μόνον στην προοπτική του ‘βίου τελείου’. Έτσι αποφεύγουμε την παρανόηση να θεωρηθεί η ευδαιμονία ως κάτι που έρχεται και φεύγει, όπως οι άλλες ιδιότητες. Η ταύτιση αυτή όμως δε σημαίνει πως ευδαίμων γίνεται κάποιος τη στιγμή του θανάτου του, αλλά πως πρέπει να βιώνει την ηθική ποιότητα μέσα από τη διάρκεια και τη συνέχεια.
Ο παραπάνω ορισμός είναι ‘τυπικός’, δε μας εξηγεί το περιεχόμενο της ευδαιμονίας. Αν θεωρήσουμε τέλειο αγαθό αυτό που είναι αύταρκες, παραμένει το ερώτημα για το ποια ενέργεια το εξασφαλίζει. Η ευδαιμονία δε μπορεί παρά να προέρχεται από μια ‘ενέργεια κατά λόγον ή μη άνευ λόγου’, δηλαδή από μια ενέργεια που εκπορεύεται από το λόγο.
4.3.3 Η φρόνηση
Για την ηθική συμπεριφορά, λόγος είναι η ‘φρόνησις’, η ηθική κρίση ή αίσθηση. Η φρόνηση αποτελεί το κέντρο της ηθικότητας χάρη στην έλλογη φύση της. Αποτελεί την κορύφωση του ηθικού βίου και μπορεί αρχικά να ταυτιστεί με τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη, που προέρχεται από την κρίση και τη διάθεση του πράττοντος.
Η φρόνηση είναι αίσθηση, σύλληψη και κατανόηση της συγκεκριμένης ηθικής κατάστασης και πράξης. Κατανοεί την ιδιαιτερότητα των περιστάσεων, τις στάσεις των εμπλεκόμενων ηθικών υποκειμένων, τις προθέσεις και τους στόχους τους. Η ηθική αίσθηση, έχει ένα επιπλέον γνώρισμα: είναι ‘επιτακτική’, αποφασίζει δηλαδή τι πρέπει να παραχθεί. Πριν τη στιγμή της απόφασης δεν υφίσταται ηθική γνώση και φρόνηση. Για τον Αριστοτέλη, η ηθική ποιότητα του πράττοντος φανερώνεται στις πράξεις του και όχι στην πρόθεση ή τα συναισθήματά του.
Η φρόνηση (208) γνωρίζει και τα ‘καθόλου’, τις αρχές που καθορίζουν την ηθική μας συμπεριφορά. Η γνώση αυτή δεν είναι θεωρητική με την έννοια της επιστημονικής γνώσης. Το ‘καθόλου’ δεν είναι ένα συμπέρασμα με μαθηματική αλήθεια, αλλά μπορεί να εμπλουτιστεί, να αποσαφηνιστεί ή και να διορθωθεί. Για αυτό και στην αριστοτελική ηθική δεν υπάρχουν κανόνες, αλλά παραδείγματα. Ο φρόνιμος λειτουργεί μέσα σε μια ηθική κοινότητα ως προσωποποίηση του τρόπου με τον οποίον πρέπει να προσεγγίζονται τα ηθικά διλήμματα. Ο τρόπος αυτός δε μας υπαγορεύει τι να πράξουμε, μας καθοδηγεί στο πώς να λάβουμε ηθικές αποφάσεις.
Η φρόνηση δεν είναι όμως μια αυτόνομη έλλογη λειτουργία που αναγνωρίζει το ηθικά καλό και δημιουργεί ηθικούς κανόνες. Ορίζεται ως ‘διανοητική’ αρετή (η ικανότητα για κρίση) και δεν καλύπτει το χώρο των ‘ηθικών αρετών’ που αφορούν τη συμπεριφορά του πράττοντος, τα πάθη και τις ορέξεις του. Η φρόνηση προϋποθέτει την ηθική αρετή, δηλαδή την ηθική διάθεση του υποκειμένου, τη λήψη ηθικών αποφάσεων και την εκτέλεση ηθικών κρίσεων.
