Σάββατο 7 Απριλίου 2012

ΕΛΠ 22 - Η φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα από τον 16ο ως τον 20ο αιώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 – Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟ 16Ο ΩΣ ΤΟΝ 20Ο ΑΙ. (385)

Η Περίοδος της Τουρκοκρατίας (εκτός ύλης)

Εισαγωγή
Έχουμε πρόβλημα στη μελέτη της φιλοσοφίας για τη συγκεκριμένη περίοδο επειδή :
Α) έχουμε ελλιπή πρόσβαση στις πηγές λόγω έλλειψης επαρκών εκδόσεων και δημοσιεύσεων
Β) υπάρχει γλωσσική και υφολογική πολυμορφία
Γ) υπάρχουν δυσκολίες προσδιορισμού της θεματικής που μας παραπέμπει στην ιστορία της επιστήμης και των ιδεών (386)
Δ) υπάρχουν ζητήματα περιοδολόγησης, γενεαλογίας και ανίχνευσης της συνέχειας διαφόρων θέσεων και ένταξής τους στο ιστορικό πλαίσιο
Η καταγραφή χειρογράφων και πρώτων εκδόσεων συνεχίζεται ακόμη. Συχνά δεν υπάρχει καν φιλολογική επεξεργασία ή κριτική έκδοση κειμένων. Το υλικό που πρέπει να εξετάσουμε βρίσκεται διασκορπισμένο σε χώρες που έδρασαν οι Έλληνες λόγιοι. Μόνο πρόσφατα σημειώθηκε πρόοδος στον εντοπισμό και την αξιοποίησή του.
Για να προσεγγίσουμε με επιτυχία αυτά τα κείμενα πρέπει να είμαστε εξοικειωμένοι με τη μορφή και το περιεχόμενό τους. Η γλώσσα είναι ιδιόμορφη, αρχαΐζουσα με παραλλαγές, αλλά και απλή λαϊκή. Υπάρχουν διάφορα είδη ύφους και η θεματική είναι ανομοιογενής και ιδιαίτερα πρωτότυπη. Την περίοδο που εξετάζουμε (387) δεν υπάρχει σημαντική πρωτογενής φιλοσοφική σκέψη λόγω της Άλωσης, που αποκόπτουν το Βυζάντιο από τη Δύση. Οι λόγιοι της διασποράς μεταφέρουν στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς τους και συμβάλλουν στην Ευρωπαϊκή Αναγέννηση.
Ιδιαίτερα δύσκολο είναι να παρουσιαστούν διάφορες φάσεις, περίοδοι, σχολές και κινήματα που θα βοηθούσαν να διερευνηθούν οι κυριότεροι παράγοντες της πνευματικής παραγωγής. Για να μελετηθούν αυτοί οι παράγοντες πρέπει να κατανοήσουμε τις συνθήκες που επικρατούσαν στον ελληνικό και βαλκανικό χώρο. Η ίδρυση και λειτουργία σχολών, η ανάπτυξη της οικονομία, η άνθηση του εμπορίου και ο ρόλος της εκκλησίας είναι μερικές από αυτές. Υπάρχουν τρεις περίοδοι :
-Η Προκορυδαλική (από την Άλωση μέχρι το 16ο αι.)
-Η Κορυδαλική (17ος αι.)
-Η Μετακορυδαλική (18ος έως το 1821). Ταυτίζεται με τη διαμόρφωση και την ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αναφέρουμε (388) τους Φαναριώτες, διάφορους ιεράρχες και δασκάλους, αλλά και λόγιους της Διασποράς.
Η παρουσίαση αυτών των περιόδων είναι άνιση λόγω των διαφορών στις πηγές. Θα δούμε πως βαθμιαία ο φιλοσοφικός στοχασμός και η επιστημονική έρευνα χειραφετούνται από την αυθεντία της θεολογίας. Οι λόγιοι που εργάζονται προς αυτήν την κατεύθυνση συναντούν αντιδράσεις. Η αντιπαράθεση αυτή δεν είναι απλά «προοδευτικοί» έναντι «συντηρητικών», έχει και γκρίζες ζώνες. Πάντως, ο Διαφωτισμός προκαλεί μια νέα οπτική γωνία για το κλασικό παρελθόν και διαμορφώνει εθνική συνείδηση. Συνδέεται επίσης άμεσα με την καλλιέργεια των αντιλήψεων που οδήγησαν στον αγώνα για την ανεξαρτησία.

