ΕΛΠ 20 - Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις, δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή

Τόμος Α' - κεφ. 2 

Γενικά Χαρακτηριστικά της Αριστοκρατικής Κοινωνίας στην Αρχαϊκή Εποχή (8ος -6ος αι.)

Κοινωνική Οργάνωση (118)

Μετά τον Ελληνικό Μεσαίωνα (11ος – 9ος αι.) στην Ελλάδα συμβαίνουν διάφορες αλλαγές. Την περίοδο αυτή, την Αρχαϊκή, η ελληνική γνώση διευρύνεται καθώς έρχεται σε επαφή με άλλες χώρες στην Ανατολή και τη Δύση με αποτέλεσμα την ανάπτυξη του εμπορίου και των εξερευνήσεων.

Από τον 9ο αι. πόλεις όπως η Αθήνα αναγεννιούνται ενώ εμφανίζονται και νέες (Άργος, Θήβα, Σπάρτη). Η αναγέννηση αυτή συμβαίνει σε όλο τον ελλαδικό χώρο και τη Μικρά Ασία, όπου εμφανίζονται ελληνικοί οικισμοί που εξαπλώνονται. Το κοινωνικοπολιτικό καθεστώς της εποχής ήταν η αριστοκρατία. Ο βασιλιάς εκλέγεται για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και οι εξουσίες του περνούν σε ένα συμβούλιο, που αποτελείται μόνο από τη στρατιωτική αριστοκρατία.


Ευγενείς : μεγάλοι ιδιοκτήτες γης με επιχειρηματικό πνεύμα, που πρωτοστάτησαν συχνά στην ανάπτυξη του εμπορίου και του αποικισμού, έτσι ώστε να ‘ξεφορτωθούν’ τους φτωχούς και να διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Κατείχαν ιδιαίτερες θέσεις όπως επόπτες και ερμηνευτές των θρησκευτικών εθίμων, ενώ μονοπωλούσαν και την εξουσία. (Αθήνα, Κόρινθος, Λάρισα και αλλού). Επίσης, όσοι είχαν τη δυνατότητα να φέρουν όπλα και να αναλαμβάνουν καθήκοντα στρατηγού (επαγγελματίες πολεμιστές) είχαν μεγάλες εκτάσεις γης και συγγενικούς δεσμούς μεταξύ τους, αποτελώντας την αριστοκρατία.

Οι αριστοκράτες εκτός από τον πλούτο μονοπωλούσαν όλες τις μορφές εξουσίας, που ασκούσαν σύμφωνα με τις επιθυμίες τους, υπακούοντας σε ένα εθιμικό δίκαιο.

(119) Την αρχαϊκή εποχή, παρατηρείται σταθερότητα στις πόλεις, που οδήγησε σε αύξηση του πληθυσμού, που με τη σειρά της οδήγησε στον αποικισμό. Αποτέλεσμα ήταν η αύξηση της παραγωγής, η εμπορευματοποίηση του πλεονάσματος, η ανάπτυξη των ανταλλαγών και η εξειδίκευση της εργασίας που επηρέασε άνισα τον ελληνικό κόσμο. Άλλες περιοχές έμειναν στο περιθώριο κι άλλες υπήρξαν εξαιρετικά δραστήριες. Οι πηγές μας όμως δε δίνουν ακριβή στοιχεία.

Η δουλεία υπήρξε μια από τις συνέπειες αυτής της ανάπτυξης. Οι εύποροι πολίτες καταφεύγουν στην εργασία των δούλων, προκειμένου να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες. Οι δούλοι προέρχονται από αιχμάλωτους πολέμου, παίρνουν τη θέση των ελεύθερων εργατών και αποτελούν είδος κεφαλαίου (όπως η γη και τα ζώα). Η σημασία τους θα αυξηθεί την κλασική εποχή.

Η αριστοκρατία μεταβάλλεται επίσης. Ο πληθυσμός διαφοροποιείται σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο ενώ η διάκριση μεταξύ δημιουργών (τεχνιτών) και αγροτών γίνεται εντονότερη.

Δημιουργοί : άνθρωποι διαφόρων επαγγελμάτων που μέχρι τότε ανταποκρίνονταν στις βασικές ανάγκες του πληθυσμού. Με την (120) αύξηση της παραγωγής απέκτησαν οικονομική και κοινωνική ανεξαρτησία. Σταδιακά συγκεντρώθηκαν σε συγκεκριμένες περιοχές, δημιουργώντας μια κοινωνική τάξη με ιδιαίτερα συμφέροντα και λατρείες. Σε μεγάλες πόλεις, η θέση τους γινόταν όλο και καλύτερη. Πολιτικά όμως βρίσκονταν στο περιθώριο καθώς οι περισσότεροι ήταν ξένοι και διαφύλατταν τα μυστικά της τέχνης τους.

Αγρότες : καλλιεργούσαν το μερίδιό τους από την κοινή γη και σταδιακά απέκτησαν ένα δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για αυτούς. Ορισμένοι ήταν μικροϊδιοκτήτες, άλλοι πλούσιοι (χωρίς όμως να ανήκουν στην αριστοκρατία) κι άλλοι ήταν απλώς εργάτες. Στους φτωχούς αναγνωρίζονταν δικαιώματα ατομικά και ιδιοκτησίας, είχαν όμως και υποχρεώσεις, όπως την καταβολή ενός μέρους της σοδειάς τους και το να μην εγκαταλείπουν το επάγγελμά τους. Η κατάσταση χειροτέρευσε για τους μικρούς. Η δημογραφική αύξηση κατακερμάτισε την έγγεια ιδιοκτησία, διακόπηκαν οι περιοδικοί αναδασμοί της κοινής γης κι έτσι οι ευγενείς συγκέντρωσαν μεγάλες εκτάσεις. Επίσης, η υπερχρέωση των μικροαγροτών στους πλούσιους είχε σαν αποτέλεσμα να οδηγούνται σε κατάσταση δουλείας.

Η ανάπτυξη, η σταθερότητα και οι ανταλλαγές, εμφάνισαν μια ‘νέα τάξη’, ξένων, ή αριστοκρατών που εγκατέλειψαν τη γη και τα κοπάδια κι ασχολήθηκαν με το εμπόριο. Στα τέλη του 7ου αι. εμφανίζεται το νόμισμα και η οικονομία αναπτύσσεται πάνω του.

Οικονομικοί Παράγοντες και ‘Εμπορική Τάξη’ (121)

Η δημιουργία μιας μεσαίας τάξης, αποτελεί πρόβλημα για τους μελετητές καθώς δε γνωρίζουμε αν πρόκειται για πλούσιους αγρότες που το έριξαν στο εμπόριο, για ιδιοκτήτες πλοίων, ή εμπόρους γενικά. Το εμπόριο γινόταν από το ίδιο άτομο ή από συγγενείς του, ενώ η παραγωγή φυσικών αγαθών συνδεόταν με τη γη. Εκείνος που είχε γη μπορούσε και να εμπορεύεται. Η κατοχή έγγειας ιδιοκτησίας, αποτέλεσε αργότερα προϋπόθεση για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη. Στην ανερχόμενη αυτή τάξη, διαχωριζόταν ο έμπορος θαλασσοπόρος από τον μικροέμπορο (κάπηλο). Στην αρχαϊκή εποχή έχουμε σαφώς ανάπτυξη του εμπορίου και της παραγωγής. Ο αποικισμός συνέβαλλε επίσης σε αυτήν τη διαδικασία. Τα αποτελέσματα και οι επιδράσεις του εμπορίου ήταν σημαντικά, κυρίως αργότερα, όταν αυτό συστηματοποιήθηκε. Τον 7ο αι. τα ελληνικά προϊόντα γίνονται αντικείμενο εμπορίου, χωρίς όμως να έχουμε μαζική παραγωγή ή παραγωγή προς πώληση, αλλά ανταλλαγή μεταξύ της μητρόπολης και της αποικίας.

Εκτός από τα είδη διατροφής και τις πρώτες ύλες, έχουμε αύξηση στη ζήτηση ειδών πολυτελείας, η οποία δημιουργεί αυξανόμενη ειδίκευση στον εμπορικό τομέα. Ακριβώς γι’ αυτό, εκτός από τους ξένους, πολίτες ακόμη και αριστοκρατικής καταγωγής ασχολούνται με το εμπόριο για να αποκομίσουν κέρδη, παραβλέποντας τους κινδύνους και δημιουργούν μια νέα ‘τάξη εμπόρων’ με απροσδιόριστα χαρακτηριστικά.

Έτσι, μαζί με τα παραδοσιακά συμφέροντα των γαιοκτημόνων, αναπτύσσονται και άλλα που αφορούν τον εμπορικό τομέα.

Ο εύπορος ιδιώτης, έμπορος ή βιοτέχνης είναι κυρίως μύθος. (122) Πολλοί μικροκαλλιεργητές αναζητούσαν επιπλέον κέρδη στο εμπόριο ενώ η οικογένειά τους συνέχιζε τη φροντίδα της γης. Άλλωστε, έχουν δημιουργηθεί ανισότητες που εντοπίζονται στην άνιση κατανομή του πλούτου. Οι έμποροι και οι τεχνίτες που προμήθευαν τους αγρότες με διάφορα αγαθά, ήταν πολύ λίγοι στον αριθμό και δε μπορούσαν να επηρεάσουν το σύνολο των αγροτών που ήταν πολύ περισσότεροι.

Έτσι, δε μπορούμε να μιλάμε για δημιουργία ξεχωριστής τάξης εύπορων εμπόρων ή τεχνών, ή να νομίζουμε πως η αύξηση της παραγωγής έφερε πλούτο. Στην Ελλάδα δεν εμφανίστηκαν ποτέ μεγάλες εμπορικές οικογένειες, ούτε μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις. Όσοι πλούτιζαν, αγόραζαν γη για να ανταγωνιστούν τους ευγενείς ή προσπαθούσαν να την αποκτήσουν μέσω επαναστάσεων. Εφόσον η εμπορική δραστηριότητα ήταν γνωστή στους αριστοκράτες, έμποροι και αγρότες συνδέονταν στενά. Εκείνο που δημιουργείται είναι μια νέα τάξη ανθρώπων, που βελτιώνει τη θέση της κι επιθυμεί να πάψει ο αποκλεισμός της από την εξουσία.

Οι εύποροι διέφεραν μόνον προς την καταγωγή τους. Οι μη ευγενείς είχαν τις ίδιες απόψεις και συνήθειες με τους ευγενείς, και θεωρούσαν αυθαιρεσία τον πολιτικό τους αποκλεισμό.

Το Νόμισμα και η Όξυνση των Κοινωνικών Αντιθέσεων

Η ανάπτυξη του εμπορίου και το νόμισμα κατέστησαν τη γη πέρα από αναγκαίο και επωφελές αγαθό. Όλοι προσπαθούσαν να πάρουν καλύτερη γη καθώς το μεγαλύτερο πρόβλημα παρέμενε η διανομή της. Η χρήση του νομίσματος όμως πέραν του ότι κατάργησε την ανταλλαγή σε είδος, έφερε και κοινωνικές αλλαγές. Η αποθήκευση και η μεταφορά του πλούτου γίνεται ευκολότερη. (123) Τα δάνεια έγιναν ευκολότερα αλλά και καταστροφικότερα καθώς όσοι δε μπορούσαν να εξοφλήσουν, έχαναν και τα κτήματα και την ελευθερία τους.

Οι αγρότες δε μπορούσαν να προσαρμοστούν σε αυτήν την κατάσταση. Ακόμα και ο αποικισμός που φαινόταν σα λύση για τον υπερπληθυσμό και τη ‘στενοχωρία’ δεν εξαφάνισε τη δυσαρέσκεια. Ούτε και ο μισθοφορισμός απέδειδε πλέον, καθώς είχε εμφανιστεί η φάλαγγα των οπλιτών.

Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε ρήξη της ισορροπίας και μαζί με τη δημογραφική αύξηση, προκάλεσε μια έντονη αγροτική κρίση που εμφανίστηκε σε όλες τις ελληνικές πόλεις.

Τον 7ο αι. γίνεται αισθητό το πρόβλημα του αναδασμού και η οικονομική κρίση συνδέεται άμεσα και έμμεσα με τη γαιοκτησία και την κατάργηση των χρεών που οδηγούσαν τους αγρότες στη δουλεία. Έτσι οι αγρότες, μαζί με τους εύπορους αλλά όχι αριστοκράτες, που επιθυμούσαν συμμετοχή στα κοινά – ήρθαν σε ρήξη με τους ευγενείς.

Τρία είναι τα προβλήματα της περιόδου :

- η παροχή πολιτικών δικαιωμάτων στον αγροτικό πληθυσμό που συμμετέχει και στον πόλεμο

- η κατάργηση των αγροτικών χρεών

- η εξεύρεση γης που μπορεί να μοιραστεί στους αγρότες

Σε κάθε πόλη, παρατηρούνται τα εξής :

- το εθιμικό δίκαιο αντικαθίσταται σταδιακά με νόμους

- δημιουργείται ένα αίσθημα ισότητας

- υπάρχει τάση διεύρυνσης του πολιτικού σώματος. Οι οπλίτες αποτελούν μαζί με το συμβούλιο των ευγενών, τη Συνέλευση, που αν και δεν έχει παντού την ίδια εξουσία, εκπροσωπεί το λαό απέναντι στους ευγενείς.

Η περίοδος ανάμεσα στο δεύτερο μισό του 7ου αι. μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 6ου, είναι ιδιαίτερα ταραγμένη, ενώ γίνεται προσπάθεια αποδυνάμωσης της αριστοκρατίας. Καταλυτική για αυτό ήταν η φάλαγγα των οπλιτών.

Στρατιωτικοί Παράγοντες (124)

Φάλαγγα Οπλιτών

Αποτελείται από βαριά οπλισμένους πεζούς, τους οπλίτες. Είναι μαζικός σχηματισμός εκπαιδευμένων πολεμιστών. Η μάχη παύει να είναι ατομική. Οι οπλίτες είχαν διαφορετικά ιδανικά από αυτά της στρατιωτικής αριστοκρατίας που επιθυμούσε το ατομικό κλέος. Το σημαντικό στη φάλαγγα ήταν να μείνει αδιάσπαστη για να διατηρηθεί η ασφάλεια του οπλίτη. Η σταθερότητα ανάγεται σε ύψιστη πολεμική αρετή.

Εκτός από τις αλλαγές στον οπλισμό (125) που έγινε βαρύτερος, η φάλαγγα έφερε κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Από την κοινωνία και πόλη των αρίστων, περνάμε σε αυτή των οπλιτών. Η φάλαγγα απαιτεί συνοχή των μελών της, κοινωνική ομοιογένεια, αλληλεγγύη, συγχρονισμό, καλλιέργεια της δόξας της πόλης και πολιτική ισότητα. Αυτό συμβαίνει γιατί η νίκη ανήκει σε όλους. Στηρίζεται επίσης στην αρχή της ισότητας (λάφυρα, γη) και της εναλλαγής (αντικατάσταση όσων συμμετέχουν). Έτσι, αναπτύσσονται ιδιαίτεροι δεσμοί μεταξύ των πολιτών. Η ανάγκη υπεράσπισης απαιτεί αύξηση των πολεμιστών. Εδώ η φάλαγγα διευρύνει την πολεμική ιδιότητα που παύει να είναι αριστοκρατικό προνόμιο και απευθύνεται πλέον και σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.

Η ισότητα αυτή, επεκτείνεται και στη δημόσια ζωή. Την πλήρη ταύτιση πολιτικού και οπλιτικού σώματος τη συναντάμε στη Σπάρτη. Πάντως σε όλες τις ελληνικές πόλεις η πολεμική ιδιότητα γίνεται καθήκον όλων των πολιτών. Ο πόλεμος εντάσσεται στην πολιτική και εξομοιώνει τον πολίτη με τον πολεμιστή ενώ πολιτικές και πολεμικές αρετές, ταυτίζονται, όπως η πολιτική και η στρατιωτική οργάνωση. Ο στρατός είναι η πόλη και δεν αποτελεί εμπόδιο στην ανέλιξη του πολίτη. Η πόλη γίνεται το σημείο αναφοράς του ατόμου που συμμετέχει σε όλες τις δραστηριότητές της.

Ο κύριος όγκος του στρατού, αποτελείται από αγρότες, που μέχρι τότε ήταν εκτοπισμένοι από την πολιτική ζωή. Τώρα αρχίζουν να συνιστούν το δήμο. Αποκτούν σταδιακά αυτοπεποίθηση απαιτούν (126) πολιτική συμμετοχή και κατ’ επέκταση μερίδιο στην πολιτική εξουσία.

Βέβαια, η συμμετοχή στη φάλαγγα είχε σχέση με τα οικονομικά του καθενός, καθώς ο οπλίτης προμηθευόταν μόνος τον οπλισμό του που ήταν ιδιαίτερα ακριβός. Γι’ αυτό, αρκετοί πλούσιοι αγρότες απέκτησαν πολεμική ιδιότητα, άλλοι όμως εξουθενώθηκαν οικονομικά. Η διεκδίκηση πολιτικής συμμετοχής οδήγησε στη διεύρυνση του κοινωνικού και πολιτικού σώματος. Πάντως, όταν οι διάφορες συγκρούσεις δεν οδηγούσαν στην παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων, οι αγρότες ακολουθούσαν έναν αρχηγό, ο οποίος μετά από νίκη αποκτούσε την εξουσία.

Πολιτικές Εξελίξεις

Η ομηρική κοινωνία όφειλε τη συνοχή της στους βασιλείς, για τους οποίους γνωρίζουμε λίγα πράγματα. Η κρίση και η παρακμή του θεσμού γίνεται σταδιακά και ειρηνικά. Τους διαδέχονται οι ευγενείς με κληρονομική διαδοχή. Η μετάβαση από τη βασιλεία στην αριστοκρατία διαρκεί αρκετούς αιώνες και διαφοροποιείται από πόλη σε πόλη.

Την αριστοκρατία διαδέχθηκαν άλλες μορφές διακυβέρνησης, πάλι μέσα από μεταβατικά στάδια. Πέρα από την οικονομική και κοινωνική δυσαρέσκεια, η πτώση των αριστοκρατών ήταν πολιτικό φαινόμενο (η απαίτηση παροχής πολιτικών δικαιωμάτων σε μεγαλύτερο αριθμό ατόμων).

Η αριστοκρατία κατέληξε (127) σταδιακά σε ολιγαρχία διότι πλέον δεν αναγνωρίζονταν οι άριστοι μιας απροσδιόριστης αρετής, αλλά αυτοί που είχαν πλούτο και δύναμη.

Οι ευγενείς απογοητεύθηκαν όταν ο πλούτος και η δύναμη πέρασε σε χέρια ‘χυδαίων’ και το χειρότερο ήταν πως μερικοί από τους ‘αγαθούς’ ταυτίζονταν με τους ‘χυδαίους’ που ζητούσαν πλούτο.

Σύμφωνα με το Θέογνη, οι πλούσιοι ‘χυδαίας’ καταγωγής ήταν :

- ξεπεσμένοι άριστοι που προσπαθούσαν να πλουτίσουν

- άριστοι που ξέφυγαν από την πατροπαράδοτη αρετή (μέσοι)

- αγρότες που ζητούσαν επιπλέον κέρδη

- σχετικά πλούσιοι γαιοκτήμονες χωρίς ευγενική καταγωγή

- πρώην ακτήμονες που απέκτησαν γη χάρη στο εμπόριο

Αυτή η ‘εμπορική τάξη’, με ανομοιογενή κοινωνική προέλευση δεν έπαιζε ρόλο στην ανατροπή των αριστοκρατών ή την υποστήριξη των τυράννων. Η φάλαγγα των οπλιτών όμως, που είχε ομοιογένεια και κοινό συμφέρον, μπορούσε να έχει απαιτήσεις. Σε μερικές πόλεις (128) (Κόρινθος, Αθήνα, Σπάρτη) οι οπλίτες συνέβαλλαν σημαντικά στην ανατροπή των αριστοκρατών. Άλλος λόγος της διάσπασης των αριστοκρατών, ήταν η κακή διακυβέρνησή τους που γινόταν πιο επιθετική και αρπακτική.

