Ελπ 30 - Η μεταπολεμική ποίηση (1944-1974)

Κεφάλαιο 13-- 24/4

(Σημείωση: Μέχρι το τέλος Ιουνίου όλα τα κεφάλαια παραμένουν ανοικτά σε συνεχή εμπλουτισμό.)

ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΛΕΙΔΙΑ:

• Μεταπολεμική περίοδος
• Μεταπολεμική λογοτεχνική παραγωγή
• Μεταπολεμικοί λογοτέχνες/μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά
• Μεταπολεμικότητα
• Ιδεολογία
• Κοινωνική λειτουργία του ποιητικού λόγου
• Ποίηση της Αντίστασης
• Ποίηση της δοκιμασίας
• Ποίηση της ήττας
• Ποιητική και πολιτική ηθική
• Ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας
• Μετα-υπερρεαλιστική ποίηση
• Εξπρεσιονισμός

Μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά

Α. όσοι λογοτέχνες γεννήθηκαν μεταξύ των ετών 1917- 1928

Β.  όσοι λογοτέχνες γεννήθηκαν μεταξύ των ετών 1929- 1940

1. 1944 -1974. Οι  ποιητές μεταφέρουν στο έργο τους τα βιώματά τους από την κατοχική περίοδο, τον εμφύλιο, τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, τη δικτατορία και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στα οποία έζησαν. Αναδεικνύουν την εφιαλτικότητα της σύγχρονης εποχής, την αλλοτρίωση και τη μοναξιά.

Διακρίνεται σε τρεις τάσεις: 1. πολιτική,  2.υπαρξιακή –κοινωνική, 3.μετα-υπερρεαλιστική

2. Χρονολογικά κριτήρια: μεταπολεμικοί λογοτέχνες όσοι γεννήθηκαν ανάμεσα 1917-1940 και εξέδωσαν τις συλλογές τους στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου.

Διαφορά πρώτης και δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς:  όσοι ανήκουν στην πρώτη γενιά (1917-1928)συμμετείχαν ενεργά στους αντιστασιακούς αγώνες και έζησαν τις διώξεις του Εμφυλίου, όσοι ανήκουν στη δεύτερη (1929-1940) είχαν έμμεση αντίληψη των γεγονότων.

Μεταπολεμικότητα: δηλώνει το κοινό στίγμα των μεταπολεμικών λογοτεχνών που βίωσαν τις εμπειρίες του πολέμου και την ήττα των ανθρώπινων αξιών στην κρίσιμη ηλικία της νεότητας και αποκόμισαν την αίσθηση της ήττας.

Γενικά Χαρακτηριστικά

Γενικότερη στροφή της ποίησης σε θέματα κοινωνικοπολιτικού προβληματισμού

Διάκριση σε 3 επιμέρους τάσεις:

Ι. Πολιτική ποίηση

Ο όρος «πολιτικός ποιητής» δηλώνει τη μαχητική στράτευση του ποιητή στη μαρξιστική ιδεολογία. Επίσης απαραίτητη προϋπόθεση για τη συζήτηση του έργου του είναι τα ποιήματα να μην είναι απλώς προπαγανδιστικά αλλά να έχουν λογοτεχνική αξία. 

μια σειρά πατριωτικών ποιημάτων που εμπνεύστηκαν διάφοροι επώνυμοι ποιητές από τον αγώνα ενάντια στους ξένους κατακτητές, με σκοπό να ενισχύσουν την πίστη στα ιδανικά και τα οράματα της αριστερής παράταξης που συνέχιζε την πάλη για ένα δικαιότερο κόσμο. (π.χ. Μάριος Μέσκος).

3. Επιμέρους τάσεις- τι χαρακτηρίζει την καθεμία – κυριότεροι εκπρόσωποι:

α) πολιτική ποίηση χαρακτηρίζεται από έντονο κοινωνικό προβληματισμό και το ιδεολογικό και πολιτικό  της περιεχόμενο. Η αμεσότητα αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό ης ποιητικής τους. Λειβαδίτης, Αλεξάνδρου, Αναγνωστάκης (έγραψε υπαρξιακά & ερωτικά), Πατρίκιος, Γκόρπας, Λεοντάρης, Κατσαρός.