Εκείνος που δεν είναι αγαθός, δε μπορεί να είναι φρόνιμος. Η πράξη και η επιτυχία της δεν καθορίζονται μόνον από την τελική τους έκβαση. Φρόνιμος δεν είναι μόνον αυτός που πράττει το σωστό μια δεδομένη στιγμή, αλλά αυτός που πράττει «πως έχων» δηλαδή, καθοδηγούμενος από την αντίστοιχη προδιάθεση και έξη. Η ηθική αρετή συνιστά τη ‘βιωματική προ-κατάληψη’ που καθιστά δυνατή την ίδια τη φρόνηση. Η εξάρτηση της ηθικής γνώσης/φρόνησης από το ‘χαρακτήρα’ του πράττοντος, έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς μας απομακρύνει από το σωκρατικό μοντέλο που θεωρούσε πως η κατοχή της ηθικής γνώσης οδηγεί οπωσδήποτε στην ορθή πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει επί μακρόν την περίπτωση του ‘ακρατούς’, εκείνου που ενώ γνωρίζει το ηθικά ορθό αδυνατεί να το πράξει, διότι αδυνατεί να εναρμονίσει τις ηθικές του έξεις με το πρόσταγμα του ‘λόγου’.
4.3.4 Οι Ηθικές Αρετές
Τέτοιες θεωρούνται η ανδρεία, η γενναιότητα κ.α. Ορίζονται ως ‘μέσον’ ανάμεσα σε (209) δυο ακρότητες: η ανδρεία είναι η αρετή στο μέσο μεταξύ θράσους και έλλειψης φόβου. Άρα, ανδρείος είναι εκείνος που αποφεύγει τα ηθικά άκρα.
Η μεσότητα δεν έχει να κάνει με έναν άχρωμο μέσο όρο, αλλά την ηθική ακρότητα, δηλαδή κάτι δύσκολο να επιτευχθεί.
Το μέσον για να επιτευχθεί καθορίζεται ανάλογα με την περίσταση και την ηθική κοινότητα.
Η επίτευξη του ηθικού μέσου γίνεται μόνον υπό την εποπτεία της φρόνησης, υπό την προϋπόθεση δηλαδή πως κάποιος γνωρίζει τι είναι ηθικό αγαθό.
Αν παραβλέψουμε τη διάσταση του ήθους, (ηθική έξη) δε μπορούμε να εξηγήσουμε το νόημα της ηθικής ευθύνης του πράττοντος, γιατί το ήθος και η ηθική έξη, που είναι συναίτιες του τρόπου που πράττουμε, δείχνουν την εξάρτηση του υποκειμένου από την πόλη και το περιβάλλον του.
4.3.5 Η Σχέση Ηθικής και Πολιτικής
Η δυνατότητα ηθικής πράξης και φρόνησης παραπέμπουν στο χώρο της πολιτικής. Η πόλη είναι προϋπόθεση δημιουργίας ηθικών ανθρώπων. Σύμφωνα με τα Πολιτικά, υπάρχει απόλυτη συνάφεια ηθικής και πολιτικής διάστασης και διακρίνουμε τρεις συνιστώσες :
1. Η πόλη δεν έχει στόχο μόνον την επιβίωση των ανθρώπων, αλλά την οργανωμένη και τελεολογικά προσανατολισμένη συνύπαρξη που εξασφαλίζει το ευ ζην, την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Το απόφθεγμα του Αριστοτέλη ‘ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο’, έχει και την ηθική του διάσταση. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου πραγματώνεται μέσα σε μια πολιτική κοινότητα.
2. Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης έχει να κάνει άμεσα με την ηθική ποιότητα των πολιτών. Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται πως οι όροι ‘αγαθός ανήρ’ και ‘σπουδαίος πολίτης’ δεν ταυτίζονται. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός πως τέλεια πόλη είναι εκείνη που καταφέρνει και ταυτίζει τις δύο έννοιες. Άρα, οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής.
3. Η παιδεία ορίζεται στην ουσία ως ηθική παιδεία που προετοιμάζει ηθικά αγαθούς πολίτες.