Τα παραπάνω αφορούσαν όλες τις ελληνικές πόλεις, παρά τις διαφορές της κάθε μιας. Αρκετές αλλαγές ήταν βίαιες, μέσω των οποίων εγκαθιδρύθηκε στην αρχαϊκή εποχή η τυραννία, που κυριάρχησε μέχρι τον 6ο αι. Είχε επαναστατική μορφή με αρχηγό έναν τύραννο που εμφανιζόταν ως εκπρόσωπος του λαού.

Τα υπόλοιπα πολιτεύματα (δημοκρατία, αριστοκρατία, ολιγαρχία) ήταν εχθρικά απέναντι στην τυραννία καθώς η προσωποπαγής μορφή εξουσίας που δεν υπακούει σε κανέναν ήταν αντίθετη τόσο με την αριστοκρατική, όσο και τη δημοκρατική φιλοσοφία.

Η τυραννία της αρχαϊκής εποχής, κατήργησε το προνόμιο της καταγωγής και μετέφερε την εξουσία από την κλειστή, αριστοκρατική τάξη στην ευρύτερη των πολιτών που στήριζαν τον τύραννο. (129) Το ίδιο συνέβη και με την υιοθέτηση της φάλαγγας.

Όπως είχε γίνει και με τους αριστοκράτες, οι τύραννοι της δεύτερης και τρίτης γενιάς ανατράπηκαν. Τυραννία συναντάμε ξανά αργότερα στη Μ. Ασία και τη Σικελία, αλλά διαφορετικής υφής.

Από τη βίαιη αλλαγή της τυραννίας, εμφανίζεται η πόλη της κλασικής εποχής που θα ολοκληρώσει τους θεσμούς της τον 6ο και τον 5ο αι.

Η τυραννία της αρχαϊκής εποχής, σημαίνει κυρίως τη μετάβαση από το ένα πολιτικό σύστημα στο άλλο : αριστοκρατία  συνέλευση πολιτών ως κυρίαρχο πολιτικό σώμα. Η συνέλευση του δήμου είναι κοινό χαρακτηριστικό της ολιγαρχίας και της δημοκρατίας. Η διαφορά βρίσκεται στον αριθμό των πολιτών που συμμετέχουν και στα κριτήρια που απαιτούνται για αυτή τη συμμετοχή.

Προβούλευση : ιστορική προσφορά της Σπάρτης. Ένα μικρότερο σώμα αξιωματούχων προετοίμαζε τα υπό συζήτηση θέματα. Στη δημοκρατία, το σώμα αυτό αποτελούνταν από μεγάλο αριθμό πολιτών που κληρώνονταν για ετήσια θητεία. Στις ολιγαρχίες τα μέλη είναι ολιγάριθμα και ψηφίζονται δια βίου.

Πολιτική και Κοινωνία στην Αρχαϊκή και Κλασική Αθήνα (7ος – 4ος αι.)

Η Κατάσταση στην Αθήνα τον 7ο αι. (131)

Την εποχή εκείνη η ζωή είναι καθαρά αγροτική και η πόλη δεν έπαιζε μεγάλο ρόλο. Οι 9 άρχοντες ασκούσαν τα καθήκοντά τους με ετήσια, εναλλασσόμενη θητεία.

- Άρχων επώνυμος : δίνει το όνομά του στο έτος και κατέχει τη μέγιστη εξουσία

- Άρχων Βασιλιάς : θρησκευτικά καθήκοντα

- Άρχων Πολέμαρχος : αρχηγός του στρατού

- Έξι Άρχοντες Θεσμοθέτες ή Νομοθέτες : δικαστικές αρμοδιότητες

- Άρειος Πάγος : συμβούλιο ισόβιων μελών που είχαν χρηματίσει άρχοντες χωρίς να έχουν υποπέσει σε παράπτωμα. Απένειμαν δικαιοσύνη, κι επόπτευαν τη διοίκηση και τους άρχοντες.

Πολιτική διαίρεση : περιελάμβανε τρεις τάξεις

- Ιππείς : οι κάτοχοι αλόγων που υπηρετούσαν ως άρχοντες, δικαστές ή ιερείς

- Ζευγίτες : μπορεί να ήταν όσοι διέθεταν ένα ζεύγος βοδιών ή εκείνοι που ήταν σε ζεύγος φάλαγγας. Οι αγρότες που μπορούσαν να φέρουν όπλα

- Θήτες : αγρότες ή μικροϊδιοκτήτες που υπηρετούσαν ως ψιλοί (ελαφρά οπλισμένοι)

Η Αθηναϊκή κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις :

- Ευπατρίδες : ευγενείς της στρατιωτικής αριστοκρατίας των γαιοκτημόνων με αποκλειστικά προνόμια εξουσίας

- Δημιουργοί : τεχνίτες, ελεύθεροι εργάτες, χειροτέχνες, έμποροι και ψαράδες που ζούσαν στο περιθώριο της πόλης

- Γεωμόροι ή αγροίκοι : γεωργοί, μικροί ή μεσαίοι ιδιοκτήτες γης.

Τη μεγάλη πλειοψηφία αποτελούσαν οι μικροϊδιοκτήτες, (132) οι ακτήμονες και οι χρεωμένοι αγρότες που χωρίζονταν :

- σε αυτούς που ζούσαν με δάνεια κι έβαζαν υποθήκη το κτήμα, τον εαυτό ή την οικογένειά τους (‘δανείζειν επί σώμασι’)

- σε αυτούς που πέρα από τη δική τους, ενοικίαζαν τη γη άλλων. Έδιναν ένα μέρος της σοδειάς ως μίσθωμα και με το υπόλοιπο εξοφλούσαν το χρέος τους και ζούσαν. Λέγονταν εκτήμορες, δε γνωρίζουμε πόσο από την παραγωγή τους έδιναν, ούτε αν ταυτίζονταν με τους θήτες ή τους είλωτες της Σπάρτης. Αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του δήμου και βρέθηκαν σε κατάσταση πλήρους εξάρτησης. Όσοι δε μπορούσαν να εξοφλήσουν τα χρέη τους πουλούσαν τους εαυτούς τους ή τις οικογένειές τους ως δούλους. Σε αυτήν την πραγματικότητα, ο οφειλέτης έχανε τη γη του, πουλιόταν ως δούλος, οι φτωχοί γινόντουσαν φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι.

Κύλωνας

Αριστοκράτης Αθηναίος, που κατέλαβε την Ακρόπολη και προσπάθησε να γίνει τύραννος. Απέτυχε και οι Αθηναίοι κατέφθασαν μαζικά για να τον εξοντώσουν αυτόν και πολλούς οπαδούς του. Η σημαντικότερη αιτία αποτυχίας του ήταν πως οι αγρότες προτιμούσαν την αριστοκρατική διακυβέρνηση από οποιαδήποτε άλλη. Η προτίμηση αυτή, αποτελεί την πρώτη πολιτική παρέμβαση του δήμου.

Δράκοντας

Επέφερε κάποιες τροποποιήσεις στο πολίτευμα :

- προσπάθεια γραπτής καταγραφής και κωδικοποίησης των νόμων

- επέκταση του πολιτικού δικαιώματος και σε άλλες τάξεις πλουσίων και οπλιτών

- διαχωρισμό (133) του φόνου εκ προμελέτης από τον ακούσιο και απαγόρευση της αυτοδικίας / ανθρωποκτονίας λόγω εκδίκησης. Αρμόδιος για αυτές τις περιπτώσεις ήταν ο Άρειος Πάγος.

Το σημαντικότερο ήταν η προσπάθεια του Δράκοντα να αντικατασταθεί το εθιμικό δίκαιο από ένα κοινό για όλους. Ενισχύθηκε έτσι ο ρόλος της πόλης αλλά και οι ευπατρίδες που συμμετείχαν στον Άρειο Πάγο. Ταυτόχρονα πιστοποιείται η νομική γέννηση της πόλης καθώς θεσπίζονται οι κοινοί νόμοι για όλους και δίνεται γραπτός κώδικας.

Από την Τιμοκρατία στη Δημοκρατία (6ος αι.)

Σόλωνας

Στα τέλη του 7ου αι. η Αθήνα αντιμετωπίζει εσωτερική κρίση (στάσις) που οφείλεται στην ανισότητα του καθεστώτος έγγειας ιδιοκτησίας, στην αύξηση των οφειλετών και δούλων λόγω χρεών ενώ το κύριο αίτημα είναι ο αναδασμός και η αποκοπή χρεών.

Ο Σόλων εκλέγεται επώνυμος άρχων το 594 για να λύσει αυτά τα θέματα. Η προσπάθειά του στηριζόταν στην αρχή πως η σχέση ευγενών και λαού έπρεπε να ρυθμίζεται από το νόμο. Χορήγησε λοιπόν γενική αμνηστία (134) στους καταδικασμένους για πολιτικά αδικήματα, επικύρωσε τους νόμους του Δράκοντα και απαγόρευσε την εξαγωγή σιτηρών (ιδιαίτερα ωφέλιμη δραστηριότητα για τους γαιοκτήμονες) προκειμένου να κάνει την Αττική αυτάρκη.

Η κύρια νομοθεσία του, είχε στόχο τη βελτίωση της θέσης των αγροτών και την κατανομή της εξουσίας. Θεωρήθηκε ο ‘θεμελιωτής’ της Αθηναϊκής δημοκρατίας και του αποδίδονται μέτρα που πιθανόν να μην είναι δικά του.

Νομοθετήματα με κοινωνικό χαρακτήρα :

- η κατάργηση του ‘δανείζειν επί σώμασι’ με αναδρομική ισχύ. Όσοι υποδουλώθηκαν για χρέη ελευθερώθηκαν, κι όσοι πουλήθηκαν, εξαγοράστηκαν και ελευθερώθηκαν. Παράλληλα απαγόρευσε κάθε μελλοντική υποδούλωση από δανεισμό. (πάντως, είναι δύσκολο να φανταστούμε πως τα κατάφερε, 1ον γιατί ήταν πολλοί αυτοί που πουλήθηκαν στο εξωτερικό και 2ον γιατί το νόμισμα αποδίδεται στον Πεισίστρατο και όχι στο Σόλωνα)

- η σεισάχθεια. Σημαίνει ‘αποτίναξη των βαρών’ ή ‘αποκοπή χρεών’. Καταργήθηκαν όλα τα χρέη προς το δημόσιο και τους ιδιώτες. Πάντως το χρέος ως όρος, αναφέρεται και σε ενοίκια ή φόρους. Με την κατάργηση αυτή αφαιρέθηκαν οι ‘όροι’, οι στύλοι που τοποθετούνταν σε δεσμευμένη γη, η κυριότητα της οποίας πήγε σε αυτούς που την καλλιεργούσαν. Με τη σεισάχθεια ο Σόλωνας κατάργησε και την εξάρτηση και το χρέος που τη συνόδευε. Στο εξής δε συναντάμε εκτήμορους ή δούλους και ο Αθηναίος αγρότης γίνεται πλήρες μέλος της πολιτικής κοινότητας.

Ο Σόλωνας κατέταξε τους πολίτες σε 4 εισοδηματικές τάξεις με βάση το φορολογήσιμο εισόδημά τους και προσάρτησε τις τρεις τελευταίες στην παλαιά στρατιωτική και πολιτική διαίρεση που έχουμε αναφέρει. Οι τάξεις αυτές ήταν :

- οι πεντακοσιομέδιμνοι : πολίτες που παρήγαγαν ετησίως 500 μεδίμνους κριθάρι και 500 μετρητές λαδιού ή κρασιού, ή είχαν το αντίστοιχο ποσό ως εισόδημα. Μόνον αυτοί εκλέγονταν άρχοντες, ή στη στρατιωτική διοίκηση. Όμως, αυτός ο τρόπος μέτρησης ήταν αυθαίρετος καθώς δινόταν η ίδια αξία στα δύο αυτά μέτρα.

- οι ιππείς (ή τριακοσιομέδιμνοι) : (135) όσοι είχαν 200 – 300 μεδίμνους και είχαν δικαίωμα σε κατώτερα αξιώματα

- οι θήτες : οι υπόλοιποι ελεύθεροι πολίτες. Πρόκειται για ημερομίσθιους εργάτες χωρίς σταθερή απασχόληση. Συμμετείχαν στην ΕτΔ και στο στρατό ως ψιλοί και είναι απορίας άξιο πως περιλήφθηκαν στους πολίτες χωρίς να είναι οπλίτες. Μέχρι το τέλος του 5ου αι. η διαχωριστική γραμμή ήταν οπλίτες – θήτες. Πάντως, το δικαίωμα ψήφου που απέκτησαν είχε τεράστια σημασία όπως και το δικαίωμά τους στην έφεση.

Λόγω των ονομάτων τους, δύσκολα θεωρούμε ως αληθινή την άποψη πως η διάκριση των Αθηναίων οφείλεται στο Σόλωνα.

Μπορεί τώρα κάθε τάξη του δήμου να εμφανίζεται κοινωνικά ομοιογενής, οικονομικά όμως υπήρχαν διαφορές με διάφορες επιπτώσεις. Οι διάφορες αναποδιές (φυσικές, εμπορικές) μπορούσαν να μεταβάλλουν την κατάσταση ενός πολίτη.

Νομοθετικές ρυθμίσεις :

- οι άρχοντες (1ης τάξης) εκλέγονταν από την συνέλευση του Δήμου, όπου συμμετείχαν όλοι οι άνδρες άνω των 20 ετών. Η συνέλευση είχε δικαίωμα να τιμωρεί άρχοντες και να απαγορεύει τη συμμετοχή τους στον Άρειο Πάγο. Αυτός παρέμεινε η ανώτατη δικαστική εξουσία για θέματα διαγωγής, φόνου, εμπρησμού και απόπειρα κατάλυσης του πολιτεύματος.

- Η Βουλή των 400, αντίπαλο δέος στον Άρειο Πάγο. Εκεί κληρώνονταν 100 μέλη από κάθε φυλή (3 πρώτες τάξεις). Η Βουλή εξέλεγε, ακύρωνε και προετοίμαζε ότι θα υποβαλλόταν στην ΕτΔ. Δεν έχουμε ικανοποιητικές πηγές για τη λειτουργία της, εκτός του ότι η δίκη ενός άρχοντα ήταν στη (136) δικαιοδοσία του Δήμου. Και αυτή πάντως, επινοήθηκε μάλλον στο τέλος του 5ου αι.

- Το Δικαστήριο ή Εκκλησία της Ηλιαίας : είχε κληρωτά μέλη και ήταν δημοκρατικό δημιούργημα.

Με τις μεταρρυθμίσεις αυτές, η καταγωγή ως κριτήριο άσκησης της εξουσίας αντικαταστάθηκε από τον πλούτο, κάτι που συνήθως έκαναν οι τύραννοι. Για πρώτη φορά οι μεσαίες τάξεις αποκτούσαν – έστω και ελάχιστη – πολιτική δύναμη, το δικαίωμα ψήφου και εκλογής στα κατώτερα δικαστήρια.

Αν και αναδασμός δεν έγινε, οι φτωχοί απαλλαγμένοι από χρέη, έγιναν αναπόσπαστα μέλη του δήμου.

Η Περίοδος μέχρι την Τυραννία του Πεισίστρατου

Ο Σόλων δεν ικανοποίησε ούτε τους αριστοκράτες, ούτε τους αγρότες και δεν απέτρεψε την τυραννία, απλώς την επιβράδυνε. Όλοι θεωρούσαν πως αδικήθηκαν καθώς οι μεταρρυθμίσεις του μπορεί να μετέβαλλαν τις κοινωνικές σχέσεις, δεν απειλούσαν όμως την τάξη. Καθώς δεν μπόρεσε να απαγορεύσει τα δάνεια με υποθήκη τη γη, οι αγρότες εξακολουθούσαν να χρεώνονται με εγγύηση τους εαυτούς τους, την οικογένειά τους ή τη γη τους. Οι όροι συνεχίστηκαν στη γη αλλά και τα σπίτια. Δεν ικανοποιήθηκε το αίτημα της ‘ισομοιρίας’ (ίσα δικαιώματα) δεν έγινε αναδασμός, δε δημεύτηκαν μεγάλες εκτάσεις. (137) Η πολιτική εκπροσώπηση των ανθρώπων του λαού δεν εξασφάλιζε ουσιαστική παρέμβαση. Οι αριστοκράτες διατήρησαν την εξουσία και την επιρροή τους. Τα συμφέροντα και οι ανταγωνισμοί οδήγησαν στην τυραννία.

Σύμφωνα με πηγές (Αριστοτέλης), οι ευγενείς ανταγωνίζονταν μεταξύ τους για την ανάδειξη του επώνυμου άρχοντα. Εκεί αντιδρούσαν οι πλούσιοι γαιοκτήμονες που μπορούσαν επίσης να εκλεγούν. Οι πλούσιοι που είχαν πέσει σε ένδεια προσπαθούσαν να επανακτήσουν τα δικαιώματά τους. Οι ακτήμονες και οι μικροί έλπιζαν σε αναδασμό. Η ένωση των πλουσίων – ευγενών και μη – απέκλειε τους οπλίτες από την πλήρη πολιτική συμμετοχή. Το 590 και το 586 δεν κατάφερε να εκλεγεί επώνυμος άρχοντας. Το 580 για την επίτευξη κοινωνικής γαλήνης, αποφασίστηκε να μοιράζονται το δικαίωμα με 10 άρχοντες. (5 ευπατρίδες, 3 γεωργοί 2 δημιουργοί). Αν αυτό αληθεύει, τότε για πρώτη φορά εκπροσωπούνται όλες σχεδόν οι ομάδες πληθυσμού και πως ή το κριτήριο του πλούτου καταργείται, ή καθορίζεται όχι μόνο από τη γη αλλά από το συνολικό πλούτο. Το γεγονός αυτό το αναφέρει μόνο ο Αριστοτέλης και είναι αδιευκρίνιστο. Πάντως, για μια περίοδο 20 ετών φαίνεται να υπήρξε μια ισορροπία. Τα επόμενα 20 οι ταραχές ξανάρχισαν, και οι αντίπαλες ομάδες φέρουν ονόματα που δείχνουν γεωγραφική και όχι κοινωνική προέλευση.

Η ανάπτυξη της Αθήνας αναστάτωσε το σχέδιο του Σόλωνα. Η πολιτειακή διακυβέρνηση συνέβαλε στην πολιτική συνείδηση των κατώτερων στρωμάτων που καταλάβαιναν πως μπορούσαν να ζουν καλά χωρίς γη ή και με έναν τύραννο. Η συνείδηση αυτή γίνεται υποχρέωση, αν σκεφτούμε το νόμο του Σόλωνα, που καταδικάζει σε (138) στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων (ατιμία) όποιον μένει αμέτοχος σε πολιτική διένεξη.

Πεισίστρατος

Μετά το Σόλωνα, εμφανίζονται τρεις παρατάξεις :

- οι παράλιοι : ασχολούνται με το εμπόριο, την αλιεία, τη ναυσιπλοΐα κι έχουν αρχηγό το Μεγακλή. Προσπαθούν να διατηρήσουν τα δικαιώματα που απέκτησαν επί Σόλωνα.

- Οι πεδιακοί : ευπατρίδες, πλούσιοι γαιοκτήμονες ευγενείς και μη. Έχουν αρχηγό το Λυκούργο. Επιδίωκαν ένα ολιγαρχικό καθεστώς.

- Οι διάκριοι : θεωρούσαν τη νομοθεσία του Σόλωνα ανεπαρκή. Είχαν αρχηγό τον Πεισίστρατο και έλπιζαν πως θα ικανοποιούσε τις απαιτήσεις τους για αναδασμό. Επιδίωκαν εγκαθίδρυση της τυραννίας.

Ο γεωγραφικός χώρος που δηλώνουν οι ονομασίες αυτές είναι ασαφής και δε μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για την κοινωνική ταυτότητά τους. Είναι πιθανόν πως η γεωγραφία έπαιξε κάποιο ρόλο στη διαμόρφωση κοινής συνείδησης δεν ξέρουμε όμως αν όντως υπήρξε αιτία σύνθεσης και συσπείρωσης ομάδων με κοινά ή αντικρουόμενα συμφέροντα. Ο συνδυασμός όμως αυτών των όρων με τους τόπους καταγωγής των αρχηγών, μας επιτρέπει να δούμε τους ανταγωνισμούς τριών αριστοκρατικών οικογενειών και των (139) οπαδών τους.