β) υπαρξιακή ποίηση κινείται ανάμεσα στον κοινωνικό προβληματισμό και την υπαρξιακή εμπειρία, με κύριο χαρακτηριστικό την αγωνία για την τύχη του μεταπολεμικού ανθρώπου. Σινόπουλος, Σαχτούρης, Παπαδίτσας, Καρούζος, Δημουλά, Μέσκος.

γ) μετα-υπερρεαλιστική ποίηση, αφομοίωσε αρκετά στοιχεία από τον υπερρεαλισμό και τα συνδύασε με τις μοντερνιστικές τάσεις της εποχής. Κακναβάτος, Βαλαωρίτης, Γονατάς, Αραβαντινού.

5. Πολιτικός ποιητής: ο στρατευμένος στην πολιτική ιδεολογία. Οι πολιτικοί ποιητές συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση στο πλευρό των αριστερών είτε ήταν μάρτυρες των γεγονότων.

Ποίηση της Αντίστασης:

μια σειρά πατριωτικών ποιημάτων που γράφτηκαν για να ανυψώσουν το ηθικό των αγωνιστών ενάντια στους κατακτητές (Σικελιανός). Παρόμοια ποιήματα γράφτηκαν και ύστερα από τη απελευθέρωση με σκοπό να ενισχύσουν την πίστη στα οράματα της αριστερής ιδεολογίας. (Άρης Αλεξάνδρου: Ακόμη τούτη η Άνοιξη). Συμπεριλαμβάνονται κι αυτά που δίνουν την καθημερινή αγωνία του ανθρώπου στην κατοχή και στον εμφύλιο και την παθητική αντίσταση και ήττα του (Μάρκος Μέσκος: Επαρχιακό γήπεδο).

Ποίηση της Δοκιμασίας:

γράφονται την δεκαετία του ’50  και πραγματεύονται την ήττα των αριστερών που έχει δύο όψεις: α) την επικράτηση των αντιπάλων και τη βίαιη συμπεριφορά τους και β) την ιδεολογική κρίση της αριστεράς. Οι φυλακίσεις – εξορίες ήταν χρόνος απολογισμού, κριτικός έλεγχος ιδεολογικής ένταξης  ψύχραιμος καταλογισμός ευθυνών (Λεοντάρης «ποίηση της ήττας»- πραγματεύονται την ήττα του ανθρώπινου πολιτισμού). 

Οι μεταπολεμικοί ποιητές κατηγορήθηκαν ότι ήταν ηττοπαθείς και «αιρετικοί». 

Η ποίηση της Αντίστασης και η ποίηση της Δοκιμασίας ανήκουν στην πολιτική τάση.

Η αλληλεπίδραση που αναπτύχθηκε ανάμεσα στην ιδεολογική στάση και τον ποιητικό λόγο των μεταπολεμικών ποιητών  ποιητική και πολιτική ηθική καθώς τα γεγονότα και η πολιτικοποίηση της μεταπολεμικής περιόδου ανέδειξαν τη σύνδεση των διανοουμένων με το λαό και τη διαμόρφωση ενιαίου κώδικα αξιών. Η συλλογικότητα βαθμιαία διασπάστηκε « μες την ήττα πως αλλάζουν όλα».  

Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται ποιήματα τα οποία σε γενικές γραμμές γράφονται στη διάρκεια της δεκαετίας του ’50 και διαπραγματεύονται θέματα με κεντρικό άξονα την ήττα της αριστερής παράταξης. Ήττα που είχε δύο όψεις, αφενός την επικράτηση των νικητών και την άσκηση βίας (διώξεις, εξορίες, φυλακίσεις), αφετέρου την ιδεολογική κρίση μέσα στην παράταξη. Ο χρόνος της φυλάκισης ή της εξορίας ήταν για τους περισσότερους χρόνος απολογισμού, πράγμα που σημαίνει κριτικό έλεγχο της ιδεολογικής ένταξης και της συντροφικότητας, ψύχραιμο καταλογισμό ευθυνών.