4.3.6 Αρχές της Πολιτικής Θεωρίας (210)
Επειδή δεν θεωρούμε πως η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη είναι απλά αντανάκλαση της ηθικής του, θα διασαφηνίσουμε την πολιτική του θεωρία πέρα από την ηθική της συνάφεια. Τα Πολιτικά στέκουν μετέωρα ανάμεσα σε ένα ιδανικό πολίτευμα και των υπαρκτών πολιτευμάτων. Όλα τα πολιτεύματα περιγράφονται ως αυτοτελείς μορφές που αξιώνουν επιβίωση και νομιμοποίηση. Επίσης, για να προσεγγίσουμε τα Πολιτικά, πρέπει να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες αυτάρκεια, πολίτης και θεσμοί.
Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης, να αυτοκαθορίζεται και να εξασφαλίζει τη διατήρησή της.
Β) Ο πολίτης είναι ο θεμέλιος λίθος της πόλης, μετέχει στην αξιολόγηση και τη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας.
Γ) Οι θεσμοί εξυπηρετούν τον ίδιο το νόμο και είναι ανεξάρτητοι των προσώπων που τους αντιπροσωπεύουν.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, διαφοροποιούνται και τα πολιτεύματα που χωρίζονται σε τρία είδη :
1. η βασιλεία (εξουσία του ενός) / μοναρχία (το αρνητικό της)
2. η αριστοκρατία (εξουσία των ηθικά και γνωστικά άριστων) / ολιγαρχία (το αρνητικό της) και
3. η δημοκρατία (εξουσία του συνόλου) / οχλοκρατία (το αρνητικό της)
Το σημαντικό είναι οι ‘παρεκβάσεις’ αυτών των πολιτευμάτων, τα αρνητικά τους. Το χάσμα μεταξύ αρνητικών και θετικών οφείλεται στον παράγοντα του ‘κοινού καλού’ και του νόμου. Οι παρεκβάσεις προσανατολίζονται στο καλό μιας ορισμένης τάξης και αντικαθιστούν το νόμο με τη βούληση των διοικούντων.
4.3.7 Κριτική στην Πλατωνική Πολιτεία
Στην Πολιτεία το ζητούμενο ήταν να δημιουργηθεί μια πόλη που θα λειτουργούσε ως απόλυτη ενότητα. Για αυτό ήταν επιβεβλημένη η κατάργηση της οικογένειας, η κοινοκτημοσύνη των παιδιών και η θεώρηση του πολίτη ως υπηρέτη του πολιτικού οργανισμού.
Ο Αριστοτέλης έρχεται σε ρήξη με αυτό λέγοντας πως ‘η πόλη αποτελεί στην ουσία της πολλότητα’. Δεν αρνείται την αυτάρκεια και την εσωτερική ενότητα, διαβλέπει όμως πως η πόλη δε μπορεί να καταργήσει τη διαφορετικότητα των πολιτών και δε μπορεί να νοείται ως σύνολο ομοίων.
4.3.8 Θεωρητικός και Πρακτικός Βίος (211)
Η πρόταση ‘ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο’ περιγράφει τη μισή μόνο αριστοτελική θεωρία. Η άλλη μισή που βρίσκεται στα Ηθικά Νικομάχεια αφορά την ηθική και οντολογική αξία του ‘θεωρητικού βίου’.
Θεωρητικός βίος είναι εκείνος της συνεχούς εξάσκησης της θεωρητικής γνώσης. Με αυτόν τον τρόπο ζει κάποιος που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια, δεν έχει ανάγκη φίλων και καρπώνεται τη μέγιστη ηδονή, αυτήν της γνώσης. Ο βίος αυτός δίνει την ύψιστη δυνατή ευδαιμονία εξισώνοντας τον άνθρωπο με το θεό.
Πολλοί έχουν προσπαθήσει να ενώσουν τη θεωρία με τη φρόνηση. Οι ερμηνείες είναι πολλές.
Άλλοι πιστεύουν πως η θεωρία είναι ανώτερη της ηθικής δραστηριότητας, μπορεί να επιτευχθεί και χωρίς αυτήν και να οδηγήσει στην απόλυτη ευδαιμονία.
Άλλοι λένε πως η φρόνηση είναι υπηρετική της θεωρίας/σοφίας.
Άλλοι θεωρούν πως η θεωρία όντως δεν έχει ηθικό περιεχόμενο.