Η ονομασία δόθηκε μάλλον από την περιφέρεια που είχαν τα κτήματα οι αρχηγοί και ζούσαν οι περισσότεροι υποστηρικτές τους. Έτσι η ονοματοδοσία των παρατάξεων αποκτά συγκεκριμένο νόημα (Αριστοτέλης) όπως και το έντονα προσωπικό στοιχείο των αντιπαραθέσεων, οι εντάσεις μεταξύ των παρατάξεων, η κοινωνική και οικονομική ανομοιογένεια των οπαδών που συνιστούν τη συσπείρωση ετερόκλιτων στοιχείων με κοινά συμφέροντα, κάτω από έναν αριστοκράτη αρχηγό.

Ο Πεισίστρατος εδραίωσε την εξουσία του μετά τη μάχη της Παλλήνης (546) μέσα από τους ανταγωνισμούς ομάδων και όχι προσωπικούς. Τότε ξεκινά η περίοδος της τυραννίας για την Αθήνα.

Ο Πεισίστρατος παρείχε διάφορα αξιώματα και απέκτησε καλές σχέσεις με τους αριστοκράτες, ενώ συμφιλίωσε τις κοινωνικές τάξεις. Δημιούργησε τους ‘κατά δήμους δικαστές’ και συνέχισε τη νομοθεσία του Σόλωνα, φροντίζοντας έτσι ώστε ο εκλεγμένος άρχοντας να είναι άνθρωπος δικός του. Οι Αθηναίοι μάθαιναν να ζουν σε ένα ‘προ-δημοκρατικό’ περιβάλλον.

Ενίσχυσε οικονομικά τους μικροϊδιοκτήτες και τους αγρότες, που αργότερα αποτέλεσαν τη βάση των Αθηναίων πολιτών.

Στο θρησκευτικό τομέα, ενισχύθηκε η λατρεία της Αθηνάς και του Διονύσου. Εισήχθη η λατρεία του Διονύσου Ελευθερέως και συνδέθηκε με τα μεγάλα Διονύσια. Η λατρεία του θεού απέκτησε επίσημο χαρακτήρα εξισώνοντάς τον με τους μεγάλους θεούς, ενώ μέσα από αυτήν γεννήθηκε η τραγωδία.

Η Αθηνά προστατεύει την πόλη μέσα από την πομπή της γιορτής των Παναθηναίων, που αποκτά εθνικό χαρακτήρα και ιδιαίτερη λαμπρότητα. Το πλήθος των γιορτών που εισάγονται στο άστυ ή αναδιοργανώνονται στη χώρα, θέτουν τέλος στον τοπικισμό και εδραιώνουν το κράτος απέναντι στους αριστοκράτες.

Ο Πεισίστρατος δεν εμφανίστηκε ως ανατροπέας του παλιού συστήματος, αλλά ως συνεχιστής και εγγυητής μιας νομοθετικής μεταρρύθμισης που έγινε για να δοθούν λύσεις. Είναι επίσης (140) γεγονός πως οι Πεισιστρατίδες δεν ανατράπηκαν από το δήμο της Αθήνας, αλλά από ένα μέρος αριστοκρατών, με το οποίο συνέδραμε ο σπαρτιατικός στρατός.

Κλεισθένης

Ανατρέπει τον Ισαγόρα (507) και εγκαθιδρύει τυραννία. Πρόκειται για κίνημα επανάστασης – σταθμό στην ιστορία της πόλης. Η ανάπτυξή της είχε δημιουργήσει έναν αστικό δήμο ευαίσθητο στα Αθηναϊκά θέματα και πρόθυμο να υποστηρίξει τον Κλεισθένη. Η αγροτική κρίση – λόγω του Πεισίστρατου – είχε λυθεί και τώρα οι Αθηναίοι απαιτούσαν ‘πολιτικές παραχωρήσεις).

Παρ’ όλο τον αμφίβολο τρόπο ανάληψης της εξουσίας, ο Κλεισθένης άνοιξε το δρόμο για τη μεταβολή των θεσμών, έχοντας δύο στόχους :

- την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος

- μια νέα οργάνωση εξουσιών.

Η Αναδιοργάνωση του Πολιτικού Σώματος

Κατά τον Ηρόδοτο : Αύξησε τον αριθμό των φυλών σε 10 και οι φύλαρχοι έγιναν 10 αντί για 4

Κατά τον Αριστοτέλη : Αυξήθηκε ο πληθυσμός των πολιτών (141) και δημιουργήθηκε ο δήμος. Κάθε φυλή σχηματίστηκε από 3 τριττύες (άστυ, παραλία, μεσόγεια) που περιλάμβαναν περίπου 14 δήμους. Ο συνολικός αριθμός ήταν 30 τριττύες και περίπου 140 δήμοι. 10 από αυτές αποτελούσαν την Αθήνα, 10 τα παράλια και 10 τα Μεσόγεια. Η δημιουργία του δήμου, είχε στόχο την ενσωμάτωση νέων πολιτών στο πολιτικό σώμα. Ο στόχος της μεταρρύθμισης ήταν να διευκολυνθεί η ενσωμάτωση νέων πολιτών αν και μερικοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Αριστοτέλης απέδωσε ψευδώς την αύξηση του πολιτικού σώματος ως δημοκρατικό μέτρο του Κλεισθένη.

Ο Κλεισθένης κατέστρεψε την παλαιά φυλετική οργάνωση, ανέτρεψε της δομές της αριστοκρατικής πόλης κι έθεσε τις προϋποθέσεις για τη δημοκρατία.

Σχετικά με τους ‘νεοπολίτες’ μια άποψη λέει πως ο Κλεισθένης έδωσε πολιτικά δικαιώματα στις οικογένειες που είχε εξορίσει ο Ισαγόρας. Αυτό είναι μάλλον απίθανο καθώς με την επιστροφή τους οι εξόριστοι θα επανακτούσαν αυτόματα τα πολιτικά τους δικαιώματα. Το πιθανότερο είναι να έδωσε δικαιώματα σε ξένους ή δούλους, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Αυτό δημιουργούσε πολιτική πελατεία, ενίσχυε το δήμο κι επιβεβαίωνε πως δεν ήταν απαραίτητη η κατοχή γης για να γίνει κάποιος πολίτης.

Η επανάσταση του Κλεισθένη είναι κυρίως πολιτική. Η κατανομή νέων πολιτών στο ισχύον πλαίσιο συστήνει έναν νέο τύπο κράτους – τη δημοκρατική πόλη. Αναδιοργανώνεται ο πολιτικός χώρος, σύμφωνα με το γεωγραφικό χώρο. Ενσωματώνοντας τους δήμους στις φυλές, ο Κλεισθένης τους καθιστά ίσους ως προς τον πληθυσμό τους καθώς κάθε φυλή είχε την ίδια αντιπροσώπευση στη Βουλή των 500 και την ίδια πολεμική συνεισφορά. Η δημιουργία των νέων φυλών αποσκοπούσε επίσης :

- στην (142) αποδυνάμωση της τοπικής επιρροής των παλαιών οικογενειών

- στη συσπείρωση κατοίκων από αστικές, αγροτικές και παράλιες περιοχές

- στην ανάπτυξη αισθήματος ενότητας

Οι δήμοι γίνονται όργανα της τοπικής διοίκησης όπου ο λαός ασκούσε τη δημοκρατία περισσότερο από ότι στη συνέλευση της Αθήνας. Είχαν τοπική αυτοδιοίκηση και πρότειναν υποψήφιους για διάφορα αξιώματα. Ο άνθρωπος έχει πλέον την ενθάρρυνση να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο στην πολιτική της πόλης.

Ο Κλεισθένης διατήρησε :

- τους ναυκράτορες : αξιωματούχοι των στόλων, που έφτασαν τους 50 για να συμφωνούν με τη δεκαδική κατανομή των πολιτών

- την κατανομή των πολιτών στις 4 εισοδηματικές τάξεις του Σόλωνα

- τις παλαιές φρατρίες

Εδώ βλέπουμε τα όρια της δημοκρατίας του. Ο Κλεισθένης δεχόταν το λαό ως τον καλύτερο κριτή, που έπρεπε όμως να οδηγείται από σοφούς και πλούσιους. Για αυτό και διατήρησε τα οικονομικά κριτήρια πρόσβασης στις σημαντικές αρχές, και περιόρισε την ΕτΔ, ενισχύοντας τη Βουλή των 500 όπου οι θήτες δε γίνονταν δεκτοί.

Η Νέα Οργάνωση των Εξουσιών

Αν και γνωρίζουμε ελάχιστα για τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις του, αποδίδουμε τους θεσμούς του 5ου αι. στον Κλεισθένη.

Δεν είναι βέβαιο πως η Βουλή των 500 δημιουργήθηκε σε βάρος του Άρειου Πάγου, που είχε θρησκευτικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Η Βουλή είχε την επιτήρηση και τον έλεγχο των αρχόντων και ίσως της ΕτΔ. Οι σχετικές πληροφορίες είναι σπάνιες. (143) Πάντως, οι βουλευτές και οι άρχοντες διατήρησαν μια σημαντική θέση στην πόλη. Η ΕτΔ ήταν κυρίαρχη σε εγκλήματα που επέφεραν θανατική ποινή ή μεγάλα πρόστιμα. Μπορούσε να αποφασίζει για θέματα ειρήνης ή πολέμου. Στον Κλεισθένη αποδίδουμε την τακτικότητα στις συνεδριάσεις της.

Από την Ολοκλήρωση και την Ακμή της Δημοκρατίας, στην Κρίση (5ος-4ος αι.)

Από τον Κλεισθένη στον Εφιάλτη

Στις αρχές του 5ου αι. 4 μέτρα προστάτευαν τη δημοκρατία :

Ο Νόμος για τον Οστρακισμό (144)

Εμφανίζεται το 487 και στόχος του ήταν να απομακρύνει από την πόλη τον πολίτη που φαινόταν πως μπορούσε να εγκαθιδρύσει τυραννία.

Κατά τη συνέλευση της 6ης πρυτανείας, γινόταν ψηφοφορία με ανάταση χειρός ώστε να φανεί αν ο λαός επιθυμούσε τη χρονιά εκείνη οστρακοφορία. Εάν ναι, γινόταν 2η ψηφοφορία κατά την 8η πρυτανεία, μυστική, όπου καταδικαζόταν ο πολίτης. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η απαρτία, ώστε το αποτέλεσμα να θεωρείται λαϊκή και όχι παραταξιακή ετυμηγορία. Η ποινή ήταν η ατιμία, η στέρηση δηλαδή των πολιτικών δικαιωμάτων και δεκάχρονη εξορία. Μετά ο ένοχος επέστρεφε στην Αθήνα και επανακτούσε τα δικαιώματά του. Η περιουσία του έμενε άθικτη και μπορούσε να την εκμεταλλεύεται και κατά την εξορία του.

Ο Όρκος των Βουλευτών

Επιβαλλόταν στα μέλη της Βουλής, αλλά δεν ξέρουμε το ακριβές κείμενο. Υποθέτουμε πως τα μέλη δεσμεύονταν να σέβονται το νόμο, να αγωνίζονται κατά της τυραννίας και να μην υποβάλλουν άνομες προτάσεις (μεταγενέστερη προσθήκη). Ο όρκος αντιστοιχούσε στη θέση του φύλακα της νομοθεσίας και των νόμων.

Τρόπος Εκλογής των Αρχόντων

Από το 487 οι άρχοντες κληρώνονταν από κάθε φυλή (145) και μέσα από κατάλογο 10 ατόμων που επέλεγαν οι δήμοι. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως οι 9 άρχοντες επιλέγονταν ένας από κάθε φυλή, οι φυλές όμως ήταν 10. Αυτό δείχνει μια παρακμή του θεσμού. Μάλλον τότε είναι που ο πολέμαρχος χάνει την ανώτατη διοίκηση του στρατού και διατηρεί θρησκευτικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Προεδρεύει κυρίως στο Παλλάδιο, που εκδίκαζε υποθέσεις ξένων.

Θεσμός των Στρατηγών

Οι στρατηγοί τοποθετούνται στην ηγεσία του στρατού και της πολιτικής διοίκησης. Μετά τα Μηδικά, η δύναμή τους αυξήθηκε.

Ο Αθηναϊκός Δήμος στα μέσα του 5ου αι.

Τα Περσικά και η καταστολή εσωτερικών εξεγέρσεων (Δήλος) αύξησαν τη σπουδαιότητα του στόλου και των θητών που τον κινούσαν. Η σωτηρία του κράτους στηριζόταν σε άντρες που ήταν αποκλεισμένοι από την πολιτική ζωή, εκτός από τη σχετικά ασήμαντη συνέλευση. Ο δήμος του 5ου αι. αποτελείται από αγρότες με στέρεες βάσεις και τη δραστήρια τάξη των τεχνιτών κι εμπόρων που μετά τα Μηδικά έβλεπαν τα κέρδη τους να αυξάνονται.

Αν και υπήρχε ισονομία μεταξύ των πολιτών, οι εισοδηματικές τάξεις του Σόλωνα υπήρχαν ακόμη. Οι διαφορές στα πολιτικά δικαιώματα μειώνονταν, οι υποχρεώσεις όμως δεν είχαν αλλάξει. Οι πλούσιοι επωμίζονταν τα βάρη των φόρων και των στρατιωτικών δαπανών. Εκτός από αυτό, ήταν πρακτικά αδύνατη η εφαρμογή της πλήρους δημοκρατίας, καθώς στην Αθήνα υπήρχαν τότε 30 με 40.000 πολίτες.

Η κατάσταση είναι ιδιόμορφη : οι διοικούντες προέρχονταν από την παλιά αριστοκρατία, ενώ ο αστικός δήμος ασκούσε μονοπώλιο (146) σε βάρος του αγροτικού πληθυσμού. Οι θήτες ήταν οι μόνοι που μπορούσαν να συμμετέχουν στις αυξανόμενες συνεδριάσεις των συνελεύσεων και των δικαστηρίων. Αυτό θα είχε συνέπειες στην εξέλιξη των θεσμών.

Ο Εφιάλτης και οι Νόμοι για τον Άρειο Πάγο

Για τον Εφιάλτη, ο Άρειος Πάγος ήταν το σημαντικότερο εμπόδιο για τη διεύρυνση της δημοκρατίας καθώς αποτελούνταν από αριστοκράτες ισόβιας θητείας. Δεν ξέρουμε πως κατάφερε να τον περιορίσει.

Διατήρησε τις θρησκευτικές αρμοδιότητες ενώ οι άλλες μοιράστηκαν στα άλλα όργανα. Τις περισσότερες δικαστικές, τις πήρε η Βουλή των 500.

Στον Εφιάλτη αποδίδεται η ‘γραφή παρανόμων’, η δυνατότητα του πολίτη να εναντιώνεται σε κάποιο μέτρο που θεωρούσε αντίθετο στους νόμους, κάτι που όμως δεν είναι σίγουρα δικό του μέτρο.

Ο Εφιάλτης κατήργησε ορισμένα προνόμια και συγκεκριμενοποίησε την κυριαρχία του δήμου. Πάντως, για να μπορεί ο δήμος να ασκεί την εξουσία του, έπρεπε να ‘αποζημιώνεται’ για το χρόνο του. Το έργο αυτό το θέσπισε ο Περικλής με τη μισθοφορά.

Περικλής (147)

Θέσπισε τη μισθοφορά, το μισθό που δινόταν στους Αθηναίους όταν επιτελούσαν δημόσια λειτουργήματα. Δόθηκε αρχικά στους δικαστές της Ηλιαίας και μετά επεκτάθηκε σε όλες τις άλλες αρχές. Ο θεσμός αυτός είχε μεγάλες συνέπειες καθώς επέτρεπε ακόμη και στον πιο φτωχό πολίτη να αφιερώνει μέρος του χρόνου του στην πολιτική ζωή, εξισώνοντας την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων με επάγγελμα. Επέτρεπε επίσης σε μεγάλο αριθμό Αθηναίων να ανέλθουν στα αξιώματα, ενώ η ΕτΔ που συγκαλούνταν τακτικά, αποτελούσε την κυρίαρχη εξουσία.

Και ο Περικλής συνέδεσε τη δημοκρατία με τη θαλάσσια ηγεμονία της Αθήνας. Ανέπτυξε το στόλο, κατέστησε τον Πειραιά το πρώτο λιμάνι της Μεσογείου κι έδωσε στους φτωχούς πολίτες τα μέσα να ζουν αξιοπρεπώς. Με την ίδρυση αποικιών και το θεσμό της κληρουχίας (απόδοση έκτασης γης σε όσους πήγαιναν να ζήσουν στις αποικίες) ικανοποίησε τα αιτήματα των φτωχών, τους απομάκρυνε από την πόλη, χωρίς όμως να τους στερεί τα πολιτικά τους δικαιώματα. Έτσι η Αθήνα έλεγχε την πειθαρχία των συμμάχων της κι έδινε γη στους ακτήμονές της.

Όλο και περισσότερα κοινωνικά στρώματα του δήμου συνδέονται με τη διαμόρφωση και τον καθορισμό της πολιτικής της πόλης. Διαμορφώνονται οι αρμοδιότητες, οι διαδικασίες, οργανώνονται τα διάφορα σώματα εξειδίκευσης.

Αν και είναι αδύνατη η ακριβής χρονολόγηση των διάφορων θεσμών, το βέβαιο είναι (148) πως την εποχή του Περικλή η αθηναϊκή δημοκρατία είναι ένα αρμονικό και ισόρροπο πολίτευμα.

Από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο στην Κρίση της Δημοκρατίας

Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι ισορροπίες ανατράπηκαν με καταστρεπτικές συνέπειες. Σταμάτησε η εκμετάλλευση των ορυχείων του Λαυρίου, μειώθηκαν οι εμπορικές συναλλαγές και η βιοτεχνική παραγωγή. Οι αγροτικές περιοχές λεηλατήθηκαν και ερημώθηκαν, ενώ δημιουργήθηκε αστάθεια στην έγγεια ιδιοκτησία που συγκεντρώθηκε στα χέρια των πλούσιων. Παντού δημιουργήθηκε μια τάξη φτωχών που τους ενδιέφερε περισσότερο η επιβίωση παρά το μέλλον.

Πολιτικά, η αποτυχία του Περικλή έφερε στην εξουσία ανθρώπους που υπέκυπταν στις επιθυμίες του πλήθους, παρά το ενέπνεαν. Ο έλεγχος του δήμου γινόταν ολοκληρωτικός. Δυο φορές πήραν την εξουσία οι αντίπαλοι της δημοκρατίας. Την πρώτη φορά μετά την καταστροφική Σικελική εκστρατεία, όπου καταργήθηκε η μισθοφορά και μειώθηκε το σώμα των πολιτών σε 5.000. Οι Αθηναίοι στρατιώτες και ναύτες αντέδρασαν άμεσα από τη Σάμο και τους ξεκατίνιασαν. Τη δεύτερη φορά με το καθεστώς των 30 τυράννων, που είχε στόχο πάλι την κατάργηση της μισθοφοράς και τη μείωση του σώματος των πολιτών σε 3.000. κι αυτό όμως κράτησε μόνο 8 μήνες και η δημοκρατία εγκαθιδρύθηκε χωρίς περαιτέρω προσπάθεια ανατροπής της.

Σε αυτές τις συνθήκες, εντύπωση κάνει η πολιτική παραίτηση του δήμου, που αδιαφορεί για τις πολιτικές υποθέσεις κι ενδιαφέρεται μόνο για αποφάσεις πολέμου ή ειρήνης, προσδοκώντας κέρδη. Την ίδια στιγμή, το πλήθος ενθουσιάζεται με τους νικητές στρατηγούς. Ένας νέος μισθός, ο εκκλησιαστικός προσελκύει το δήμο στις συνελεύσεις αντιμετωπίζοντας έτσι την αυξανόμενη αποχή κι δίνοντας τη δυνατότητα στο δήμο να ζήσει. Το ίδιο συνέβαινε με τα πρόστιμα, τις δημεύσεις και διάφορους μισθούς όπως ο θεωρικός, που πρόσφεραν στους φτωχότερους μια μικρή βοήθεια.

Σε έξαρση βρίσκονταν οι καταγγελίες εναντίον πλουσίων (συκοφαντία). Ο καθένας μπορούσε να κατηγορήσει όποιον ήθελε για προσπάθεια κατάλυσης πολιτεύματος.