Ποιητική και πολιτική ηθική:

απολογισμός των θυσιών για τον ιδεολογικό αγώνα- ενοχές όσων επέζησαν- κοινωνικές αλλαγές- αστικοποιημένη καταναλωτική κοινωνία και αλλοτρίωσή της.

Με τον όρο αυτό που εισήγαγε ο Μαρωνίτης δηλώνεται ότι από τη σύμπραξη της ποιητικής πράξης με την πολιτική δράση προκύπτει μια νέου τύπου ηθική. Ενιαία στάση ζωής σε θεωρητικό και σε πρακτικό επίπεδο.    

• Μιχάλης Κατσαρός
• Τάσος Λειβαδίτης
• Άρης Αλεξάνδρου
• Πάνος Θασίτης
• Δημήτρης Δούκαρης
• Μανόλης Αναγνωστάκης
• Τίτος Πατρίκιος
• Βύρων Λεοντάρης
• Θωμάς Γκόρπας
• Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος

4. Θέματα που ασχολείται μεταπολεμική ποίηση: Συλλογικά βιώματα της εποχής συνέβαλλαν στη δημιουργία μιας ομοειδούς κοινωνικής ψυχολογίας. Εμπειρίες πολεμικού πολιτικού αγώνα, αντίστασης , φυλακής, εξορίας. Ενδιαφέρονται για τις επιπτώσεις της ήττας και τα προβλήματα της προσαρμογής του ανθρώπου στα νέα δεδομένα. Η πολιτική αμφισβήτηση, η νοσταλγία της χαμένης αγωνιστικότητας, η απογοήτευση, η φθορά, η υπαρξιακή αγωνία μπροστά στη ζωή, τον θάνατο και τον έρωτα επανέρχονται σε πολλά έργα. Το αίσθημα της ενοχής, του αδιεξόδου και του παραλόγου επικρατεί, ενώ έντονα προβάλλει η ανθρώπινη μοναξιά και αλλοτρίωση.

Συμβολισμοί που επαναλαμβάνονται στη μεταπολεμική ποίηση: στέρηση, εγκλεισμός, απομόνωση, σκοτάδι, δίψα, μνήμη, νεκροί, παραισθήσεις, χειραψία, γράμμα, ερείπια, λάσπη, άνεμος, φωτιά, καρφί, μηχανές (ο άνεμος είναι το μοτίβο σε συλλογές του Λειβαδίτη).

Ιδεολογία των μεταπολεμικών ποιητών: η ιδεολογική φόρτιση του ποιητικού λόγου αποτελεί ένα ακόμη διακριτικό γνώρισμα, αγωνίζονται για το κοινό καλό, στάση «κοινωνικού πόνου» η ποίησή του εκφράζει τη συλλογική συνείδηση ( συχνή χρήση του πληθυντικού) και προσπαθεί να ξυπνήσει την εργατική τάξη, η διάψευση των οραμάτων τη μετατρέπει τελικά σε υποκειμενική συνείδηση και ποίηση που εκφράζει την προσωπική θέαση του κόσμου (συχνή χρήση α΄ ενικού).

Τεχνοτροπία – μορφολογία - επιδράσεις: Ποιητικές φόρμες που ακολουθεί η μεταπολεμική ποίηση: ακολουθούν τα πρότυπα της σύγχρονης ποίησης, επιλέγουν τον ελεύθερο στίχο χωρίς να αποκόβονται από την παράδοση, καθώς διατηρούν επαφή με στοιχεία της (δεκαπεντασύλλαβο, λεξιλόγιο, ποιητική μυθολογία). Σημαντική η επιρροή δημοτικού τραγουδιού ιδιαίτερα στην ποίηση της Αντίστασης που στόχευε στην αναβίωση του ηρωικού πνεύματος του δημοτικού τραγουδιού. Στη συνέχεια υιοθέτησαν μοντέρνους εκφραστικούς τρόπους.