Όλα αυτά γίνονται γιατί το αριστοτελικό κείμενο παίρνει πολλές ερμηνείες. Η απάντηση σε αυτή τη διαμάχη είναι τεράστιας σημασίας γιατί από αυτήν κρίνεται το κατά πόσον η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται ή όχι, αποκλειστικά και μόνο από μια συγκεκριμένη δραστηριότητα (στην προκειμένη περίπτωση, τη θεωρία) και το κατά πόσον η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί και χωρίς τις ηθικές αρετές και της φρόνησης που ορίζουν τη σχέση μας με τους άλλους.
4.3.1 Η Ηθική ως Επιστήμη
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ηθική φιλοσοφία είναι μια συγκεκριμένη μορφή επιστήμης που δεν απαιτεί όμως την ακρίβεια των μαθηματικών, επειδή το αντικείμενό της είναι ρευστό. Οι περιγραφές της, εκτός του ότι καθορίζονται από την εκάστοτε ηθική κοινότητα, είναι εκ φύσεως 'ως επί το πολύ', δηλαδή προσεγγίσεις που δέχονται μερικό εμπλουτισμό και διευκρινήσεις. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι υποκειμενική ή αυτοϋπονομεύεται επιστημονικά. Το ζητούμενο είναι να καθοριστεί ένας επιστημονικός λόγος που θα αντιστοιχεί στη σύσταση του αντικειμένου. Θα παρουσιάσουμε την αριστοτελική ηθική με οδηγό τα Ηθικά Νικομάχεια.
4.3.2 Η έννοια ευδαιμονία
Πρόκειται για τη βάση της αριστοτελικής ηθικής και είναι συνδεδεμένη με εκείνη του ‘τέλους’, του σκοπού.
Αν θεωρήσουμε πως αγαθόν σημαίνει αυτό που επιδιώκουμε με τις πράξεις μας, τότε η ανθρώπινη δραστηριότητα κατακερματίζεται σε διαφορετικούς στόχους. Κάθε επιμέρους στόχος όμως, είναι ένα ενδιάμεσο στάδιο για την επίτευξη κάποιου στόχου. Π.χ. οργώνω για να σπείρω, σπέρνω για να θερίσω, θερίζω για να φάω κ.ο.κ. Το σύνολο αυτών των πράξεων οδηγεί στο τέλος του να γίνω καλός γεωργός, κάτι που με τη σειρά του έχει σκοπό τη βελτίωση της ζωής. Το να υπάγουμε την πράξη αυτή σε μια αλυσίδα επιμέρους επιδιώξεων θα οδηγούσε στον κατακερματισμό της προσωπικής ζωής και στην απόλυτη σχετικότητα της έννοιας τέλος, το αγαθό δηλαδή που επιλέγει ο καθένας.
Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως το τελειότερο τέλος, άρα αγαθόν, είναι εκείνο που αποτελεί ‘καθ’ αυτόν διωκτόν’, δηλαδή κάτι που επιδιώκουμε για αυτό καθ’ αυτό, και όχι ως μέσον για κάτι άλλο. Τέτοιο αύταρκες τέλος είναι η ευδαιμονία. Κάθε πράξη της ηθικής ζωής, πρέπει να προσανατολίζεται προς την επίτευξη αυτού του αγαθού που καθορίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των σκοπών (207).
Επίσης, η έννοια του τέλους σε συνδυασμό με την αυτάρκεια, έχει και μια χρονική διάσταση: αν η ευδαιμονία είναι ένα αύταρκες τέλος, τότε αφορά το σύνολο του ανθρώπινου βίου κι όχι μια ορισμένη περίοδο. Η ευδαιμονία υπάρχει μόνον στην προοπτική του ‘βίου τελείου’. Έτσι αποφεύγουμε την παρανόηση να θεωρηθεί η ευδαιμονία ως κάτι που έρχεται και φεύγει, όπως οι άλλες ιδιότητες. Η ταύτιση αυτή όμως δε σημαίνει πως ευδαίμων γίνεται κάποιος τη στιγμή του θανάτου του, αλλά πως πρέπει να βιώνει την ηθική ποιότητα μέσα από τη διάρκεια και τη συνέχεια.