(150) Εάν η απόφαση ήταν καταδικαστική, η περιουσία του κατηγορούμενου δημευόταν κι ένα μέρος της πήγαινε στον κατήγορο. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πόσο εκβιαστικό ήταν αυτό το μέσο, που είχε ευρεία διάδοση τον 4ο αι. με θύματα που δεν ήταν πάντα εχθροί της δημοκρατίας, αλλά απλώς πλούσιοι. Συν το γεγονός πως το πλήθος των δικών διόγκωνε την πολιτική υποβάθμιση του δήμου.

Άλλη συνέπεια, ήταν ο αυξανόμενος επαγγελματικός χαρακτήρας της πολιτικής ζωής. Υπήρξαν οι ρήτορες, με στόχο να πείθουν, ή ειδικοί σε τεχνικά θέματα. Ενώ παλαιότερα ο δήμος εμπιστευόταν τη διακυβέρνηση στα ‘εκπαιδευμένα’ μέλη της αριστοκρατίας, τώρα παραδιδόταν σε άτομα επιδέξια στο λόγο, που μεταχειρίζονταν την ΕτΔ σύμφωνα με τα συμφέροντά τους.

Οι ‘χρηματιστές’ (Λυκούργος κ.α.) πήραν ορισμένα μέτρα, όπως η επανεκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου, ο τακτικός χαρακτήρας των εισφορών, η επανοργάνωση της τριηραρχίας, ή η δημιουργία ειδικών ταμείων.

Πολιτειακά Όργανα στην Αθήνα την κλασική εποχή (151)

Παρόλο που η Αθηναϊκή δημοκρατία δεν εξάλειψε τις ανισότητες – γιατί θα οδηγούνταν σε τυραννία – πέτυχε ένα σύστημα ισότητας χωρίς κοινωνικά ή οικονομικά κριτήρια. Η ισότητα αυτή δε στηριζόταν στην ισομοιρία (ίσα πολιτικά δικαιώματα), αλλά στην ισονομία, την ισοτιμία και την ισηγορία. Η βάση της ήταν η κυριαρχία του δήμου, μέσω της ΕτΔ, της Βουλής, των δικαστηρίων και των αρχόντων.

Εκκλησία του Δήμου

Πρόκειται για τη συνέλευση του λαού, όπου θεωρητικά συμμετέχουν όλοι. Όμως, η πλειοψηφία και κυρίως οι αγρότες ασχολούνταν με τα καθημερινά τους έργα χωρίς να παίρνουν μέρος. Υποθέτουμε πως το πρωί οι παρόντες ήταν πολυάριθμοι και σιγά - σιγά μειώνονταν.

Με τον εκκλησιαστικό μισθό, οι φτωχοί γίνονται πλειοψηφία και συμβάλλουν σε μια πολεμική πολιτική, που θα τους απέφερε κέρδη.

Κανονικά γίνονταν 4 συνελεύσεις ανά πρυτανεία, χωρίς σταθερές ημερομηνίες λόγω των πολλών αργιών. Σταθερές ήταν δύο, μία στις 11 του Εκατομβαιώνα (Ιούλιος) που άνοιγε το πολιτικό έτος (152) και μια στις 21 του Ελαφηβολιώνα (Απρίλιος) μετά τα μεγάλα Διονύσια. Η κυρίως συνέλευση επικύρωνε τους άρχοντες, αποφάσιζε για θέματα τροφοδοσίας που συνδεόταν με την εξωτερική πολιτική. Επίσης εκεί παρουσιάζονται κατηγορίες για προδοσία, αναφέρονται οι δημευμένες περιουσίες και κληρονομικές αγωγές. Από τις άλλες τρεις, η μια αφορούσε αιτήσεις χάριτος και οι άλλες δύο καθημερινά ζητήματα. Σε έκτακτη ανάγκη, η ημερήσια διάταξη μεταβαλλόταν.

Οι συνεδριάσεις γίνονταν στην Πνύκα, έδρα των μελών του προεδρείου. Τον 5ο αι. προέδρευε ο επιστάτης των πρυτάνεων, ενώ τον 4ο αι. ο επιστάτης των προέδρων. Γινόταν θυσία και μετά ο πρόεδρος διάβαζε το προβούλευμα. Κατόπιν ψήφιζαν για να δουν αν το σχέδιο γινόταν δεκτό με ή χωρίς συζήτηση. Στη δεύτερη περίπτωση κάθε Αθηναίος μπορούσε να πάρει το λόγο αν δεν εκκρεμούσε κάποια δίκη σε βάρος του. Τον 4ο αι, η συζήτηση μπορούσε να είναι ανοικτή, χωρίς ψηφοφορία, λόγω της μείωσης των εξουσιών της Βουλής.

Αν η πρόταση ενός Αθηναίου γινόταν δεκτή, στο ψήφισμα αναγραφόταν το όνομά του. Επίσης, μπορούσε να παρέμβει στο προβούλευμα, όπου πάλι αναγραφόταν το όνομά του στο ψήφισμα. Οι ψηφοφορίες γινόντουσαν με χειροτονία. Σε περιπτώσεις όπως ο οστρακισμός όμως, ήταν μυστικές.

Εξουσίες της Εκκλησίας του Δήμου

Θεωρητικά (153) ήταν απεριόριστες.

- Εξέλεγε τους σημαντικότερους άρχοντες, υπόλογους στο λαό με ετήσια θητεία

- Καθιστούσε το λαό κυρίαρχο σε θέματα δικαιοσύνης μέσω της Ηλιαίας και των άλλων δικαστηρίων

- Επενέβαινε σε σοβαρές υποθέσεις και υποθέσεις σχετικές με την ασφάλεια του κράτους. Πιο σοβαρή ήταν η εισαγγελία, κατηγορία πως κάποιος είχε διαπράξει προδοσία, ή άλλο σοβαρό αδίκημα. Μετά τον 4ο αι. αναλαμβάνει και ιδιωτικές, απλές υποθέσεις. Στις περιπτώσεις αυτές η απόφαση της Εκκλησίας δεν ήταν τελεσίδικη, έπαιζε όμως ρόλο στο δικαστήριο.

- Καθοριστικό ρόλο έπαιζε επίσης σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και νομοθεσίας. Μπορούσε να συνάπτει συμμαχίες, να στέλνει και να δέχεται πρεσβείες, να φτιάχνει συνθήκες, να αποφασίζει για πόλεμο και ειρήνη. Σε περίπτωση πολέμου, οργάνωνε τις προετοιμασίες και την οικονομική οργάνωση της πόλης. Όριο στην παντοδυναμία της ήταν η απειλή για ‘γραφή παρανόμων’ που οδήγησε στη δημοσίευση πλήθους ‘ψηφισμάτων’ που είχαν ισχύ νόμου. Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως η ΕτΔ νομοθετούσε κυρίως με ψηφίσματα χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τους νόμους.

Συμπέρασμα : τον 4ο αι. οι (154) εξουσίες της ΕτΔ παίρνουν υπερβολικές διαστάσεις και η συνέλευση αφήνεται στα χέρια των ρητόρων που χειραγωγούν το δήμο κατά το δικό τους συμφέρον.

Η Βουλή των 500

Τα μέλη της Βουλής εκλέγονταν με τον πιο δημοκρατικό τρόπο. Κληρώνονταν 50 από κάθε φυλή (η σειρά των φυλών κληρωνόταν επίσης). Από τα μέσα του 5ου αι. η βουλευτική υπηρεσία έγινε μυστική. Κάθε Αθηναίος είχε δικαίωμα για μια (5ος) ή δύο (4ος) φορές στη ζωή του να γίνει μέλος, χωρίς κανένα άλλο κριτήριο. Στην πράξη, το πιθανότερο είναι πως οι βουλευτές προέρχονταν από την εύπορη τάξη και μπορούσαν να αφιερώσουν ένα ή δύο χρόνια στη Βουλή.

Οι συνεδριάσεις ήταν καθημερινές και γινόντουσαν στο βουλευτήριο, δυτικά της αγοράς. Η ολομέλεια δεν ασχολούνταν με όλες τις υποθέσεις, καθώς υπήρχαν διάφορες ειδικές επιτροπές που ασχολούνταν με συγκεκριμένο ζήτημα για μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα.

Στην αρχή της θητείας της Βουλής γινόταν η εναρκτήρια θυσία και στη συνέχεια ορκίζονταν οι βουλευτές. Κατά κανόνα οι συνεδριάσεις ήταν δημόσιες (154) οι θεατές όμως δεν παρενέβαιναν στη συζήτηση. Προέδρευαν οι πρυτάνεις που έπαιρναν μια δραχμή ανά συνεδρία (4ος αι.), συγκαλούσαν την Εκκλησία και τη Βουλή, υπεδείκνυαν την ημερήσια διάταξη και τον τόπο, δέχονταν τους επισκέπτες της πόλης, φρόντιζαν την εξόφληση δανείων προς το κράτος και καλούσαν σε απολογία τους στρατηγούς που δεν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους. Θεωρητικά φυλούσαν την πόλη νυχθημερόν για αυτό έπρεπε να κοιμούνται στη Θόλο, ένα κτίριο ειδικά για αυτούς. Πάντως τον 4ο αι. μόνο το ένα τρίτο και ο επιστάτης κοιμόταν εκεί. Ο επιστάτης κληρωνόταν μεταξύ των 50 πρυτάνεων κάθε μέρα και ασκούσε τα καθήκοντα αυτά μια φορά.

Τον 5ο αι. η Βουλή ασκούσε διάφορες εξουσίες με κύριο έργο την προετοιμασία των ψηφισμάτων της Εκκλησίας (προβούλευμα). Ήταν επίσης, το κύριο εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της ΕτΔ. Έλεγχε αυστηρά τους άρχοντες, τη θρησκευτική ζωή της πόλης, την οικονομική οργάνωση και τα οικονομικά. Αργότερα καθόριζε τις εισφορές των συμμάχων.

Η Βουλή είχε επίσης δικαστικές αρμοδιότητες που κληρονόμησε από τον Άρειο Πάγο. Ως θεματοφύλακας του πολιτεύματος γνώριζε τις καταγγελίες κατά των αρχόντων, έχοντας δικαίωμα να διαγράφει όσους θεωρούσε ανάξιους. Μέχρι το 403 μπορούσε να προβεί σε σύλληψη.

Τον 4ο αι. οι εξουσίες της μειώθηκαν και άλλαξε η εσωτερική της οργάνωση όπως και ο όρκος των βουλευτών.

Οι περιορισμοί αυτοί ήταν εξαρτημένοι από την παθητική στάση της Βουλής στις δύο ολιγαρχικές επαναστάσεις. (156) Πέρα από αυτό, ήταν ένα όργανο μετριοπαθές και συντηρητικό που στήριξε τους ολιγαρχικούς για την ανατροπή της δημοκρατίας. Για αυτό στις αρχές του 4ου αι. οι δικαστικές της αρμοδιότητες μεταβιβάστηκαν στην Ηλιαία και την ΕτΔ. Η πρωτοβουλία των ψηφισμάτων μεταφέρθηκε στην ΕτΔ ενώ η Βουλή συνέτασσε τα πρωτόβουλα εκ των υστέρων, σύμφωνα με τις υποδείξεις εκείνων που είχαν κάνει τις προτάσεις.

Συμπέρασμα : η Αθηναϊκή δημοκρατία παρέμεινε σταθερή τον 4ο αι. ως προς τη μορφή της ενώ η Βουλή έκανε απλή καταγραφή. Η Εκκλησία, φαινομενικά πανίσχυρη κατευθυνόταν από πολιτικούς που διαμόρφωναν την πολιτική κι αναλάμβαναν αξιώματα.

Οι Αρχές

Θεωρητικά ήταν ανοιχτές σε όλους. Η μισθοφορά έδινε τη δυνατότητα στον πολίτη να ασχολείται με τα κοινά για ένα χρόνο τουλάχιστον. Περιορισμούς ‘τιμήματος’ είχαν οι πιο σημαντικές αρχές (στρατιωτικές) ή για τη διαχείριση χρημάτων.

Οι άρχοντες επιλέγονταν με κλήρωση ή με ψηφοφορία.

Κλήρωση : περίπλοκη διαδικασία που γινόταν αρχικά στους δήμους και κατόπιν στις φυλές. Θεωρούνταν δημοκρατική καθώς δεν προσφερόταν για μηχανορραφίες κι έδινε ικανοποιητικά αποτελέσματα.

Σημαντικότεροι ήταν οι 9 άρχοντες και ο Γραμματέας. Αρχικά κληρώνονταν από τους πολίτες των δύο πρώτων τάξεων και είχαν θητεία έως δύο έτη. Στη συνέχεια δικαίωμα (157) εκλογής αποκτούν και οι ζευγίτες ενώ τον 5ο αι. καταργούνται οι τιμοκρατικές προϋποθέσεις. Με την ανάπτυξη της Εκκλησίας και των δικαστηρίων η εξουσία των αρχόντων διαρκώς μειώνεται μέχρι να αποκτήσουν κυρίως θρησκευτικό ρόλο. Ο συλλογικός και ετήσιος χαρακτήρας των αρχών εξασφάλιζε τη δημοκρατία. Σταδιακά όμως οι αρχές εξειδικεύονται μέχρι που φτάνουμε σε ακραίο κατακερματισμό της εργασίας.

Εκτός από τους κληρωτούς, υπήρχαν και οι άρχοντες που ψηφίζονταν. Αν και λίγοι σταδιακά αποκτούν μεγαλύτερη αξία και σημασία. Καθώς οι υποχρεώσεις της πόλης αυξάνονταν, δημιουργήθηκε η ανάγκη να αυξηθεί και η ποικιλία της χρηματιστικής διοίκησης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μεγαλώσει η διαφορά μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών αρχόντων.

Δικαστική Ζωή

Από αυτά που είδαμε, οι Αθηναίοι μάλλον αγνοούσαν τη διάκριση εξουσιών. Η Βουλή ήταν δικαστικό σώμα και οι άρχοντες – βουλευτές είχαν και εκτελεστικές εξουσίες. Το ίδιο ίσχυε και για την ΕτΔ και τα δικαστήρια, που δεν ήταν μόνο χώρος εκδίκασης, αλλά όργανα της πολιτικής ζωής. Η δικαστική δραστηριότητα ήταν σημαντικό στοιχείο της ζωής της πόλης και δεν έπαψε να αυξάνεται.

Το Αθηναϊκό δίκαιο διαχώριζε τις ιδιωτικές πράξεις (δίκες) από τις δημόσιες (γραφές) (158). Πολλές δίκες μπορούσαν να εκδικαστούν σε μια μέρα, μόνον όμως μία γραφή. Οι διάδικοι ορκίζονταν, έπαιρναν το λόγο εναλλάξ, (καμιά φορά κατέφευγαν σε λογογράφο) και ο χρόνος ομιλίας τους οριζόταν με κλεψύδρα. Μετά τη συζήτηση, οι δικαστές αποφάσιζαν.

Τον 5ο αι. έριχναν ένα πετραδάκι (πετραδάκι, για τα σένα το ’χτισα...) μέσα σε κάλπη. Τον 4ο αι. ο δικαστής έπαιρνε δύο χάλκινα κέρματα. Το ένα ήταν ‘γεμάτο’ για την αθώωση, και το άλλο ‘τρύπιο’ για την καταδίκη. Έριχνε την ψήφο του σε έναν χάλκινο αμφορέα και το άλλο κέρμα σε έναν ξύλινο. Τότε ο δικαστής έπαιρνε το χάλκινο κέρμα χαραγμένο με ένα Γ, και εισέπραττε τους τρεις οβολούς της αμοιβής του.

Άρειος Πάγος

Το παλαιότερο δικαστήριο της Αθήνας, με περιορισμένες αρμοδιότητες αλλά πραγματικό πολιτικό ρόλο.

Ηλιαία

Η ανάπτυξη της Αθήνας και του Πειραιά, η παρέμβαση στις υποθέσεις των συμμάχων της μέσω δικών, πολλαπλασιάζει τα δικαστήρια, ως υποκατάστατα της Ηλιαίας. Η Ηλιαία, εκτός από τα προνόμια του Άρειου Πάγου και εξουσίες της Βουλής, είχε κληρονομήσει και εξουσίες άλλων αρχών.

Σε αυτήν συμμετείχαν όλοι οι Αθηναίοι άνω των 30 ετών. Κάθε χρόνο κληρώνονταν 600 δικαστές από κάθε φυλή και χωρίζονταν με ένα περίπλοκο σύστημα, έτσι ώστε (159) οι 10 φυλές να έχουν ισάριθμη αντιπροσώπευση.

Οι Ηλιαστές ορκίζονταν σεβασμό στους νόμους και το πολίτευμα. Η Ηλιαία είχε ευρείες αρμοδιότητες στην πολιτική και αστική δικαιοσύνη. Συνερχόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις, αντίθετα με τα δικαστήρια που συνέρχονταν συχνά. Αυτό σημαίνει πως ο μισθός των Ηλιαστών – συνήθως ηλικιωμένων – ήταν σημαντικό μέρος των εσόδων τους. Τον 4ο αι. οι δικαστές κατηγορούνταν για διαφθορά και ‘κυνήγι’ των πλουσίων καθώς πληρώνονταν από τις δημευμένες περιουσίες. Το ίδιο όμως ισχύει και για το χρηματισμό των δικαστών, όπως και για τον επηρεασμό τους από πολιτικούς ή στρατηγούς.

Στρατιωτική Ζωή

Σημαντικοί σταθμοί στην οργάνωση του αθηναϊκού στρατού υπήρξαν οι ρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη σχετικά με τη φάλαγγα των οπλιτών. Η πρώτη συγκροτημένη εμφάνιση του αθηναϊκού στρατού, γίνεται (160) στο Μαραθώνα και αργότερα στις Πλαταιές.

Σε όσους διακρίνονταν, αποδίδονταν τιμές, οι μεγαλύτερες όμως δίνονταν στους πεσόντες. Η απειθαρχία τιμωρούνταν με σωματική και χρηματική ποινή, ενώ η δειλία και λιποταξία αποτελούσαν σοβαρά εγκλήματα.

Από τη θητεία εξαιρούνταν όσοι απασχολούνταν σε δημόσια υπηρεσία. Σε περίπτωση προσπάθειας αποφυγής της θητείας, ο πολίτης τιμωρούνταν με ατιμία.

Τα στρατεύσιμα έτη ήταν από τα 18 έως τα 60. τα δύο πρώτα χρόνια (εφηβεία) ήταν μια μεταβατική περίοδος. Από το 20ό έως το 50ό έτος, οι Αθηναίοι στρατεύονταν μόνον αν το απαιτούσαν οι συνθήκες. Από το 51ο έως το 60ο , αποτελούσαν μια ‘εθνοφρουρά’ μαζί με τους εφήβους που χρησιμοποιούνταν για την άμυνα της Αττικής.

Η συγκρότηση του στρατού γινόταν ανάλογα με την ηλικία και τους στρατιωτικούς καταλόγους κάθε στρωτείας (κλάσης). Ανάλογα τις περιστάσεις, η επιστράτευση ήταν γενική ή μερική. Όποιος θεωρούσε πως τον κάλεσαν άδικα, μπορούσε να πάει την υπόθεσή του στο δικαστήριο.

Οι μέτοικοι υπηρετούσαν ως οπλίτες στη φρουρά της πόλης ή στην Αττική γενικότερα. Οι δούλοι χρησιμοποιούνταν σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις (Μαραθώνας). Μετά τη Σαλαμίνα, δημιουργήθηκαν τμήματα δούλων – τοξοτών.

Όταν επεκτάθηκε η χρήση μισθοφόρων, οι Αθηναίοι υπηρετούσαν μόνον ως εθελοντές.

Οργάνωση του Στρατού

Στηριζόταν στο σύστημα των 10 φυλών, του Κλεισθένη και των δήμων. Έτσι γινόταν η αρχική στρατολογία, η επιστράτευση, η συγκρότηση του στρατού, η επάνδρωση και η στελέχωση.

Οι οπλίτες κάθε φυλής συγκροτούσαν μια ‘τάξις’ με αρχηγό το στρατηγό της φυλής. (161) Αργότερα προστέθηκε ο ταξίαρχος που ανήκε και εκλεγόταν από τη φυλή.