Γλώσσα: λαϊκή, σε ύφος καθημερινής συνομιλίας με πρόθεση να περάσουν μηνύματα στο λαό και να αναδείξουν καθημερινά γεγονότα. Τάση να κάνουν γλωσσικούς πειραματισμούς με ανατροπές στη γραμματική και τη σύνταξη, νέες λέξεις και φράσεις. Σπάνια χρησιμοποιούν  την καθαρεύουσα με σκοπό να ειρωνευτούν και να προβάλλουν την αντίθεση της άρχουσας και της λαϊκής τάξης. 

ΙΙ. Από τον κοινωνικό προβληματισμό στην ποίηση της υπαρξιακής εμπειρίας. Οι περισσότεροι από τους μεταπολεμικούς ποιητές ένιωσαν την ανάγκη να εκφράσουν τη σύγχρονη υπαρξιακή αγωνία: άγχος, φόβος, αβεβαιότητα και αίσθηση αδιεξόδου. Κεντρική θέση στο έργο τους έχουν οι τραυματικές εμπειρίες της ιστορίας, η φυσική και η ηθική φθορά που συνεπάγεται το πέρασμα του χρόνου, η κοινωνική λειτουργία της ποίησης. 

άγχος, φόβος, αβεβαιότητα, αίσθηση του αδιεξόδου καθώς ην κεντρική θέση στην ποίησή τους έχουν ο πόλεμος, το βίωμα του θανάτου και η διάψευση των οραμάτων, η φθορά του χρόνου, κοινωνική λειτουργία της ποίησης.

• Τάκης Σινόπουλος-- τα βιώματά του τον έκαναν να αναπτύξει στην αρχή ένα τοπίο θανάτου ακολουθώντας τη μυθική μέθοδο (κατά το πρότυπο Σεφέρη Eliot, Pound). Αντιπροσωπευτικότερη σύνθεσή του ο Νεκρόδειπνος με κεντρικό πρόσωπο τον «επιζώντα», μια διχασμένη προσωπικότητα που κατατρύχεται από το βίωμα του θανάτου, ενώ η ύπαρξή του είναι δεμένη με το παρελθόν. Στη συνέχεια έδωσε ιστορική διάσταση στις ποιητικές αναζητήσεις του, όπως στο Χρονικό το 1975 όπου δίνει την ατμόσφαιρα των χρόνων της δικτατορίας μέχρι και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. ιατρός στο επάγγελμα. Βίωσε εξαιτίας της ιατρικής του ιδιότητας άμεσα το τοπίο του θανάτου. Ο Νεκροδείπνος αποτελεί την  αντιπροσωπευτικότερη ποιητική του σύνθεση, όπου κεντρικό πρόσωπο είναι «ο επιζών» που βασανίζεται από το βίωμα του θανάτου ενώ η ύπαρξη του είναι αξεδιάλυτα δεμένη με το παρελθόν.

• Μίλτος Σαχτούρης, Η ιστορία ενός παιδιού, Η λησμονημένη IV, εφιαλτικές εικόνες, σπαράγματα ενός παράλογου κόσμου μέσα στον οποίο δεσπόζει το αίσθημα του φόβου και της απειλής. Η φιλική του σχέση με τον ζωγράφο και ποιητή Εγγονόπουλο επηρέασε σημαντικά τη μορφή και το περιεχόμενο της ποίησης του. Ο Μίλτος Σαχτούρης διαμορφώνει έναν περίκλειστο ποιητικό κόσμο. Βασική θεματική του: ο έρωτας, η υπαρξιακή αγωνία και ο φόβος του θανάτου, η πάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού όσο και οι επιμέρους αρχετυπικοί συμβολισμοί που χρησιμοποιεί ο Σαχτούρης (ουρανός, φεγγάρι, δρόμος, κήπος) είναι οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία.  