Ο παραπάνω ορισμός είναι ‘τυπικός’, δε μας εξηγεί το περιεχόμενο της ευδαιμονίας. Αν θεωρήσουμε τέλειο αγαθό αυτό που είναι αύταρκες, παραμένει το ερώτημα για το ποια ενέργεια το εξασφαλίζει. Η ευδαιμονία δε μπορεί παρά να προέρχεται από μια ‘ενέργεια κατά λόγον ή μη άνευ λόγου’, δηλαδή από μια ενέργεια που εκπορεύεται από το λόγο.
4.3.3 Η φρόνηση
Για την ηθική συμπεριφορά, λόγος είναι η ‘φρόνησις’, η ηθική κρίση ή αίσθηση. Η φρόνηση αποτελεί το κέντρο της ηθικότητας χάρη στην έλλογη φύση της. Αποτελεί την κορύφωση του ηθικού βίου και μπορεί αρχικά να ταυτιστεί με τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη, που προέρχεται από την κρίση και τη διάθεση του πράττοντος.
Η φρόνηση είναι αίσθηση, σύλληψη και κατανόηση της συγκεκριμένης ηθικής κατάστασης και πράξης. Κατανοεί την ιδιαιτερότητα των περιστάσεων, τις στάσεις των εμπλεκόμενων ηθικών υποκειμένων, τις προθέσεις και τους στόχους τους. Η ηθική αίσθηση, έχει ένα επιπλέον γνώρισμα: είναι ‘επιτακτική’, αποφασίζει δηλαδή τι πρέπει να παραχθεί. Πριν τη στιγμή της απόφασης δεν υφίσταται ηθική γνώση και φρόνηση. Για τον Αριστοτέλη, η ηθική ποιότητα του πράττοντος φανερώνεται στις πράξεις του και όχι στην πρόθεση ή τα συναισθήματά του.
Η φρόνηση (208) γνωρίζει και τα ‘καθόλου’, τις αρχές που καθορίζουν την ηθική μας συμπεριφορά. Η γνώση αυτή δεν είναι θεωρητική με την έννοια της επιστημονικής γνώσης. Το ‘καθόλου’ δεν είναι ένα συμπέρασμα με μαθηματική αλήθεια, αλλά μπορεί να εμπλουτιστεί, να αποσαφηνιστεί ή και να διορθωθεί. Για αυτό και στην αριστοτελική ηθική δεν υπάρχουν κανόνες, αλλά παραδείγματα. Ο φρόνιμος λειτουργεί μέσα σε μια ηθική κοινότητα ως προσωποποίηση του τρόπου με τον οποίον πρέπει να προσεγγίζονται τα ηθικά διλήμματα. Ο τρόπος αυτός δε μας υπαγορεύει τι να πράξουμε, μας καθοδηγεί στο πώς να λάβουμε ηθικές αποφάσεις.
Η φρόνηση δεν είναι όμως μια αυτόνομη έλλογη λειτουργία που αναγνωρίζει το ηθικά καλό και δημιουργεί ηθικούς κανόνες. Ορίζεται ως ‘διανοητική’ αρετή (η ικανότητα για κρίση) και δεν καλύπτει το χώρο των ‘ηθικών αρετών’ που αφορούν τη συμπεριφορά του πράττοντος, τα πάθη και τις ορέξεις του. Η φρόνηση προϋποθέτει την ηθική αρετή, δηλαδή την ηθική διάθεση του υποκειμένου, τη λήψη ηθικών αποφάσεων και την εκτέλεση ηθικών κρίσεων.
Εκείνος που δεν είναι αγαθός, δε μπορεί να είναι φρόνιμος. Η πράξη και η επιτυχία της δεν καθορίζονται μόνον από την τελική τους έκβαση. Φρόνιμος δεν είναι μόνον αυτός που πράττει το σωστό μια δεδομένη στιγμή, αλλά αυτός που πράττει «πως έχων» δηλαδή, καθοδηγούμενος από την αντίστοιχη προδιάθεση και έξη. Η ηθική αρετή συνιστά τη ‘βιωματική προ-κατάληψη’ που καθιστά δυνατή την ίδια τη φρόνηση. Η εξάρτηση της ηθικής γνώσης/φρόνησης από το ‘χαρακτήρα’ του πράττοντος, έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς μας απομακρύνει από το σωκρατικό μοντέλο που θεωρούσε πως η κατοχή της ηθικής γνώσης οδηγεί οπωσδήποτε στην ορθή πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει επί μακρόν την περίπτωση του ‘ακρατούς’, εκείνου που ενώ γνωρίζει το ηθικά ορθό αδυνατεί να το πράξει, διότι αδυνατεί να εναρμονίσει τις ηθικές του έξεις με το πρόσταγμα του ‘λόγου’.