Τον 5ο αι, καθιερώθηκε ο μισθός των εν ενεργεία στρατιωτών, συνήθως δύο οβολοί την ημέρα. Οι αξιωματικοί έπαιρναν 4, οι ιππείς 6, και οι στρατηγοί 8. οι ιππείς έπαιρναν χρήματα και σε καιρό ειρήνης, για τη συντήρηση του αλόγου και του εξοπλισμού τους.

Στρατιωτικά Σώματα

Φάλαγγα : αποτελούνταν από βαριά οπλισμένους πολίτες των τριών ανώτερων τάξεων, ήταν ο οργανική τακτική μονάδα που περιλάμβανε όλα τα όπλα. Οι οπλίτες προμηθεύονταν τον οπλισμό με έξοδα δικά τους. Οι θήτες είτε υπηρετούσαν ως ‘ψιλοί’ είτε ως κωπηλάτες. Ο οπλίτης συνοδευόταν από ελαφρά οπλισμένο υπηρέτη. Κάθε ιππέας είχε ιπποκόμο.

Πραγματικό ιππικό απέκτησαν οι Αθηναίοι μετά τα Μηδικά, με πρότυπο αυτό της Θράκης. Μετά τον 5ο αι. το ιππικό αναβαθμίζεται. Διαιρείται σε 10 μονάδες που ονομάζονται φυλές και οι διοικητές τους φύλαρχοι. Όλοι εκλέγονται από τους πολίτες και ανήκουν (162) στις δύο ανώτερες τάξεις που μπορούσαν να αναλάβουν το κόστος. Λόγω της (162) τεχνικής που απαιτούνταν όμως, οι πολίτες περνούσαν από ‘δοκιμασία’. Όσοι δεν τα κατάφερναν, γίνονταν οπλίτες.

Την ίδια περίοδο υιοθετήθηκαν και σώματα ‘ψιλών’, ελαφρά τμήματα πεζικού και τοξότες στους οποίους στρατεύονταν οι θήτες. Μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, οι πολίτες αντικαταστάθηκαν από τους μισθοφόρους.

Πελταστές = ειδικό σώμα ελαφρού πεζικού. Ονομάζονταν έτσι από τις ασπίδες τους (πέλτη). Αποδείχθηκε επίλεκτο σώμα με σπουδαία φήμη κυρίως ανάμεσα στους σπαρτιάτες.

Διοίκηση

Η στρατιωτική ηγεσία ήταν συλλογική, εκφράζοντας τη δημοκρατία και περιορίζοντας τον κίνδυνο να αναβιώσει η τυραννία. Οι στρατηγοί, οι ταξίαρχοι και οι ίππαρχοι εκλέγονταν.

Στρατηγός = χαρακτηριστικός τίτλος της δημοκρατίας. Εκλέγονταν με ετήσια θητεία ανάμεσα στους πολίτες της πρώτης τιμοκρατικής τάξης. Μετά τα Μηδικά, ήταν η σημαντικότερη αρχή της πόλης.

Πριν αναλάβουν καθήκοντα, οι στρατηγοί περνούσαν δοκιμασία σχετικά με τη διαγωγή και το χαρακτήρα τους. Στο τέλος της θητείας τους περνούσαν από έλεγχο και απολογισμό του έργου τους. (163) Προϋπόθεση για την εκλογή τους ήταν η ύπαρξη γνήσιων παιδιών και ακίνητης περιουσίας. Οι στρατηγοί διοικούσαν το στρατό, είχαν την επιμέλεια των πολεμικών προετοιμασιών και διευθετούσαν όλα τα σχετικά με τον πόλεμο θέματα. Κατάρτιζαν τον κατάλογο των οπλιτών και διαχειρίζονταν τους έκτακτους πολεμικούς φόρους. Στις πολεμικές επιχειρήσεις συμμετείχαν ανάλογα με τις ανάγκες είτε όλοι, είτε μερικοί από αυτούς.

Καθώς ο στρατός ταυτιζόταν με τους πολίτες, οι στρατηγοί ασκούσαν και εξωτερική πολιτική, ενώ έλεγχαν και τα φορολογικά. Επίσης, έπρεπε να είναι καλοί ρήτορες ώστε να μπορούν να υπερασπίζονται την πολιτική τους.

Ο Σόλων άσκησε εξουσία ως άρχοντας, όμως οι στρατηγοί (Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Περικλής κ.α.) καθόρισαν τις επιλογές της πόλης. Σημαντικό ήταν πως οι στρατηγοί εκλέγονταν απεριόριστα (15 χρόνια ο Περικλής).

Από τον πελοποννησιακό πόλεμο και μετά παρατηρούνται αλλαγές. Άτομα που δεν είχαν απαραίτητα αξιώματα αναλαμβάνουν την εξουσία όπως ο Κλέωνας, ή διάφοροι ρήτορες όπως ο Δημοσθένης. Καθώς οι εκστρατείες γίνονται όλο και πιο μακρινές, οι στρατηγοί απομακρύνονται από την ΕτΔ και γίνονται ‘τεχνικοί του πολέμου’.

Οι μισθοφόροι αντικαθιστούν τους πολίτες στη μάχη. Ο Τιμόθεος και ο Ιφικράτης ήταν στρατηγοί σε μισθοφορικούς στρατούς.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ασκούν οι στρατηγοί προσωπική πολιτική και όχι μόνο για το καλό της πόλης. Εγκωμίαζαν κάποιο ρήτορα για να τους υποστηρίξει, ή προσεταιρίζονταν κάποιον ξένο ηγεμόνα. (164). Αυτό εξηγεί το γεγονός πως οι στρατηγοί είχαν μπει στο στόχαστρο των ρητόρων ενώ οι δίκες εναντίον τους είχαν αυξηθεί τον 4ο αι.

Η βελτίωση των πολεμικών επιχειρήσεων έφερε αλλαγές στις δραστηριότητες των στρατηγών. Σταμάτησαν να πηγαίνουν και οι 10 στις εκστρατείες και δεν εκλέγονταν πλέον ένας από κάθε φυλή, αλλά από το σύνολο των Αθηναίων της τιμοκρατικής τάξης. Υπήρχε :

- στρατηγός των οπλιτών (διοικητής του στρατού στην εκστρατεία)

- στρατηγός της χώρας (υπερασπιστής της Αττικής)

- στρατηγός που έλεγχε το οπλοστάσιο

- στρατηγός – διοικητής της ακτής

- στρατηγός των συμμοριών (οι 60 πλουσιότεροι Αθηναίοι που χρηματοδοτούσαν διάφορες λειτουργίες)

Οι άλλοι πέντε στρατηγοί είχαν καθήκοντα ανάλογα των περιστάσεων.

Συμπέρασμα : Τον 4ο αι. οι στρατηγοί επανήλθαν στην πρότερη κατάσταση του στρατιωτικού αρχηγού και όχι του πολιτικού.

Στρατός και Πόλη

Μετά την υιοθέτηση της φάλαγγας, ο πόλεμος έγινε χαρακτηριστικό της πολιτικής κοινότητας αντί για προνόμιο της αριστοκρατίας που ήταν πριν. Η πόλη είναι «πόλη των οπλιτών», που τα μέλη της πολεμούν δίπλα – δίπλα. Η στρατιωτική και η πολιτική οργάνωση συγχέονται, ο Αθηναίος πολεμά με την ιδιότητα του πολίτη. Οι διοικητές του στρατού, είναι άρχοντες εκλεγμένοι από τη συνέλευση πολιτών – οπλιτών. Οι στρατιώτες συμπεριφέρονταν ως η πλειοψηφία και κυριαρχία του πολιτικού σώματος.

Όμως, τώρα προκύπτουν (165) δύο ζητήματα :

- ο στρατός, αντιπροσωπεύει κατά την κλασική εποχή ένα μόνο μέρος του πολιτικού σώματος, αυτών που μπορούσαν να προμηθευθούν τον οπλισμό τους. Οι υπόλοιποι (θήτες) απασχολούνται στο ναυτικό, που αποτελούσε τη βάση της δημοκρατίας. Άρα, οι οπλίτες δεν ταυτίζονται πλήρως με την πόλη, ιδιαίτερα όταν υπολογίσουμε και τους μέτοικους.

- Η διαρκώς αυξανόμενη χρήση των μισθοφόρων, που μπορεί να έχει σχέση με τις χρονοβόρες στρατιωτικές επιχειρήσεις, τις μάχες σε απομακρυσμένες περιοχές, σχετίζεται όμως και με την εξέλιξη της πολεμικής τακτικής. Από τα τέλη του 5ου αι. οι στρατηγοί προτιμούν τους επαγγελματίες στρατιώτες που είναι πιο ευέλικτοι κι ευκίνητοι ενώ προσαρμόζονται σε ληστρικού χαρακτήρα πόλεμο. (σε αυτό το θέμα οι ρήτορες εξέφραζαν τη δυσαρέσκειά τους).

Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, έγινε προσπάθεια αναδιοργάνωσης του στρατού. Ο Λυκούργος θέσπισε την ‘εφηβεία’, μορφή υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας για όλους τους νέους. Η πόλη παρείχε τον οπλισμό τους και εκείνοι ορκίζονταν να επιτελέσουν το έργο τους. Όταν ο Λυκούργος αποσύρθηκε όμως, η πόλη υπέκυψε στο Μακεδονικό στρατό και η ‘εφηβεία’ έσβησε μαζί με την Αθηναϊκή δημοκρατία.

Θρησκευτική Ζωή (166)

Η λατρεία του 12θεου ήταν αναπόσπαστα δεμένη με την κλασική Αθήνα. Όλες οι σημαντικές πράξεις περιλάμβαναν θυσία, ενώ οι γιορτές τους καθόριζαν το ημερολόγιο. Η Αθήνα λάτρευε την Αθηνά, προστάτιδα της πόλης, της είχε αφιερώσει τα σημαντικότερα μνημεία της και τελούσε προς τιμήν της τα μεγάλα Παναθήναια.

Σημαντικός για την Αθήνα ήταν και ο Διόνυσος. Οι γιορτές προς τιμήν του τελούνταν το χειμώνα και την άνοιξη. Στα Λήναια και τα μεγάλα Διονύσια, γίνονταν και οι δραματικοί αγώνες. Οι αγώνες αυτοί γίνονταν σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο κάτω από την Ακρόπολη που τον 4ο αι. έγινε πέτρινο θέατρο. Η καθολική συμμετοχή ήταν υποχρεωτική. (Ο Πλάτωνας αποκαλούσε τους αγώνες ‘Θεατροκρατία’). Μετά τον 5ο αι. θεσμοθετήθηκε το ‘θεωρικόν’, μισθός που δινόταν σε κάθε πολίτη για να παρακολουθήσει το θέατρο (167) – κάτι που έδινε πολιτικό χαρακτήρα στη λατρεία του Διονύσου. Λατρευόταν επίσης ο Δίας (καρποφορία και δικαιοσύνη), η Άρτεμη (άγρια φύση και ευτοκία) οι Ποσειδώνας και Απόλλωνας (μέτρο και τάξη).

Ξεχωρίζουμε τη Δήμητρα, καθώς στο ναό της στην Ελευσίνα τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Άλλη γιορτή προς τιμήν της ήταν τα Θεσμοφόρια που αφορούσαν μόνον τις παντρεμένες γυναίκες.

Οι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να ακολουθούν σχολαστικά το τελετουργικό. Οι παραβάτες θεωρούνταν ιερόσυλοι κι επικίνδυνοι για την πόλη.

Ερωτήματα για τη θρησκεία ή τον αθεϊσμό, αφορούσαν μια μειοψηφία φιλοσόφων.

Γραφή ασέβειας : όποιος ήταν ύποπτος για ασέβεια οδηγούνταν στους δικαστές. Θύματα υπήρξαν ο Αναξαγόρας, ο Πρωταγόρας και ο Σωκράτης.

Ταυτόχρονα όμως, υπήρχε και ανοχή προς τις εισαγόμενες ξένες θεότητες, λόγω των σχέσεων με άλλες βάρβαρες χώρες. Έτσι έχουμε τη λατρεία της θρακικής Βενδίδος, της Κύπριας Αφροδίτης και της Ίσιδας ενώ αργότερα εισάγονται και περιθωριακές θεότητες όπως η Κυβέλη ή ο Άδωνις.

Πολιτική θρησκεία : θρησκευτική αναγέννηση όπου για πολιτικούς λόγους κατασκευάζονται σημαντικοί ναοί.

Η Αθήνα διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με τα πανελλήνια θρησκευτικά κέντρα, ενώ έστελνε αντιπροσώπους στις τακτικές εορτές τους.

Ιστοριογραφικά Προβλήματα (170) Σπάρτης

Οι πηγές μας για τη Σπάρτη προέρχονται από μη Σπαρτιάτες συγγραφείς. Είναι αποσπασματικά, αντιφατικά και μεροληπτικά, φορτισμένα με στερεότυπα.

Πρώτη περίοδος (5ος και 4ος αι.)

Έντονη αντιπαράθεση μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης που διεκδικούν την κηδεμονία της Ελλάδας. Η Αθήνα – κυρίως μετά τα Μηδικά – εμφανίζεται ως ηγέτιδα μαζί με το νέο πολίτευμα της δημοκρατίας. Κατόπιν ο πελοποννησιακός πόλεμος αλλάζει τις ελληνικές πόλεις. Η Σπάρτη αναλαμβάνει την ηγεμονία, απογοητεύοντας όμως τους υποστηρικτές της, για να ηττηθεί από τους Θηβαίους και να καταρριφθεί ο μύθος πως ήταν αήττητη. Τέλος, εμφανίζονται οι Μακεδόνες που μεταστρέφουν τη δομή των πόλεων.

Για την περίοδο αυτή, υπάρχουν δύο στάσεις στην ‘αθηναϊκή γραμματεία’:

1. Η σύγχρονη Σπάρτη. Θεωρούν πως έχει παρεκκλίνει από την αρχική της νομοθεσία και την κατακρίνουν για ανισότητες και διακρίσεις.

2. Η Σπάρτη του παρελθόντος. Όπου επικρατούσε ευνομία – το πολίτευμα του Λυκούργου – από τα καλύτερα αν όχι το καλύτερο των ελληνικών πόλεων.

Ευνομία : αποτέλεσμα μικτού πολιτεύματος, εκφράζει όλες τις κοινωνικές τάξεις, κατανέμει ισότιμα τη γη, διαθέτει ιδιόμορφο τρόπο ζωής και δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης. Υπάρχει ελευθερία, ισότητα και ισομοιρία μεταξύ των πολιτών, σεβασμός και υπακοή στους νόμους και στους άρχοντες. Με αυτό το πολίτευμα (171) η Σπάρτη δε γνώρισε κατακτητή ή τυραννία, πολιτικές ή κοινωνικές αναταραχές. Οι Αθηναίοι της περιόδου εντυπωσιαζόντουσαν από την αποτελεσματικότητα της Σπάρτης σε δύσκολες περιόδους, όπως στον πελοποννησιακό πόλεμο.

Δεύτερη περίοδος (από το 2ο αι.)

Οι Ρωμαίοι κατακτούν την Ελλάδα και βάζουν τέλος στις αντιπαραθέσεις. Οι μαρτυρίες για τη Σπάρτη παραπέμπουν στο παρελθόν της. Το ενδιαφέρον εντοπίζεται στο ηθικό της επίπεδο, στο άτομο και τον τρόπο συμπεριφοράς του. Η συμπεριφορά του Σπαρτιάτη ξεπερνά την πόλη του και αποκτά ευρύτερη σημασία.

Από τις πηγές αυτές και μέχρι τις αρχές του 20ου αι. αναβιώνει το σπαρτιατικό μοντέλο.

15ος αι. : η σπαρτιατική παιδεία αναγνωρίζεται από τον Πλήθωνα Γεμιστό και το Βησσαρίωνα, κυρίως στην εκπαίδευση ενός εθνικού στρατού που θα αναβίωνε τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Μακιαβέλλι αργότερα, προβάλλει την εικόνα του ένοπλου πολίτη που υπερασπίζεται με αυτοθυσία την πατρίδα καθώς και το ισόρροπο μεικτό πολίτευμα.

16ος αι. : με (172) πηγή τον Πλούταρχο, προβάλλεται το ηθικό κύρος της Σπάρτης.

17ος – 18ος αι. : στη Γαλλία η Σπάρτη γίνεται σύμβολο πατριωτισμού, ισότητας και συνταγματικής τάξης.

19ος αι. : στη Γερμανία κορυφώνεται η φιλολακωνικότητα κατά τη Χιτλερική περίοδο καθώς αναγνωρίζονται στο Σπαρτιάτη οι ‘κοινές’ πολεμικές αρετές, η ανωτερότητα και η κυριαρχία της δωρικής και γερμανικής φυλής.

Μετά το 19ο αι. : εμφανίζονται πλήθος απόψεων για την ανάλυση και την εξέταση της Σπάρτης.

Muller : ο Λυκούργος δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Οι θεσμοί της Σπάρτης είναι έργο της δωρικής φυλής και η Σπάρτη αντιπροσωπεύει το δωρικό πνεύμα.

Grote : αρνείται τη φυλετική προέλευση των θεσμών, τους θεωρεί ξεχωριστούς. Αναγνωρίζει εν μέρει το νομοθέτη και υποστηρίζει πως η νομοθεσία της διατηρεί πολλά στοιχεία της ομηρικής.

Fustel de Coulanges : τον ενδιαφέρει η ιδιότυπη συγκρότηση της αρχαίας Ελλάδας σε πόλεις – κράτη και η ιδιαιτερότητά τους. Αρνείται τη διαφορά Αθήνας – Σπάρτης καθώς θεωρεί πως η δεύτερη έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με τις άλλες πόλεις.

Οι αγγλικές ανασκαφές στο ναό της Αρτέμιδας και οι γερμανικές στις Αμύκλες αποδεικνύουν πως η Σπάρτη άκμασε μέχρι τα μέσα του 6ου αι. ως πολιτιστικό κέντρο, σε αντίθεση με την εσωστρεφή πόλη που παρουσιάζουν οι πηγές. Έτσι, οι ιστορικοί επικαλούνται τις ιδιαιτερότητες της Σπάρτης και τον ανταγωνισμό της με την Αθήνα για να συμφιλιώσουν τις αντιφατικές αυτές εικόνες.

Η Δημιουργία της Πόλης (9ος – 8ος αι.)

Η Σπάρτη κατοικήθηκε από τον 9ο αι. οργανώνεται σταδιακά και επεκτείνεται και εκτός Λακωνίας (173). Γεννιέται αρχικά από τη συνένωση 5 χωριών. Πολιτικά οργανώνεται γύρω από τη βασιλική εξουσία, κι ένα συμβούλιο από αριστοκράτες στρατιωτικούς – γαιοκτήμονες.

Η επέκτασή της προκάλεσε δημογραφικό πρόβλημα (στενοχωρία) που συνδέθηκε άμεσα με την κατανομή γης. Η γη που μεταβιβαζόταν από τον ένα Σπαρτιάτη στον άλλο δεν επαρκούσε για όλους, αφήνοντας πολλούς στο περιθώριο. Ο υπόλοιπος κόσμος στράφηκε στον αποικισμό, η Σπάρτη στράφηκε στη Μεσσηνία προκαλώντας το μακροχρόνιο μεσσηνιακό πόλεμο, όπου νικά. Γίνεται προσάρτηση της κοιλάδας του Παμίσου, η Σπάρτη αποκτά καλλιεργήσιμες εκτάσεις, χωρίζει τη χώρα στα δύο και λύνει το πρόβλημά της. Η πεδιάδα διανέμεται στους σπαρτιάτες (πολιτική χώρα) και στην περιοικίδα (χώρα των περιοίκων).

Έτσι λύνεται το αγροτικό πρόβλημα κι αρχίζει η περίοδος κοινωνικής και πολιτικής σταθερότητας, ανάπτυξης και επεκτατισμού, μέχρι τα τέλη του 6ου αι.

Οι Μεγάλες Μεταρρυθμίσεις (7ος – 6ος αι.)