• Δημήτρης Παπαδίτσας-- η πρώτη συλλογή δείχνει έναν ένθερμο υπερρεαλιστή στη συνέχεια όμως διαλέγεται με όλα τα πεδία του ποιητικού λόγου και δείχνει μια εσωστρέφεια κι έναν λυρισμό με το ενδιαφέρον του στον έρωτα τις υπαρξιακές αναζητήσεις του ανθρώπου και την αναζήτηση του Θεού.Νυχτερινά ΙV, γλωσσική εσωστρέφεια και λυρικότητα. Εκλεπτυσμένη γλωσσική συνείδηση ασκημένη σε όλα τα πεδία του λυρικού ποιητικού λόγου, θεματικές ενότητες: έρωτας, υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπινου όντος και η μεταφυσική αναζήτηση του θεού.

• Νίκος Καρούζος-- ξεχωριστά πρότυπα από μεταπολεμικούς ποιητές ακολουθώντας μια «μοναχική πορεία», αντιστέκεται στην προσπάθεια ομαδοποίησης. Ρομαντικός ποιητής του  οποίου οι υπαρξιακές αναζητήσεις και τα πεδία του προβληματισμού συνεχώς αλλάζουν. Γλώσσα ιδιόμορφη, άμεση συνδυάζει λυρικά στοιχεία με τη συναισθηματική φόρτιση του προφορικού λόγου.Ρομαντικός Επίλογος, ρομαντικές υπαρξιακές αναζητήσεις, γλωσσική εξωστρέφεια.

• Νίκος Αλέξης Ασλάνογλου, Η ποίηση δε μας αλλάζει.
• Ντίνος Χριστιανόπουλος
• Κική Δημουλά, Ο πληθυντικός αριθμός.
• Μάρκος Μέσκος

ΙΙΙ. Μετα-υπερρεαλιστική ποίηση

Καταγωγή από τον υπερρεαλισμό.

Οι μετά-υπερρεαλιστές ποιητές χρησιμοποιούν καθημερινό λεξιλόγιο και συγγράφουν έργα μικρής έκτασης.

• Έκτωρ Κακναβάτος
• Νάνος Βαλαωρίτης
• Ε.Χ. Γονατάς, Φυλακισμένος,
• Μαντώ Αραβαντινού

Τόνος στην υπαρξιακή ποίηση των νεότερων μεταπολεμικών ποιητών: ο εσωστρεφής τόνος της υπαρξιακής αγωνίας αποτελεί διακριτικό γνώρισμα στην ποιητική έκφραση των νεότερων, εξομολογητικός χαρακτήρας, συναισθηματική φόρτιση, υπαρξιακός προβληματισμός / δύο τάσεις α) υποκειμενικός πεσιμισμός β) κοινωνιολογικού  τύπου ανάλυση της ψυχολογίας της ήττας απομυθοποίηση καθοδηγητικού ρόλου της ποίησης - επικεντρώνεται στη σχέση του ανθρώπου μπροστά στον θάνατο και τον έρωτα. Θέματα: ποίηση διαποτισμένη από τις προσωπικές μνήμες και τα βαθύτερα συναισθήματά τους, περιβάλλοντα κόσμο / έμφαση στην αποτύπωση των συναισθηματικών αντιδράσεων στις δραματικές κορυφώσεις της ζωής υποχώρηση ιδεολογικής σηματοδότησης.

 ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ:

1. Μάτση Χατζηλαζάρου (1914-1987)

"Σκέπτουμαι μια ζωή" (587)

"Η νύχτα έπεσε στο πέλαγος" (587)

"Οδυρμός" (588)

2. Τάκης Σινόπουλος (1917-1981)

"Σοφία και άλλα" (590)

"Νεκρόδειπνος" (592)

"Περίπου βιογραφία" (596)

"Σημειώσεις, Ι" (598)

"Νυχτολόγιο" (600)

3. Μιχάλης Κατσαρός (1919-1998)

"Η διαθήκη μου" (604)

4. Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005)

"Τα δώρα" (607)

"Πέτρος" (608)

"Η μάχη" (609)

"Κάποτε οι γυναίκες" (610)

"Του θηρίου" (611)

"Ο τρελός λαγός" (612)

"Η ιστορία ενός παιδιού" (612)

"Κάτι επικίνδυνα κομμάτια" (613)