4.3.4 Οι Ηθικές Αρετές
Τέτοιες θεωρούνται η ανδρεία, η γενναιότητα κ.α. Ορίζονται ως ‘μέσον’ ανάμεσα σε (209) δυο ακρότητες: η ανδρεία είναι η αρετή στο μέσο μεταξύ θράσους και έλλειψης φόβου. Άρα, ανδρείος είναι εκείνος που αποφεύγει τα ηθικά άκρα.
Η μεσότητα δεν έχει να κάνει με έναν άχρωμο μέσο όρο, αλλά την ηθική ακρότητα, δηλαδή κάτι δύσκολο να επιτευχθεί.
Το μέσον για να επιτευχθεί καθορίζεται ανάλογα με την περίσταση και την ηθική κοινότητα.
Η επίτευξη του ηθικού μέσου γίνεται μόνον υπό την εποπτεία της φρόνησης, υπό την προϋπόθεση δηλαδή πως κάποιος γνωρίζει τι είναι ηθικό αγαθό.
Αν παραβλέψουμε τη διάσταση του ήθους, (ηθική έξη) δε μπορούμε να εξηγήσουμε το νόημα της ηθικής ευθύνης του πράττοντος, γιατί το ήθος και η ηθική έξη, που είναι συναίτιες του τρόπου που πράττουμε, δείχνουν την εξάρτηση του υποκειμένου από την πόλη και το περιβάλλον του.
4.3.5 Η Σχέση Ηθικής και Πολιτικής
Η δυνατότητα ηθικής πράξης και φρόνησης παραπέμπουν στο χώρο της πολιτικής. Η πόλη είναι προϋπόθεση δημιουργίας ηθικών ανθρώπων. Σύμφωνα με τα Πολιτικά, υπάρχει απόλυτη συνάφεια ηθικής και πολιτικής διάστασης και διακρίνουμε τρεις συνιστώσες :
1. Η πόλη δεν έχει στόχο μόνον την επιβίωση των ανθρώπων, αλλά την οργανωμένη και τελεολογικά προσανατολισμένη συνύπαρξη που εξασφαλίζει το ευ ζην, την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Το απόφθεγμα του Αριστοτέλη ‘ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο’, έχει και την ηθική του διάσταση. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου πραγματώνεται μέσα σε μια πολιτική κοινότητα.
2. Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης έχει να κάνει άμεσα με την ηθική ποιότητα των πολιτών. Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται πως οι όροι ‘αγαθός ανήρ’ και ‘σπουδαίος πολίτης’ δεν ταυτίζονται. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός πως τέλεια πόλη είναι εκείνη που καταφέρνει και ταυτίζει τις δύο έννοιες. Άρα, οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής.
3. Η παιδεία ορίζεται στην ουσία ως ηθική παιδεία που προετοιμάζει ηθικά αγαθούς πολίτες.
4.3.6 Αρχές της Πολιτικής Θεωρίας (210)
Επειδή δεν θεωρούμε πως η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη είναι απλά αντανάκλαση της ηθικής του, θα διασαφηνίσουμε την πολιτική του θεωρία πέρα από την ηθική της συνάφεια. Τα Πολιτικά στέκουν μετέωρα ανάμεσα σε ένα ιδανικό πολίτευμα και των υπαρκτών πολιτευμάτων. Όλα τα πολιτεύματα περιγράφονται ως αυτοτελείς μορφές που αξιώνουν επιβίωση και νομιμοποίηση. Επίσης, για να προσεγγίσουμε τα Πολιτικά, πρέπει να αποσαφηνίσουμε τις έννοιες αυτάρκεια, πολίτης και θεσμοί.
Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης, να αυτοκαθορίζεται και να εξασφαλίζει τη διατήρησή της.
Β) Ο πολίτης είναι ο θεμέλιος λίθος της πόλης, μετέχει στην αξιολόγηση και τη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας.