7ος αι. : η φιλόξενη και ανοικτή αριστοκρατική Σπάρτη, παρέχει πολιτική ισότητα σε ξένους. Διαθέτει σημαντική κεραμική παραγωγή και αναπτυγμένο εμπόριο (174) με την υπόλοιπη Ελλάδα και την Ανατολή. Επίσης ανθούν η μουσική και η ποίηση. Στο τέλος όμως του αι. ξεσπά η Μεσσηνιακή επανάσταση με τεράστιες συνέπειες στη σπαρτιατική αριστοκρατία, αφού δημιούργησε εσωτερική κρίση. Η κοινωνία μεταβάλλεται από αυτή των αρίστων σε αυτή των οπλιτών. Η νίκη στον πόλεμο, οφείλεται κυρίως στη φάλαγγα των οπλιτών και όσα αυτή σήμαινε. Η Σπάρτη αξίωσε ολοκληρωτικά το πρότυπο του πολίτη – οπλίτη, διαμορφώνοντας την έννοια του πολίτη. Το ιδεώδες αυτό εξασφάλισε πολιτική και κοινωνική σταθερότητα και συνοχή, εξωτερική ασφάλεια, καθώς και την πρωτοκαθεδρία στον ελλαδικό χώρο.

Αφού το αγροτικό πρόβλημα είχε λυθεί με τη διανομή της προσαρτημένης γης, το πολιτικό ζήτημα αντιμετωπίστηκε με την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων στους αγρότες – οπλίτες. Έτσι δημιουργείται το σώμα των ομοίων, που διοικεί και υπερασπίζεται την πόλη.

Ταυτόχρονα επινοείται η Μεγάλη Ρήτρα, νέο νομοθετικό και πολιτειακό πλαίσιο, που ρυθμίζει τις σχέσεις του δήμου (175) με τα πολιτειακά όργανα (Απέλλα, βασιλείς Γερουσία), ενώ δημιουργεί και νέα (Έφοροι).

Το κοινωνικό ζήτημα αντιμετωπίστηκε με τη νέα κατανομή γης και ο πληθυσμός χωρίστηκε σε τρεις ομάδες, τους όμοιους, τους περίοικους και τους είλωτες.

Όλα αυτά εξασφάλισαν σταθερότητα στην πόλη, της έδωσαν νέα πολιτειακή συγκρότηση κι ένα σημαντικό προβάδισμα έναντι των άλλων πόλεων.

Με αυτά τα προνόμια, η σπαρτιατική αριστοκρατίας εξασφάλισε τη θέση της και διατήρησε κατά πολύ το χαρακτήρα της καθώς και την υπεροχή της. Στα παραδοσιακά κριτήρια για την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων και την άσκηση εξουσίας προστέθηκε και αυτό του πλούτου. Δημιουργήθηκε έτσι μια στερεή ολιγαρχία αριστοκρατικού χαρακτήρα, που υπάκουε σε μια έννομη τάξη πραγμάτων. Η εικόνα της Σπάρτης ολοκληρώνεται μέχρι τις αρχές του 6ου αι. και αποκτά το χαρακτήρα που γνωρίζουμε από την κλασική εποχή.

Η Μεγάλη Ρήτρα (+ σελ. 96,99)

Πρόκειται για την πρώτη συνολική πρόταση νόμων της αρχαϊκής περιόδου, που ρυθμίζει τις σχέσεις των τάξεων και τα πολιτικά δικαιώματα του δήμου. Δεν αναφέρονται οι έφοροι. Πηγές μας είναι ο Τυρταίος και ο Πλούταρχος.

Τυρταίος : ηγέτες της βουλής ήταν οι βασιλείς και οι γερουσία, κι ύστερα οι πολίτες. Όλοι έπρεπε να πειθαρχούν στους νόμους ακολουθώντας το λαό.

Πλούταρχος :

- διαχωρισμός σε ωβές και φυλές

- κατανομή των (176) εξουσιών μεταξύ γερουσίας, βασιλέων και δήμου.

Ο Λυκούργος έφερε χρησμό (ρήτρα) από τους Δελφούς που ανέφερε τα παραπάνω. Η γερουσία έπρεπε να προτείνει γνώμες και να ρωτά το λαό που επικύρωνε. Επειδή ο λαός διέστρεφε και παραβίαζε τις προτάσεις, προστέθηκε από το βασιλιά Θεόπομπο η εξής ρήτρα : αν ο λαός εξέλεγε κακή γνώμη, οι γέροντες και οι βασιλείς έπρεπε να αντισταθούν, να την αποσύρουν και να διαλύουν την εκκλησία. Πρώτοι έπαιρναν το λόγο οι βασιλείς, μετά οι γέροντες και στο τέλος οι άνδρες του δήμου.

Καθώς δεν έχουμε σχετικές πηγές, υποθέτουμε πως οι ωβές αφορούν την πολιτική – τοπική διαίρεση της Σπάρτης, και οι φυλές τη φυλετική διαίρεση. Πιθανόν να εννοείται πως η πολιτική – τοπική διαίρεση συγχωνεύτηκε με τη φυλετική κι αργότερα υπερίσχυσε αυτής.

Το κείμενο δεν αναφέρει την ίδρυση της Γερουσίας αλλά τις μεταβολές της, ενώ ορίζει τον αριθμό της σε 30 μαζί με τους βασιλείς. Ορίζεται επίσης να συνέρχεται συχνότερα η εκκλησία του δήμου.

Η Γερουσία προτείνει στη συνέλευση διάφορα θέματα (προβουλεύματα). Ο δήμος έχει την τελική απόφαση. Αργότερα, η Γερουσία εμφανίζεται να έχει δικαίωμα veto ενώ μειώνονται οι εξουσίες της εκκλησίας, καθώς αν η Γερουσία δε συμφωνεί με τις προτάσεις του δήμου, διαλύει τη συνέλευση. Πάντως δεν ξέρουμε τι γινόταν σε τέτοιες περιπτώσεις, καθώς η κοινή συναίνεση ήταν απαραίτητη.

Το ‘αντιλαϊκό’ αυτό μέτρο, προκάλεσε κρίση. Ως διέξοδος εμφανίστηκε ο θεσμός των εφόρων, που μειώνει τις εξουσίες των βασιλέων και της Γερουσίας, ενισχύει τη θέση του δήμου (177) κι αποτελεί ένα μεγάλο δημοκρατικό βήμα για τη Σπάρτη.

Δε μπορούμε να τοποθετήσουμε χρονικά τη Μεγάλη Ρήτρα, όπως δε γνωρίζουμε ούτε τις συνθήκες ούτε τις αιτίες που οδήγησαν την πόλη να παραχωρήσει εξουσία στο δήμο για να την πάρει πίσω αργότερα. Ίσως αυτό να οφείλεται στο Μεσσηνιακό πόλεμο και στις αλλαγές που αυτός επέφερε. Πάντως, από τα τέλη του 7ου αι. και κατά τον 6ο, η Σπάρτη εμφανίζεται αν όχι ως η δημοκρατικότερη πόλη, τουλάχιστον λιγότερο ολιγαρχική.

Οι Όμοιοι

Όρος για το σπαρτιατικό δήμο και τους πολίτες με πλήρη δικαιώματα. Δηλώνει επίσης πως θεωρητικά δεν υπήρχαν διακρίσεις. Στην πράξη αντιλαμβανόμαστε πως κάποιοι απολάμβαναν περισσότερα προνόμια (βασιλείς, βασιλική οικογένεια, οι γέροντες της Γερουσίας, οι πλούσιοι.).

Η θεωρητική αυτή ισότητα ξεκινά από το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης, όπου (178) υπήρχε ισότητα κλήρων. Ο Πολύβιος υποστηρίζει πως οι κλήροι ανήκαν στην πόλη. Ο Πλούταρχος είναι πιο ακριβής : κάθε Σπαρτιάτης διέθετε τον κλήρο που του επέτρεπε να έχει ίδιο εισόδημα με τους άλλους (όχι ο κλήρος αυτός καθ’ αυτός, αλλά το εισόδημα που απέφερε).

Αν δεχτούμε πως αυτό συνέβαινε, θα έπρεπε ο κάθε Σπαρτιάτης να εκμεταλλεύεται τη γη με τον ίδιο τρόπο. Αυτό όμως αναιρείται από τις συχνές αναφορές στους πλούσιους καθώς και από τη συνεχή και αυξανόμενη μείωση του πληθυσμού των ομοίων. Όσο για αυτό που λέει ο Πολύβιος, έρχεται σε αντίθεση με τις πηγές της κλασικής εποχής. Κάθε όμοιος ήταν απόλυτος κυρίαρχος του κλήρου του, και τον μεταβίβαζε σε όποιον επιθυμούσε. Ο κλήρος επέτρεπε στον όμοιο να συντηρεί την οικογένειά του και τον απάλλασσε από κάθε επαγγελματική ενασχόληση, ώστε να μπορεί να αφιερώνεται στα κοινά. Δεν ξέρουμε κατά πόσο συνέβαινε αυτό, καθώς ούτε νομικές διατάξεις απαγόρευαν τις επικερδείς ασχολίες, ούτε προβλέπονταν τιμωρίες στους παραβάτες.

Αντίθετα, οι Σπαρτιάτες ενδιαφέρονταν να πλουτίσουν, έτσι ώστε να παραμείνουν στο σώμα των ομοίων. Από πηγές, γνωρίζουμε πως είχαν οικονομικά ενδιαφέροντα.

Όσον αφορά την απουσία νομίσματος, οι αρχαίοι θεωρούσαν τους Σπαρτιάτες φιλοχρήματους. Η αλήθεια είναι πως κάποιοι ζούσαν με οβελούς κι άλλοι χρησιμοποιούσαν νομίσματα άλλων πόλεων. Σπαρτιατικό νόμισμα, κόβεται από τις αρχές του 5ου αι. (179). Μετά την αποτυχία του Λύσανδρου να εισάγει σπαρτιατικό νόμισμα, οι όμοιοι έπλασαν το μύθο του σιδερένιου νομίσματος. Έτσι όμως έλεγχαν τις σχέσεις τους με τις άλλες πόλεις, που μετά το τέλος του πελοποννησιακού πολέμου είχαν αυξηθεί.

Άλλες προϋποθέσεις για να ανήκει κάποιος στο σώμα των ομοίων, πέρα από τον κλήρο, ήταν η γέννηση, η επιτυχημένη συμμετοχή στην αγωγή και τα συσσίτια, και η πλήρης εφαρμογή των κανόνων της πόλης.

Η Καταγωγή

Έπρεπε να προέρχεται από γονείς που ήταν και οι δύο πολίτες. Αυτό είχε στόχο τη διατήρηση της συνοχής και της ομοιογένειας, αποφεύγοντας τις συνέπειες ενός μικτού γάμου.

Η Αγωγή

Το δημόσιο – κρατικό σύστημα εκπαίδευσης που στόχο είχε την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων. Η συμμετοχή και η επιτυχία στην αγωγή, εκτός από τρόπος κοινωνικοποίησης ήταν (180) και πολιτικό κριτήριο για να γίνει κάποιος, όμοιος. Η άρνηση συμμετοχής ή η αποτυχία, σήμαινε τον αποκλεισμό από την τάξη των πολιτών.

Ο Σπαρτιάτης γίνεται, δε γεννιέται. Η αγωγή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει κάποιος πολίτης με πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Η Σπάρτη, ήταν η μοναδική πόλη – κράτος που καθιέρωσε την αμοιβαία αλληλεξάρτηση του εκπαιδευτικού συστήματος με την οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή. Η σημασία της σπαρτιατικής εκπαίδευσης είναι πως πρόκειται για κοινωνικό θεσμό, όπου η παιδεία των νέων είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων.

Η παιδεία αυτή είναι υποχρεωτική, ομοιογενής και ίδια για όλους, ανεξάρτητα από την καταγωγή ή το φύλο. Με τη συμμετοχή της οικογένειας η πόλη φροντίζει για την εκπαίδευση των νέων. Άλλωστε, η επιτυχία στην αγωγή αντανακλούσε στο γόητρο της οικογένειας.

Η αγωγή διαρκούσε από τα 7 μέχρι τα 18 χρόνια. Τα παιδιά ζούσαν ομαδικά (μετά το 12ο έτος) χωρισμένα σε τρεις σχολικούς κύκλους. Διακρίνονταν ανάλογα με την ηλικία τους σε παίδες, μειράκια και εφήβους. Κάθε κύκλος είχε συγκεκριμένες δοκιμασίες και πρόγραμμα που περιελάμβανε σωματική και πνευματική άσκηση. Γραφή, ανάγνωση, μουσική, ποίηση, χορός, ασκήσεις, ομαδικότητα, δοκιμασίες, αγωνίσματα, παιδεραστία και οι εορτές, ήταν διάφορα μέτρα έκφρασης και γνώσης.

Οι μαρτυρίες δεν αναφέρουν καταστροφή της ατομικότητας ή της προσωπικότητας, αλλά την προσπάθεια να μάθει ο νέος να ζει αρμονικά με τους άλλους, στα πλαίσια του συνόλου. Το παιδί μαθαίνει να διευρύνει το εγώ του και να ορίζει την ταυτότητά του πάντα σε σχέση με το σύνολο, κάτι που είναι σύμφωνο με τις αρχές του 6ου και 5ου αι. Αυτήν την περίοδο, το άτομο – πολίτης ορίζεται σε συνάρτηση με την πόλη του.

Παρ’ όλη την ομαδικότητα, η επιτυχία του παιδιού στην αγωγή είναι ατομική, όπως και ο τίτλος του πολίτη.

Οι στόχοι της αγωγής ταυτίζονται με το πρότυπο της πόλης και το πνεύμα της εποχής. Αντιστοιχούν επίσης στις κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες.

Η παιδεία (181) που περιγράψαμε λειτούργησε σε συγκεκριμένη εποχή για να καλύψει τις ανάγκες της σπαρτιατικής κοινωνίας κατά την περίοδο της φάλαγγας των οπλιτών και διήρκεσε μέχρι τα τέλη περίπου του 5ου αι.

Κατά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο θεσπίζονται κριτήρια που καθορίζουν τον τρόπο που γίνεται κάποιος πολίτης – όμοιος. Αργότερα διευρύνεται και αναδιοργανώνεται το πολιτικό σώμα, με τη συμμετοχή των αγροτών που μέχρι τότε ήταν στο περιθώριο.

Για να αντιμετωπισθεί αυτή η αλλαγή, οι Σπαρτιάτες υιοθέτησαν ένα σύστημα παιδείας ως κριτήριο, ως τρόπο ένταξης στο πολιτικό σώμα και ως διάκριση αυτών που το αποτελούσαν. Η αγωγή πετύχαινε τη συνοχή και παρείχε στο δήμο νέες δυνατότητες.

Ο στόχος της εκφράζει την ιστορική πραγματικότητα μετά το τέλος των ‘αρίστων’ και την αρχή της κοινωνίας των ‘πολιτών’. Είναι αντανάκλαση της μεταβατικής κοινωνίας των ‘οπλιτών’.

Το ιστορικό πλαίσιο που διαμορφώνεται με την εμφάνιση της φάλαγγας και τη σπαρτιατική παιδεία, ερμηνεύει το πνεύμα της αγωγής, τον πολιτικό και πολεμικό της χαρακτήρα. Δείχνει επίσης την αντίθεση αριστοκρατίας – οπλιτών, τη σχέση που καλλιεργείται ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνία .

(182) Η σύνδεση παιδείας και πολιτικής ζωής είναι μια καινοτομία. Ο νέος μαθαίνει τους κανόνες της κοινωνικής συμπεριφοράς και της θέσης του, ενώ, μέσα από αυτήν αποκτά τον τίτλο του πολίτη. Η εκπαίδευση ως πολιτική προϋπόθεση είναι τόσο αριστοκρατικό όσο και δημοκρατικό κριτήριο.

Αριστοκρατικό : αποτελεί χαρακτηριστικό της αριστοκρατίας. Η υποχρεωτική συμμετοχή ταυτίζεται με την υποχρεωτική επιτυχία κάτι που μπορεί να περιθωριοποιήσει ή να διακρίνει κάποια μέλη ανάμεσα στους πολίτες. Το γεγονός αυτό διαφοροποιεί τους Σπαρτιάτες τόσο μεταξύ τους, όσο και με πολίτες άλλων πόλεων.

Δημοκρατικό : η συμμετοχή σε αυτό το σύστημα αφορά το σύνολο του σώματος ανεξάρτητα από καταγωγή και φύλο.

Η συνύπαρξη δύο στοιχείων που εκφράζουν δύο τύπους κοινωνιών, εξηγείται από τη μεταβολή της κοινωνίας από εκείνη των αρίστων σε εκείνη των οπλιτών. Έτσι, η αρετή του νέου δεν έχει να κάνει με την καταγωγή, αλλά με τον αγώνα για την κατάκτησή της. Η αριστεία απευθυνόταν σε εκείνον που συνεισέφερε περισσότερο στην ομάδα παραμένοντας αλληλέγγυος, όμοιος.

Για να περάσει η ατομική, αριστοκρατική ανδρεία στη συλλογική τάξη έπρεπε να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα ο πολίτης για να επιτύχει στη διπλή αποστολή του:

- ως πολίτης

- ως οπλίτης

στο εξής η πολεμική ιδιότητα έγινε συνολικό καθήκον και ο πόλεμος εντάχθηκε στο νέο πλαίσιο της πόλης. Έτσι, ενώ για τους αριστοκράτες ο πόλεμος ήταν ευκαιρία για κλέος και λάφυρα, για τους οπλίτες είναι η εκπλήρωση του καθήκοντος.

Συμμετοχή στα Συσσίτια (183)

Συσσίτια : κοινό δείπνο 15 ή περισσότερων Σπαρτιατών στο οποίο ο καθένας συνεισέφερε το μηνιαίο του μερίδιο φαγητού. (στην Αθήνα, η πόλη σίτιζε όσους τιμούσε στο Πρυτανείο). Η συμμετοχή για τον καθένα ήταν υποχρεωτική και απαιτούσε ομοφωνία αποδοχής από τα μέλη του συσσιτίου. Ο Ξενοφών αναφέρει πως τον 7ο και τον 6ο αι. η έλλειψη χρημάτων δεν απέκλειε κάποιον από τα συσσίτια. Ο Αριστοτέλης στην κλασική εποχή, λέει πως όποιος δε μπορούσε να ανταποκριθεί οικονομικά, έχανε και τα πολιτικά του δικαιώματα.

Η πρακτική αυτών των δείπνων είχε μεγάλη σημασία κι αποτελούσε χώρο πολιτικών συζητήσεων ανάμεσα στα μέλη του. Πάντως, το οικονομικό είχε ως αποτέλεσμα να μη μπορούν να συμμετέχουν οι φτωχοί. Έτσι ο θεσμός, ενώ στην αρχή είχε στόχο να δημιουργήσει δεσμούς ισότητας, σταδιακά κατέληξε σε κριτήριο διάκρισης. Δηλαδή, από κοινωνική πρακτική, συνδέθηκε με την οικονομική και πολιτική ζωή των ομοίων.

Η Πλήρης Εφαρμογή των Κανόνων της Πόλης

Αρχή που αφορά τη συμπεριφορά των πολιτών. Οι πολίτες οφείλουν να υπακούουν όχι σε μια δημόσια εξουσία που επιβάλλεται, αλλά στους νόμους που οι ίδιοι ψήφισαν. Επίσης δηλώνει τη συμφωνία του πολίτη στον κοινό τρόπο ζωής (ευνομούμενη πόλη).

Η αντίληψη αυτή διογκώθηκε από τους φιλολάκωνες Αθηναίους καθώς η πράξη ήταν διαφορετική γιατί οι Σπαρτιάτες δεν έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Η τήρηση των κανόνων της πόλης έγινε σημαντική μετά την ανατροπή της αριστοκρατίας, καθώς διαφύλασσε τους πολίτες από τον κίνδυνο της τυραννίας. Εξασφάλιζε την πολιτική ισότητα και την ισορροπία ανάμεσα στις μορφές εξουσίας και τις κοινωνικές τάξεις.

Από το πλήθος των ποινών για όσους παρέκκλιναν, καταλαβαίνουμε πως οι Σπαρτιάτες δεν ήταν τόσο υπάκουοι όσο τους εμφανίζουν οι φιλολάκωνες. Ο Αθηναίος πολίτης δεν ήταν λιγότερο υπάκουος. Όπως και σε άλλες πόλεις – κράτη, έτσι και στη Σπάρτη η ελευθερία του πολίτη αναγνωρίζεται μέσα από την υπακοή του στην πόλη και τα όρια αυτής.