5. Έκτωρ Κακναβάτος (1920)

"Φωνή μου ράτσα υψικάμινου" (615)

"Η φυλή μου εμένα με το ανέφικτο" (616)

"In perpetaum" (617)

"Όταν η γλώσσα" (618)

"Εμβρυακά του 15σύλλαβου" (618)

6. Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978)

"Η αναμμένη λάμπα" (619)

7. Τάσος Λειβαδίτης (1922-1988)

"Ιστορίες" (620)

"Βραδυνές σκέψεις" (620)

"Ο ποιητής" (621)

"Πολύτιμος στίχος" (621)

8. Δημήτρης Π. Παπαδίτσας (1922-1987)

"Νυχτερινά" (622)

9. Πάνος Θασίτης (1923)

"Ελληνική επαρχία μ.Χ." (623)

10. Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

"Κι ήθελε ακόμη" (624)

"Αντί να φωνασκώ" (624)

"Όταν αποχαιρέτησα" (626)

"Μιλώ" (627)

"Στ' αστέρια παίζαμε" (629)

"Ποιητική" (630)

11. Δημήτρης Δουκαρης (1925-1982)

"Στους πέντε δρόμους" (631)

12. Νίκος Καρούζος (1926-1990)

"Ρομαντικός επίλογος" (632)

13. Τίτος Πατρίκιος (1928)

"Σημειωματάριο" (634)

"Ψυχρός άνεμος" (635)

"Γράμμα από την Αθήνα προς φίλον που έμεινε στην Καισαρεία 350 μ.Χ." (635)

"Αλληγορία" (636)

14. Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου (1931-1996)

"Ερείπια της Παλμύρας" (637)

"Η ποίηση δε μας αλλάζει" (638)

15. Κική Δημουλά (1931)

"Πάσχα, προς Σούνιον" (639)

" Ο πληθυντικός αριθμός" (640)

"Γας ομφαλός" (641)

16. Μάρκος Μέσκος (1935)

"Μετανάστης" (644)

"Το άλογο" (645)

Μίλτος Σαχτούρης: εφιαλτικές εικόνες, αίσθημα του φόβου, παράλογος κόσμος, υπερρεαλισμός, υπαρξιακή αγωνία, εικόνες από παιδικό παραμύθι, καθημερινά σύμβολα, εξπρεσιονισμός. Αναπαριστά τη διαταραγμένη ισορροπία της ζωής του μεταπολεμικού ανθρώπου.

Πρώτοι μεταπολεμικοί ποιητές της μετα-υπερρεαλιστικής τάσης: λίγο πριν το τέλος της Γερμανικής κατοχής, το 1943, ο Κακναβάτος με τη Fuga και Παπαδίτσας με Το φρέαρ μες τις φόρμιγγες, τέσσερα χρόνια μετά ο Βαλαωρίτης με Το ταξίδι των μάγων.

Η επιρροή του υπερρεαλισμού στους ποιητές της μετα-υπερρεαλιστικής τάσης: στα πρώτα στάδια επηρεάστηκαν από τον υπερρεαλισμό, στη συνέχεια με εξαίρεση τον Κακναβάτο, συνδύασαν τον υπερρεαλισμό με τις σύγχρονες αναζητήσεις όπως εκφράστηκαν στο περιοδικό Πάλι (Βαλαωρίτης, Αραβαντινού) προσανατολίστηκαν στη ψυχανάλυση (Γονατάς) ή στράφηκαν σε εσωτερικές υπαρξιακές αναζητήσεις (Παπαδίτσας).

Χαρακτηριστικά της μετα-υπερρεαλιστικής γραφής: μικρή έκταση, καθημερινό λεξιλόγιο, αφηγηματικός χαρακτήρας σε συνδυασμό με τις μοντερνιστικές τεχνοτροπικές τάσεις και η διαφοροποίηση από τις αισθητικές αρχές του υπερρεαλισμού της γενιάς του ’30. την γενιά του υπερρεαλισμού την αξιοποίησε γόνιμα ο Κακναβάτος.