Γ) Οι θεσμοί εξυπηρετούν τον ίδιο το νόμο και είναι ανεξάρτητοι των προσώπων που τους αντιπροσωπεύουν.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, διαφοροποιούνται και τα πολιτεύματα που χωρίζονται σε τρία είδη :
1. η βασιλεία (εξουσία του ενός) / μοναρχία (το αρνητικό της)
2. η αριστοκρατία (εξουσία των ηθικά και γνωστικά άριστων) / ολιγαρχία (το αρνητικό της) και
3. η δημοκρατία (εξουσία του συνόλου) / οχλοκρατία (το αρνητικό της)
Το σημαντικό είναι οι ‘παρεκβάσεις’ αυτών των πολιτευμάτων, τα αρνητικά τους. Το χάσμα μεταξύ αρνητικών και θετικών οφείλεται στον παράγοντα του ‘κοινού καλού’ και του νόμου. Οι παρεκβάσεις προσανατολίζονται στο καλό μιας ορισμένης τάξης και αντικαθιστούν το νόμο με τη βούληση των διοικούντων.
4.3.7 Κριτική στην Πλατωνική Πολιτεία
Στην Πολιτεία το ζητούμενο ήταν να δημιουργηθεί μια πόλη που θα λειτουργούσε ως απόλυτη ενότητα. Για αυτό ήταν επιβεβλημένη η κατάργηση της οικογένειας, η κοινοκτημοσύνη των παιδιών και η θεώρηση του πολίτη ως υπηρέτη του πολιτικού οργανισμού.
Ο Αριστοτέλης έρχεται σε ρήξη με αυτό λέγοντας πως ‘η πόλη αποτελεί στην ουσία της πολλότητα’. Δεν αρνείται την αυτάρκεια και την εσωτερική ενότητα, διαβλέπει όμως πως η πόλη δε μπορεί να καταργήσει τη διαφορετικότητα των πολιτών και δε μπορεί να νοείται ως σύνολο ομοίων.
4.3.8 Θεωρητικός και Πρακτικός Βίος (211)
Η πρόταση ‘ο άνθρωπος είναι από τη φύση του πολιτικό ζώο’ περιγράφει τη μισή μόνο αριστοτελική θεωρία. Η άλλη μισή που βρίσκεται στα Ηθικά Νικομάχεια αφορά την ηθική και οντολογική αξία του ‘θεωρητικού βίου’.
Θεωρητικός βίος είναι εκείνος της συνεχούς εξάσκησης της θεωρητικής γνώσης. Με αυτόν τον τρόπο ζει κάποιος που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια, δεν έχει ανάγκη φίλων και καρπώνεται τη μέγιστη ηδονή, αυτήν της γνώσης. Ο βίος αυτός δίνει την ύψιστη δυνατή ευδαιμονία εξισώνοντας τον άνθρωπο με το θεό.
Πολλοί έχουν προσπαθήσει να ενώσουν τη θεωρία με τη φρόνηση. Οι ερμηνείες είναι πολλές.
Άλλοι πιστεύουν πως η θεωρία είναι ανώτερη της ηθικής δραστηριότητας, μπορεί να επιτευχθεί και χωρίς αυτήν και να οδηγήσει στην απόλυτη ευδαιμονία.
Άλλοι λένε πως η φρόνηση είναι υπηρετική της θεωρίας/σοφίας.
Άλλοι θεωρούν πως η θεωρία όντως δεν έχει ηθικό περιεχόμενο.
Όλα αυτά γίνονται γιατί το αριστοτελικό κείμενο παίρνει πολλές ερμηνείες. Η απάντηση σε αυτή τη διαμάχη είναι τεράστιας σημασίας γιατί από αυτήν κρίνεται το κατά πόσον η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται ή όχι, αποκλειστικά και μόνο από μια συγκεκριμένη δραστηριότητα (στην προκειμένη περίπτωση, τη θεωρία) και το κατά πόσον η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί και χωρίς τις ηθικές αρετές και της φρόνησης που ορίζουν τη σχέση μας με τους άλλους.
(από ollthatjazz)
1 σχόλιο:
Πολύ καλή δουλειά!
Ευχαριστούμε!
Δημοσίευση σχολίου