Οι Περίοικοι (185)

Η λέξη δηλώνει αυτόν που ζει στην περιφέρεια. Για τους περίοικους της Σπάρτης δε γνωρίζουμε πολλά καθώς οι πηγές είναι ελάχιστες και αντιφατικές.

Ισοκράτης : οι Δωριείς της Λακωνίας ήρθαν σε σύγκρουση. Οι ευγενείς που κυριάρχησαν κράτησαν την εύφορη κοιλάδα του Ευρώτα κι έστειλαν το λαό στις λιγότερο εύφορες περιοχές. Οι ευγενείς έμειναν στη Σπάρτη διατηρώντας τα προνόμια της άρχουσας τάξης, ενώ οι εκτοπισμένοι έχασαν όλα τους τα δικαιώματα και θεωρήθηκαν υποτελείς. Ήταν οργανωμένοι σε αυτόνομους δήμους και συμμετείχαν ισότιμα ως οπλίτες.

Έφορος : οι περίοικοι είναι Αχαιοί που κατέκτησαν οι Λάκωνες. Η θέση τους είναι παρόμοια με αυτήν των ειλώτων με τη διαφορά πως ενώ οι είλωτες αντιδρούσαν στην εξουσία των σπαρτιατών, οι περίοικοι αποδέχονταν το φόρο υποτέλειας.

Για τις περιοικίδες πόλεις, υποθέτουμε πως πρόκειται (186) αρχικά για ομοσπονδίες φυλών που μετασχηματίστηκαν. Μια από αυτές ήταν και η Σπάρτη που λόγω της στρατιωτικής υπεροχής της απέκτησε την πρωτοκαθεδρία έως ότου εκμηδένισε τελείως τις άλλες.

Οι περίοικοι συνυπήρχαν αρμονικά με τους ομοίους, συμμετείχαν στην κατανομή της γης, στον πόλεμο και κατοικούσαν στην περιφέρεια της Σπάρτης σε αυτόνομες κοινότητες. (Λακεδαιμόνιοι = Σπαρτιάτες και Περίοικοι). Ήταν τεχνίτες, έμποροι, γεωργοί κι ασχολούνταν με ειδικότητες που ήταν απαγορευμένες στους Σπαρτιάτες. Πάντως, η εξάρτησή τους από τη Σπάρτη δεν τους άφησε να αναπτυχθούν ιδιαίτερα.

Είλωτες

Προέλευση και Καταγωγή

Για την ετυμολογία του όρου και την προέλευση του θεσμού μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Αρκετοί αναφέρουν πως οι είλωτες ήταν απόγονοι των Αχαιών που κατακτήθηκαν από τους Δωριείς. Άλλοι αναφέρουν πως ήταν Δωριείς. Πιασ’ το αυγό και κούρευτο.

Οι είλωτες διαχωρίζονται σε αυτούς της Λακωνίας (‘αρχαίοι’) και αυτούς της Μεσσηνίας (‘Μεσσηνιακοί’). Ο διαχωρισμός αφορά τη στάση τους απέναντι στους όμοιους. Οι Μεσσηνιακοί ενοχλούνταν από την εξουσία της Σπάρτης.

Το κοινωνικό τους καθεστώς ήταν αποτέλεσμα κοινωνικών αλλαγών σε βάθος χρόνου. Σύμφωνα με την αρχαϊκή πραγματικότητα πρόκειται για αποτέλεσμα μιας εξέλιξης όπως αυτής της Αθήνας με τους εκτήμορους.

Στη Σπάρτη όμως – αντίθετα από την Αθήνα – οι υπερχρεωμένοι αγρότες και γεωργοί είχαν μεγαλύτερη ασφάλεια και σταθερότητα. Γι’ αυτό ίσως και η κατηγοριοποίησή τους είναι δύσκολη.

Κοινωνικό Καθεστώς

Τοποθετείται μεταξύ ελεύθερων και δούλων.

Οι είλωτες είναι δημόσιοι δούλοι, ανήκουν στην πόλη και όχι στο άτομο. Ο όμοιος δεν είχε δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω του. Έξω από τη σπαρτιατική επικράτεια, οι είλωτες αντιμετωπίζονταν ως ελεύθεροι άνθρωποι.

Οι είλωτες έδιναν μέρος της παραγωγής τους στο Σπαρτιάτη που κατείχε τον κλήρο και κρατούσαν το υπόλοιπο για τον εαυτό τους. Δε γνωρίζουμε πόσο ήταν αυτό το μέρος, πιθανόν όμως να τους επέτρεπε σε ορισμένες περιπτώσεις να πλουτίζουν και να αγοράζουν την ελευθερία τους.

Συμμετείχαν στο στρατό (188) ως ψιλοί και από το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. εκτός από κωπηλάτες χρησιμοποιούνταν και ως οπλίτες. Σημαντική ήταν η συμβολή τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Σε όσους παρείχαν σημαντικές υπηρεσίες στην πόλη παρέχονταν πολιτικά δικαιώματα.

Σχέσεις με Σπαρτιάτες

Πάλι έχουμε πολλές αντιφάσεις.

Πλάτωνας : φανερώνει άγνοια και σύγχυση της Αθήνα πάνω στο θέμα. Αναφέρει πως η ειλωτεία δίχαζε τους Έλληνες, αν και όλοι συμφωνούσαν πως δεν ήταν ορθό να μιλούν οι δούλοι την ίδια γλώσσα με τους ελεύθερους.

Λογικά, όταν οι όμοιοι αισθάνονταν ασφάλεια, θα τους φέρνονταν καλά. Όταν κάποιοι είλωτες δεν πλήρωναν ή δημιουργούσαν προβλήματα, γινόταν χρήση βίας. Σίγουρα πάντως οι όμοιοι δεν τους εξόντωναν καθώς δεν τους συνέφερε να χάσουν τα εργατικά χέρια. Επίσης δε διακινδύνευαν έναν πόλεμο με είλωτες και περίοικους.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως κάθε χρόνο οι έφοροι κήρυτταν τον πόλεμο στους είλωτες αλλά μάλλον εννοεί το διάστημα μετά την απώλεια της Μεσσηνίας. Με αυτήν την κίνηση, υπενθύμιζαν στους Μεσσήνιους πως η γη ήταν δική τους και στους Σπαρτιάτες πως έπρεπε συνεχώς να την επαναδιεκδικούν.

Ο φόβος των ομοίων για τους είλωτες, ο φόβος των ειλώτων για τους Σπαρτιάτες και οι συνεχείς εξεγέρσεις ανήκουν λίγο στη σφαίρα της υπερβολής και του μύθου. (189) Αν και το καθεστώς των ειλώτων χρονολογείται από την αρχαϊκή εποχή, οι Σπαρτιάτες και τη δομή τους μετέβαλλαν και την επιρροή τους επέκτειναν. Άλλωστε, το γεγονός πως σε δύσκολες για τη Σπάρτη περιόδους, οι είλωτες πολεμούσαν μαζί της, δείχνει πως οι σχέσεις δεν ήταν τόσο τεταμένες όσο νομίζουμε.

Εξωτερική Πολιτική και Σπαρτιατικός Δήμος τον 6ο αι.

Η Σπάρτη παγιώνει την πολιτική και στρατιωτική της οργάνωση μέχρι τα μέσα του 6ου αι. Δε θα γνωρίσει ποτέ εσωτερικές αναταραχές ή τυραννία. Με την υποστήριξή της αριστοκράτες άλλων πόλεων – κρατών εκδιώκουν τους τυράννους εγκαθιδρύοντας ολιγαρχίες. Μέχρι το τέλος του 6ου αι. ολοκληρώνονται και οι συμμαχίες της δημιουργώντας την Πελοποννησιακή συμμαχία, που διοικούνταν από συμβούλιο αντιπροσώπων που συνερχόταν στη Σπάρτη. (190) Από πηγές φαίνεται πως όλοι είχαν ίση ψήφο, και ήταν οργανωμένοι με βάση την αρχή της πλειοψηφίας. Ήταν στρατιωτικός και πολιτικός συνασπισμός. Η επιρροή της Σπάρτης σε αυτόν το συνασπισμό και η πολιτειακή της σταθερότητα, της έδινε πανελλήνιο και ‘διεθνές’ κύρος.

Ο δήμος είναι κοινωνικά και οικονομικά ομοιογενής. Οι όμοιοι είναι ιδιοκτήτες γης που με το εισόδημά τους τρέφουν την οικογένεια και ανταποκρίνονται στις ανάγκες της πόλης. Οι πολίτες ασχολούνται με τη διοίκηση της πόλης και την εξασφάλιση του εισοδήματος.

Το γεγονός πως μειώνονται οι εμπορικές ανταλλαγές δίνει στη σπαρτιάτικη κοινωνία μια εσωστρέφεια και ανακόπτει την πορεία της. Η αλλαγή αυτή αποδίδεται σε πολιτικά αίτια (διαμάχη εφόρων και βασιλέων) και σε οικονομικά αίτια (κατάκτηση της Μ. Ασίας από τους Πέρσες). Ίσως όμως, να πρόκειται απλά για αίσθημα αυτάρκειας και ασφάλειας, καθώς ο υπόλοιπος ελλαδικός χώρος σπαρασσόταν από συγκρούσεις. Ταυτόχρονα, το ενδιαφέρον στην Πελοπόννησο είχε μετατοπιστεί ως προς τη δημιουργία ενός ασφαλούς κράτους. Τέλος, η εσωστρέφεια αυτή ενίσχυε τη σταθερότητα.

Κοινωνικές Ανισότητες και Πολιτικές Διακρίσεις (5ος αι.)

Πρόκειται για περίοδο αλλαγών για τη Σπάρτη, όπου ανατρέπεται η πολιτική και κοινωνική σταθερότητα.

Μετά τα Μηδικά η Αθήνα αναδεικνύεται ως στρατιωτικός, οικονομικός και κυρίως πολιτικός αντίπαλος. (191) Οι δύο πόλεις διεκδικούν την ηγεμονία που οδήγησε στον καταστροφικό Πελοποννησιακό πόλεμο. Η Σπάρτη αλλάζει. Χιλιάδες είλωτες συμμετέχουν ως οπλίτες, ενώ επιφανείς νέοι Σπαρτιάτες παραδίδονται στους Αθηναίους χωρίς να αντιμετωπίσουν πολιτικές κυρώσεις. Η δημιουργία ναυτικού, η χρήση μισθοφόρων, η εισροή χρυσού από την Περσία, κρούσματα χρηματισμού καθώς και το άνοιγμα της αγωγής σε παιδιά μη ομοίων, είναι μερικές από τις αλλαγές αυτές.

Αν και οι θεσμοί φαίνονται να παραμένουν, το σώμα των Ομοίων συρρικνώνεται και οι κοινωνικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις οξύνονται. Ο δήμος προσπαθώντας να συμμετέχει περισσότερο ενισχύει τους εφόρους σε βάρος των βασιλέων.

Λήγει η κοινωνική και οικονομική ομοιογένεια και ανατρέπεται η πολιτική ισότητα. Ο πολίτης – οπλίτης μεταβάλλεται σε γαιοκτήμονα εις βάρος των συμπολιτών του. Πολλοί όμοιοι εκτοπίζονται κυρίως για οικονομικούς λόγους. Αυτή η πολιτική συρρίκνωση έχει ως αποτέλεσμα να περνά η δικαστική και πολιτική εξουσία στα χέρια ολοένα και λιγότερων πολιτών, ενώ το πολίτευμα αποκτά αριστοκρατικό χαρακτήρα. Η πολεμική ιδιότητα περνά και σε άλλες κοινωνικές ομάδες πέρα των ομοίων καθώς και σε μισθοφόρους. Η πολιτική δράση περιορίζεται. (192)

Οι αλλαγές αυτές προκύπτουν από το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Το κράτος δε νοιάστηκε να διατηρήσει ένα σταθερό αριθμό κλήρων, ούτε να διασφαλίσει τη μεταβίβαση της γης στην οικογένεια, ούτε έλαβε μέτρα περιορισμού στον αριθμό των κλήρων που μπορούσε να διαθέτει άντρας ή γυναίκα. Έτσι. παρουσιάστηκε το πρόβλημα της ολιγανθρωπίας που έγινε εντονότερο μετά τον καταστροφικό σεισμό του 464. Η επανάσταση της Μεσσηνίας, δημιούργησε άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα.

Νέες Κοινωνικές Τάξεις

Η ολιγανθρωπία είχε ως συνέπεια τη δημιουργία νέων πληθυσμιακών ομάδων που αυξάνονταν όσο μειώνονταν οι όμοιοι. Οι ομάδες αυτές (υπομείονες, τρέσαντες, μόθακες, τρόφιμοι, νεοδαμώδεις), παρεμβάλλονταν στους ομοίους, με τους οποίους ανεπίσημα συνδέονταν, τους περιοίκους και τους είλωτες. Δημιουργήθηκαν από ξεπεσμένους σπαρτιάτες, από είλωτες, από μεικτούς γάμους ή από όσους είχαν περάσει την αγωγή. Συνέβαλλαν στον πόλεμο, είχαν όμως και πολιτικές απαιτήσεις.

Δημιουργήθηκε έτσι, μια νέα κοινωνική διαστρωμάτωση. (193) Οι νέες ομάδες καλούνταν να καλύψουν το στρατιωτικό κενό της πόλης εις βάρος των ομοίων που στήριζαν την υπεράσπισή της και ασκούσαν την εξωτερική πολιτική, έχοντας την ιδιότητα του πολίτη. Έτσι, οι νέες αυτές ομάδες, απαιτούν πολιτική αναγνώριση και διεύρυνση του πολιτικού σώματος. Δυστυχώς και εδώ οι πηγές μας είναι ελάχιστες.

Υπομείονες

Έτσι λέγονται οι Σπαρτιάτες που συμμετέχουν στο κίνημα του Κινάδωνα και όλοι όσοι δεν ανήκουν στους ομοίους (Ξενοφών). Δεν ξέρουμε την προέλευσή τους, ή αν πρόκειται για Σπαρτιάτες που έχασαν τα δικαιώματά τους.

Τρέσαντες

Στην ομάδα αυτή αρχικά, ανήκουν όσοι υπέστησαν ολική ατιμία λόγω δειλίας στη μάχη. Πάντως, μετά το πρόβλημα της ολιγανθρωπίας, δε θα πρέπει να είχε πολλούς Σπαρτιάτες καθώς ο νόμος για τη στέρηση δικαιωμάτων στους ριψάσπιδες είχε απενεργοποιηθεί.

Τρόφιμοι (194)

Δε γνωρίζουμε ποιοί ήταν, υποθέτουμε όμως από μαρτυρίες πως πρόκειται για ξένους που έμεναν στη Σπάρτη για διάφορους λόγους. Ίσως να εννοούνται τα φτωχά παιδιά που δε μπορούσαν να συμμετέχουν στην αγωγή, πλαισίωναν όμως τους πλούσιους γόνους που πλήρωναν τα έξοδά τους. Γενικά μάλλον πρόκειται για όσους συμμετείχαν στην αγωγή χωρίς να είναι όμοιοι.

Μόθακες ή Μόθονες

Οι πηγές που έχουμε περιπλέκουν τα πράγματα.

1. πρόκειται για νέους Λάκωνες που συντηρούνταν από τους ομοίους

2. πρόκειται για δούλους, που οι πλούσιοι έδιναν ως συντρόφους στα δικά τους παιδιά. Αν επιτύγχαναν στην αγωγή, τα παιδιά αυτά μπορούσαν να γίνουν όμοιοι.

3. πρόκειται για ελεύθερους νέους, όχι Λακεδαιμόνιους που συντρόφευαν τα παιδιά των ομοίων και συμμετείχαν στην αγωγή. Ανάλογα με τα οικονομικά του όμοιου το παιδί είχε έναν ή περισσότερους μόθακες. Πρόκειται για άτυπη μορφή θετού παιδιού.

4. πρόκειται για νόθα παιδιά ομοίων, καρπούς μεικτών γάμων

5. πρόκειται για παιδιά ομοίων που δε θα γίνονταν ποτέ πολίτες για οικονομικούς λόγους.

Πρακτικά, οι μόθακες ανήκουν σε δύο κατηγορίες :

- αυτούς που ενώ δεν ανήκαν στους όμοιους είχαν συμμετάσχει στην αγωγή

- αυτούς που ήταν νόθα παιδιά ομοίων

Νεοδαμώδεις (195)

Ήταν μάλλον οι είλωτες που ως ανταμοιβή για προσφορά στη Σπάρτη, αποκτούσαν την ελευθερία τους, έναν κλήρο και πιθανόν αργότερα και πολιτικά δικαιώματα.

Οι πηγές μας είναι πάλι ελάχιστες. Γνωρίζουμε όμως πως ήταν πολυάριθμοι (2.000 οπλίτες). Ο όρος δηλώνει κάτι παραπάνω από την απελευθέρωση καθώς σε τέτοια περίπτωση δίνονταν ένα προσωνύμιο που δήλωνε την προέλευση και τη νέα τους ταυτότητα. Αναρωτιόμαστε λοιπόν μήπως πρόκειται για νέους δημότες στους οποίους παραχωρήθηκαν πολιτικά δικαιώματα και αναγνωρίσθηκαν ως μέλη της πολιτικής κοινότητας. Είναι επίσης πιθανόν, με αυτήν την κοινωνική ομάδα να έγινε προσπάθεια αναδιοργάνωσης του πολιτικού σώματος και ενδυνάμωσής του καθώς η Σπάρτη υπέφερε από ολιγανθρωπία.

Η δράση τους εμφανίζεται από τις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου μέχρι την ήττα των Σπαρτιατών από τους Θηβαίους. Αν αυτό αληθεύει, εξηγεί τις παραπάνω παροχές.

Γεγονός είναι πως ο τίτλος του ομοίου παρέμεινε κλειστός και προνόμιο λίγων, οδηγώντας σταδιακά τη Σπάρτη στην αριστοκρατία.

Όλη η ιστορία έγινε γιατί οι τάξεις που συνέβαλλαν στον πόλεμο, απαιτούσαν και πολιτικά δικαιώματα. Όταν όμως η Σπάρτη άρχισε να συρρικνώνεται, αυτό ατόνησε.

Από την Ηγεμονία στην Κρίση 4ος αι. (196)

Η ηγεμονία της Σπάρτης μετέβαλλε την ίδια και απογοήτευσε τους οπαδούς της. Η ήττα της στα Λεύκτρα, στη Μαντίνεια και η απώλεια της Μεσσηνίας, εξανεμίζει τις ελπίδες των υπόλοιπων ολιγαρχικών για ηγεσία της Σπάρτης κατά των Περσών.

Οι προηγούμενες πολιτικές και κοινωνικές ανισότητες παγιώνονται. Με νόμο του Επιταδέα (4ος αι) κάθε Σπαρτιάτης μπορεί να μεταβιβάζει τη γη του σε όποιον ήθελε και όχι μόνον στους φυσικούς κληρονόμους του. Έτσι ενισχύθηκε η συγκέντρωση της γης στα χέρια των ολίγων.

Ο δήμος αποτελείται από μειοψηφία μεγαλογαιοκτημόνων που επιβάλλουν τη θέλησή τους. Η γη ανήκει σε λίγους, το σώμα των πολιτών έχει ελάχιστα μέλη. Δεν υπάρχει κάποια νέα, πολιτική πρόταση. Διάφοροι βασιλείς ηγούνται μισθοφόρων για να φέρουν πλούτο στην πόλη. (197)

Η Σπάρτη καταλήγει μια αριστοκρατική κοινωνία με πλουτοκρατικό χαρακτήρα. Δικαιολογείται έτσι ο Ξενοφών που αναφέρει πως οι Σπαρτιάτες είχαν εγκαταλείψει τις παραδόσεις τους.

Πολιτειακά Όργανα και Αρχές. Δικαστική Ζωή

Τα πολιτειακά όργανα της Σπάρτης είναι απόλυτα συνδεδεμένα με τους άρχοντες και όσους αποτελούν το δικαστικό σώμα. Αναλυτικά :

Η Απέλλα

Η συνέλευση των ομοίων, που έφερε και την ονομασία «εκκλησία». Ο ακριβής όρος, όπως αναφέρεται στη Μεγάλη Ρήτρα, είναι Απέλλα.

Συμμετέχουν όλοι οι Σπαρτιάτες όμοιοι άνω των 30 ετών. Συνερχόταν σε ανοικτό χώρο (δε γνωρίζουμε την τοποθεσία) και προέδρευε ο επώνυμος έφορος.

Οι εξουσίες της από ένα σημείο και μετά περιορίστηκαν, ενώ (198) σε περίπτωση διαφωνίας, οι βασιλείς και οι γέροντες μπορούσαν να διαλύσουν τη συνέλευση, κάτι που περιόριζε την Απέλλα. Η παρουσία των εφόρων όμως, ως αντιστάθμισμα των περιορισμών έδινε στο δήμο ένα σημαντικό μέσο εξουσίας. Η Απέλλα :

- επικύρωνε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής (ειρήνη ή πόλεμος)

- εξέλεγε τους εφόρους, τους γέροντες, υποδείκνυε τους στρατηγούς ή τους άρχοντες

- παρείχε πολιτικά δικαιώματα σε μη Σπαρτιάτες

- αφαιρούσε πολιτικά δικαιώματα από ομοίους

Τα παραπάνω δείχνουν πως η επιρροή της ήταν υπαρκτή. Όσο όμως οι όμοιοι συρρικνώνονταν, τόσο η Απέλλα έχανε τη βαρύτητά της. Δεν έχουμε πηγές που να δείχνουν τη λειτουργία της, τη συμμετοχή του δήμου στη συνέλευση ή τον τρόπο επεξεργασίας των διάφορων θεμάτων. Θεωρούμε βέβαιο πως οι έντονες συζητήσεις γίνονταν πριν φτάσει ένα θέμα στην Απέλλα, μεταξύ εφόρων και γερουσίας, ή στα συσσίτια. Καταλαβαίνουμε έτσι πως η Απέλλα επικύρωνε θέματα που είχαν αποφασιστεί ‘άτυπα’ εκ των προτέρων.

Η Βασιλεία

Διατηρήθηκε στη Σπάρτη μέχρι τις αρχές του 2ου αι. και ήταν διπλή, ισότιμη μεταξύ των δύο βασιλέων, οι οποίοι εξισορροπούνταν από τη γερουσία και τους εφόρους. Ήταν μια δυαρχία περισσότερο, παρά μοναρχία. Η βασιλεία ήταν κληρονομική δεν αφορούσε όμως μόνο την πρωτοτοκία ή τους κατιόντες. Η πρωτοτυπία της Σπάρτης έγκειται στο πως η βασιλεία της συνυπήρχε με τις άλλες μορφές εξουσίας.

Δε γνωρίζουμε την προέλευση του θεσμού, συναντάμε όμως δυαρχία και σε άλλες πόλεις (Λυδία, Μεσσηνία κ.α.)

Σχέσεις μεταξύ Βασιλέων (199)

Οι διαφωνίες των βασιλέων – που προέρχονταν από διαφορετικούς οίκους – ήταν συχνές και γνωστές. Εκεί μάλλον στηριζόταν η εξουσία των εφόρων που έκαναν τους διαιτητές. Πιθανότερα ο βασιλιάς με την ισχυρότερη προσωπικότητα επηρέαζε τον άλλον. Σημαντικό είναι το γεγονός πως αν οι βασιλείς συμφωνούσαν, ήταν παράνομο για τους εφόρους να αντιταχθούν.

Προνόμια Βασιλέων

- διέθεταν σωματοφυλακή 300 ανδρών

- είχαν τιμητική θέση στις εορτές και όταν έμπαιναν στη Συνέλευση σηκωνόντουσαν όλοι εκτός των εφόρων

- ζούσαν με έξοδα της πόλης και θεωρούνταν πλούσιοι

- είχαν ένα τέμενος (κτήματα) κι έπαιρναν το βασιλικό φόρο

- το μερίδιό τους από τα λάφυρα ήταν μεγαλύτερο

- στα συσσίτια έπαιρναν διπλή μερίδα

- θάβονταν με ιδιαίτερες τιμές και τηρούνταν επίσημο δεκαήμερο πένθος

Εξουσίες Βασιλέων

Πολιτικές εξουσίες : ήταν ισόβια μέλη της γερουσίας με δικαίωμα ψήφου

Δικαστικές εξουσίες : σε ζητήματα οικογενειακού δικαίου

Θρησκευτικές εξουσίες : ιερατικά καθήκοντα στις θυσίες πριν τις πολεμικές επιχειρήσεις.

Σε περίοδο πολέμου, ένας από τους δύο ήταν αρχηγός του στρατού και κατά τη διάρκεια της εκστρατείας η εξουσία του ήταν απεριόριστη. (200)

Από τον 6ο αι. και μετά, δύο έφοροι ακολουθούν το βασιλιά ενώ, μετά το 418 σύμφωνα με νόμο, ακολουθούν το βασιλιά και 10 σύμβουλοι.

Τα παραπάνω δείχνουν τις προσπάθειες για περιορισμό των βασιλικών εξουσιών και της προσωπικής συμπεριφοράς των βασιλέων που συχνά, δεν εξέφραζε την πόλη. Σε όλη την ιστορία της Σπάρτης υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ των βασιλέων και της Γερουσίας με τους έφορους.

Βέβαια, η βασιλική εξουσία περιοριζόταν από το γεγονός πως ήταν διπλή, υπήρχε μοίρασμα εξουσιών και οι έφοροι ασκούσαν έντονο έλεγχο. Επίσης, ο κάθε βασιλιάς έδινε ατομικό όρκο πίστης και σεβασμού στο πολίτευμα.

Συμπέρασμα : Η βασιλεία στη Σπάρτη είχε μεγάλο κύρος και πεδίο δράσης. Από τα διάφορα μέτρα όμως, φαίνεται πως ήταν δύσκολο να περιοριστεί ενώ η προσπάθεια της πόλης για έλεγχο, πιθανόν να μπορούσε να ανατρέψει την πολιτειακή ισορροπία.

Η Γερουσία

Από τα σημαντικότερα πολιτειακά όργανα. (201) Πρακτικά ήταν 28 και οι δύο βασιλείς. Πάντως είναι δύσκολο να οριστεί ο αριθμός τους καθώς – καλά φαντάζεστε – δεν έχουμε αρκετές πηγές.

Εκλογή Γερόντων

Προϋποθέσεις :

- ηλικία άνω των 60 ετών

- εκπλήρωση όλων των στρατιωτικών υποχρεώσεων

- διάκριση για το ήθος τους

Η εκλογή των γερόντων ήταν ένας αγώνας δημοτικότητας. Ο Αριστοτέλης τον χαρακτηρίζει ‘παιδαριώδη’ γιατί γινόταν δια βοής από την Απέλλα. Όταν κάποιο μέλος πέθαινε, οι υποψήφιοι παρουσιάζονταν ένας – ένας στην εκκλησία του δήμου. Οι κραυγές κρινόντουσαν από τους κριτές που βρίσκονταν κλεισμένοι με έναν έφορο σε γειτονικό κτίριο.

Εξουσίες Γερουσίας

- Τα μέλη της ήταν ισόβια και δε λογοδοτούσαν σε κανέναν

- Είχε νομοθετικό και δικαστικό έργο

- Η προβούλευση αποτελούσε την πρώτη σημαντική εξουσία της

- Είχε το δικαίωμα να ακυρώσει τις προτάσεις της Απέλλας και να διαλύσει τη συνεδρία – ισχυρό όπλο

- Ήταν το ανώτατο ποινικό δικαστήριο κι εκδίκαζε υποθέσεις που επέφεραν ποινές θανάτου, εξορίας ή στέρησης πολιτικών δικαιωμάτων.

- Μαζί με τους εφόρους, δίκαζε υποθέσεις των βασιλέων

Οι Έφοροι (202)

Πρόκειται για συλλογικό σώμα πέντε αρχόντων που εκλέγονταν ετησίως από την Απέλλα. Έπρεπε να είναι όμοιοι και άνω των 30 ετών. Δε γνωρίζουμε τον τρόπο εκλογής τους. Θεωρούνται ο ‘δημοκρατικός’ χαρακτήρας της Σπάρτης κι έδιναν στο πολίτευμά της πρωτότυπο χαρακτήρα. Οι έφοροι ήταν πάντα σε ετοιμότητα προκειμένου να προστατέψουν το πολίτευμα.

Προέλευση του Θεσμού

Υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές εκδοχές :

1. Ο θεσμός συνδέεται με το Λυκούργο καθώς θεωρείται πως στην τελειότητα του έργου του είχε προβλέψει και για τους ‘φύλακες’ της πολιτείας

2. Ο θεσμός συνδέεται με τους βασιλείς (Θεόπομπος) και θεωρείται αποτέλεσμα των κοινωνικών κρίσεων που μάστιζαν τη Σπάρτη στην αρχαϊκή εποχή

3. Όταν κάποια στιγμή απουσίασαν οι βασιλείς σε πόλεμο, όρισαν διοικητικούς λειτουργούς, που καταχράστηκαν την εμπιστοσύνη των βασιλέων κι απέκτησαν ανεξάρτητη εξουσία

4. θεωρείται πως ο θεσμός ιδρύθηκε τον 6ο αι. για να προστατευτεί ο δήμος απέναντι στις φιλοδοξίες των βασιλέων και την πιθανότητα εγκαθίδρυσης τυραννίας. Εμπνευστής θεωρείται ο Χίλωνας.

(Σπαζοκεφαλιά : ο κατάλογος των εφόρων αρχίζει μετά το Λυκούργο και πριν το Θεόπομπο)

Επίσης (203) η σύγχρονη έρευνα προσθέτει και τη θρησκευτική προέλευση του θεσμού, καθώς οι έφοροι κοιμούνταν στο ιερό της Πασιφάας κι ερμήνευαν τα ουράνια φαινόμενα.

Καθώς δεν υπάρχει οριστική άποψη, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο θεσμός εμφανίζεται τον 8ο αι, αποκτά όμως τη σημασία του από τις αρχές του 6ου. Μόλις έχει λήξει ο Μεσσηνιακός πόλεμος και ο ελληνικός κόσμος ταράζεται από την τυραννία. Η ενδυνάμωση των εφόρων, είναι ένα μέσο άμυνας απέναντι στον κίνδυνο της τυραννίας καθώς και η απάντηση του δήμου στη μείωση των εξουσιών του. Με το δημοκρατικό τρόπο εκλογής των εφόρων ο δήμος ικανοποιήθηκε κάπως….

Εξουσίες Εφόρων

Ήταν αρκετά διευρυμένες κι αφορούσαν την εσωτερική διοικητική λειτουργία της πόλης. Είχαν πολιτικές και δικαστικές αρμοδιότητες.

- Είχαν τον έλεγχο συμπεριφοράς αρχόντων, πολιτών και νέων.

- Οι αποφάσεις παίρνονταν κατά πλειοψηφία, εξ’ ονόματος του δήμου. Οι έφοροι συγκαλούσαν και προέδρευαν στην εκκλησία του δήμου και της γερουσίας.

- Λογοδοτούσαν μόνο στους διαδόχους τους, μετά το τέλος της θητείας τους.

- Μπορούσαν να αποφασίσουν για εξωτερικά θέματα χωρίς να προσαγάγουν την πρεσβεία στην (204) εκκλησία του δήμου

- Είχαν δικαίωμα να παύουν, να φυλακίζουν ή να δικάζουν τους άρχοντες

- Δίκαζαν αστικές υποθέσεις βάσει εθιμικού δικαίου

- Μαζί με τη γερουσία, δίκαζαν τους βασιλείς

- Δίκαζαν ατομικά τις ιδιωτικές υποθέσεις και συλλογικά τις δημόσιες

- Σε καιρό πολέμου διέταζαν κινητοποίηση, υποδείκνυαν τους στρατηγούς και τη στρατιωτική τακτική που έπρεπε να ακολουθηθεί και όριζαν το βασιλιά που θα ηγούνταν. Δύο έφοροι τον συνόδευαν.

Οι Πλάτων και Αριστοτέλης χαρακτηρίζουν τυραννικές τις εξουσίες των εφόρων. Αν και η εξουσία τους ήταν μεγάλη, υπήρξαν αρκετές περιπτώσεις ισχυρών βασιλέων.

Σχέσεις εφόρων – βασιλέων :

- υπήρχε διάσταση απόψεων ως προς την πολιτική που έπρεπε να ακολουθηθεί (εσωτερική ή εξωτερική)

- ο θεσμός της βασιλείας ήταν προσωποπαγής, κληρονομικός και μακράς διαρκείας. Ο θεσμός των εφόρων ήταν συλλογικός, με εναλλασσόμενη αρχή, αιρετός και μικρής χρονικής διάρκειας.

- Οι έφοροι είχαν αποτέλεσμα όταν υποστηρίζονταν από τη γερουσία ή έναν από τους δύο βασιλείς (εν τη ενώσει η ισχύς)

- Αρχικά ήταν δημοκρατικός θεσμός καθώς εξέφραζε τους ομοίους, όμως με τη συρρίκνωση του πληθυσμού κατέληξε ολιγαρχικός. Από τον πελοποννησιακό πόλεμο και μετά οι έφοροι εξαγοράζονταν, δωροδοκούνταν και ήταν διεφθαρμένοι.

Άλλες Αρχές (205)

- 4 πύθιοι : ορίζονταν από τους βασιλείς και στέλνονταν στους Δελφούς για να ζητήσουν χρησμό.

- Παιδονόμος : ασχολούνταν με την εκπαίδευση των παιδιών

- 5 αγαθοεργοί : εκλέγονταν από τους ιππείς κι εκτελούσαν μυστικές αποστολές

- Αρμοστές : εμφανίζονται μετά τον πελοποννησιακό πόλεμο. Είναι Σπαρτιάτες διοικητές που πήγαιναν σε διάφορες πόλεις. Η κακοδιοίκησή τους προκάλεσε την ελληνική δυσαρέσκεια και την απώλεια της σπαρτιατικής ηγεμονίας.

- Ναύαρχος : αρχικά δεν ήταν τακτική θέση αλλά έκτακτη, ενώ κάποια στιγμή καταργήθηκε τελείως. (ο Αγησίλαος υπήρξε ο μόνος βασιλιάς – ναύαρχος – αρχιστράτηγος). Η θητεία του ναυάρχου ήταν ετήσια, λογοδοτούσε στους εφόρους και είχε μεγάλη εξουσία. Ο Αριστοτέλης τοποθετεί το ναύαρχο δίπλα στο βασιλιά.

Χαρακτηριστικά του Σπαρτιατικού Πολιτεύματος

Ο προσδιορισμός του δυσκόλευε τους αρχαίους κλασικούς λόγω της συνύπαρξης διαφορετικών μορφών εξουσίας. Έτσι (206) διατύπωσαν την άποψη του μεικτού πολιτεύματος για να ησυχάσουν.

Βασιλείς και Γερουσία : εκφραστές του βασιλικού και αριστοκρατικού στοιχείου

Απέλλα : δημοκρατικό στοιχείο

Πάντως, γίνονται πολλοί συσχετισμοί με διάφορες παραλλαγές.

Αν κρίνουμε το πολίτευμα με βάση τους πολιτειακούς θεσμούς, μπορούμε να δεχτούμε το μεικτό πολίτευμα. Αν δούμε τα κριτήρια για απόδοση του τίτλου του πολίτη, τότε πρέπει να το θεωρήσουμε ολιγαρχικό με έντονα αριστοκρατικά στοιχεία.

Το Σπαρτιατικό πολίτευμα διατηρήθηκε σταθερό, λόγω της ισορροπίας μεταξύ των μορφών εξουσίας (εξαιτίας της υπακοής στους νόμους και την πολιτική ισότητα). Επίσης χάρη στο προβάδισμα της πόλης έναντι των άλλων που σπαράσσονταν από εσωτερικές συγκρούσεις και ανισότητες.

Όμως, μετά τα μέσα του 5ου αι. το πολίτευμα αυτό δε μπόρεσε να διατηρηθεί, καθώς δεν ακολούθησε τα νέα δεδομένα ενώ ταυτόχρονα, μειώθηκε πολύ και ο πληθυσμός. Στην τελική, το καθεστώς αντί να ενισχύσει την ισότητα των πολιτών ενίσχυσε τις διακρίσεις δημιουργώντας μια elite.

Στρατιωτική Ζωή (207)

Στις αρχές του 5ου αι. η Σπάρτη είχε τη μεγαλύτερη πολεμική εμπειρία ιδιαίτερα με τον περσικό κίνδυνο προ των πυλών. Η υπεροχή αυτή, εντοπιζόταν στην ακρίβεια και την ευελιξία, στη δεξιότητα και την ικανότητα στα όπλα.

Ο στρατός – όπως και στην Αθήνα – ήταν άμεσα συνδεδεμένος με την πόλη. Πολεμική και πολιτική ιδιότητα ήταν ταυτόσημες. Τους πολίτες απασχολούσε όπως παντού, η υπεράσπιση της πόλης, ο πλουτισμός τους και η διάκριση στην πολιτική ζωή. Ο αναχρονισμός ήταν στο γεγονός πως η Σπάρτη παρέμενε πιστή στο πρότυπο πολίτη – οπλίτη, όταν ο ελληνικός κόσμος απομακρυνόταν από αυτό (5ος αι.).

Φάλαγγα των οπλιτών : το κύριο σώμα μάχης, αποτελούμενο από Σπαρτιάτες και περίοικους. Οι είλωτες συμμετείχαν αρχικά ως ψιλοί και κατόπιν ως οπλίτες. Η στρατιωτική θητεία διαρκούσε από τα 20 μέχρι τα 30 χρόνια. Κατόπιν ο Σπαρτιάτης γινόταν πλήρες μέλος των ομοίων και είχε το δικαίωμα του εκλέγεσθαι.

Οι πολίτες διαιρούνταν σε έξι μόρες, με επικεφαλής ένα πολέμαρχο. Κάθε μόρα είχε τέσσερις λόχους, κάθε λόχος είχε έναν λοχαγό. Κάθε λόχος διαιρούνταν σε δύο πεντηκοστίες και κάθε πεντηκοστία σε δύο ενωμοτίες. Η δύναμη της μόρας ποίκιλλε από 500 έως 900 άνδρες (208) ανάλογα με τον αριθμό των ομοίων.

Ιππικό : άργησε να εμφανιστεί στη Σπάρτη, όπως και στην Αθήνα. Είχε 300 ιππείς, επίλεκτο σώμα, σωματοφυλακή του βασιλιά. Στην ουσία όμως ήταν οπλίτες που μάχονταν πεζοί.

Σκιρίτες : ιδιαίτερο σώμα, που αναλάμβανε επικίνδυνες αποστολές.

Ο ανταγωνισμός με την Αθήνα και ο πελοποννησιακός πόλεμος άλλαξαν τη φυσιογνωμία του. Άρχισαν να συμμετέχουν είλωτες και μισθοφόροι, η εμφάνιση του ναυτικού, το ιππικό, οι μακρινές εκστρατείες ξεπερνούσαν τις δυνατότητες της πόλης. Έτσι, ήταν αναπόφευκτο με την πολιτική αλλαγή να υπάρξει απομάκρυνση από τα παραδοσιακά πρότυπα.

Θρησκευτική Ζωή

Γνωρίζουμε λίγα πράγματα καθώς οι πηγές είναι λίγες και ανεπαρκείς. Όπως και στην Αθήνα έτσι και στη Σπάρτη έχουμε :

- πολιτικό χαρακτήρα της θρησκευτικής λατρείας

- δωδεκάθεο

- στενούς δεσμούς με τα πανελλήνια θρησκευτικά κέντρα

Ειδικά χαρακτηριστικά :

- πλήρης απουσία της λατρείας του Διονύσου

- ιδιαίτερη προτίμηση στον Απόλλωνα και την Άρτεμη στους οποίους ήταν αφιερωμένες οι σημαντικότερες εορτές και συνδέονταν με την ίδρυση της πόλης

Για την Άρτεμη υπήρχαν τέσσερις εορτές με ξεχωριστό περιεχόμενο, αφιερωμένες στην παρθένα θεότητα.

Ο Απόλλωνας ήταν εξίσου σημαντικός με τρεις σημαντικές εορτές προς τιμή του.