8.1.1. Προκορυδαλική Περίοδος (1453-1600) (389) (εκτός ύλης)
Τον πρώτο αι. μετά την Άλωση όλα παρουσιάζουν κάμψη. Συνεχίζεται όμως η διαμάχη μεταξύ Πλάτωνα και Αριστοτέλη, που έχει μεταφερθεί στη Δύση. Για πολλούς ορθόδοξους ο πλατωνισμός που συνδέεται με πολυθεϊστικές τάσεις θεωρείται επικίνδυνος. Αναπτύσσονται πολλά επιχειρήματα που ξεκινούν από τα κλασικά κείμενα. Στη Δύση αναγνωρίζεται η αξία του Πλάτωνα ενώ στην Ανατολή, αυτή του Αριστοτέλη. Σημασία εδώ δεν έχει το γεγονός πως αντιμάχονταν οι μεν τους δε, αλλά πως διαμορφώνεται μια φιλοσοφική παιδεία με συγκεκριμένη μορφή, η οποία ελέγχεται από το πατριαρχείο και διατηρεί αριστοτελικό προσανατολισμό. Τα σωζόμενα κείμενα της περιόδου δείχνουν εξοικείωση με κλασικά φιλοσοφικά έργα και κάποιες φορές αναγνωρίζουν τη χρησιμότητα και την αξία του φιλοσοφείν. Σημαντικοί εκπρόσωποι είναι ο Μιχαήλ Τριβώλης (Μάξιμος Γραικός), ο Ματθαίος Καμαριώτης, ο Ανδρόνικος Κάλλιστος και ο Θεόδωρος Γαζής. Επίσης, ο Μιχαήλ Αποστόλης, ο Θεοφάνης Ελεαβούλκος, ο Ερμόδωρος Λήσταρχος και ο Λεώνικος Τομαίος.

8.1.2. Κορυδαλική Περίοδος (17ος ) (390) (ΕΝΤΟΣ ΥΛΗΣ)
Τότε εδραιώνεται ο αριστοτελισμός ως κυρίαρχο φιλοσοφικό ρεύμα. Την περίοδο αυτή διαπιστώνουμε ανεξαρτητοποίηση της φιλοσοφίας από τη θεολογία, την ανάπτυξη της ιστορικής και τη συστηματική προσέγγιση και άλλων κλάδων πέραν της λογικής και της ρητορικής. Διευρύνεται η συγγραφική δραστηριότητα που ασχολείται με αριστοτελικά ζητήματα. Ειδικά ο υπομνηματισμός τους είναι πολύ ωραίος.
Καθοριστικός παράγων ήταν ο Αθηναίος δάσκαλος Θεόφιλος Κορυδαλέας, που χαρακτηρίζει την περίοδο. Σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία στο Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και μετά στην Πάδοβα. Διαμόρφωσε νεωτερικές αντιλήψεις για τη φιλοσοφία, τις οποίες εφάρμοσε στα πιο σημαντικά ελληνικά σχολεία της εποχής. Υπήρξε διευθυντής της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολη. Το πρόγραμμα σπουδών του έδινε έμφαση σε φιλοσοφικά μαθήματα. Ως συγγραφέας έγραψε το Προοίμιον Λογικής, με υπομνήματα σε αριστοτελικά κείμενα, έτσι ώστε να θεωρείται (391) έστω και με επιφυλάξεις, συνεχιστής των παλαιότερων σχολιαστών του Αριστοτέλη. Κάποια από αυτά είναι πρωτότυπα και πάντα προτείνει τη δική του ανάγνωση των κειμένων και διορθώνει ερμηνείες που θεωρεί εσφαλμένες. Το ιδεώδες του είναι η αναγωγή από την απόκτηση ικανού πλήθους γνώσεων (εγκυκλοπαίδεια) στην τελειοτάτην ευδαιμονία της φιλοσοφικής θεώρησης των όντων.
Στην ίδια περίοδο εντάσσονται και άλλοι υπομνηματιστές, ανεξάρτητοι από την κορυδαλική ερμηνεία. Γεράσιμος Βλάχος, Νικόλαος Κούρσουλας, Γεώργιος Σουγδουρής.
Εδώ, έχουμε καθήκον να μνημονεύσουμε το Φαναριώτη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, που έγινε Μέγας Λογοθέτης στην εκκλησία και Γραμματέας εξ’ απορρήτων της Υψηλής Πύλης. Σπούδασε φιλοσοφία και ιατρική και αναγορεύτηκε διδάκτωρ. Δίδαξε στη Σχολή Μανωλάκη της Κων/λης και είχε και συγγραφικό έργο. Με τα έργα του μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος εισηγητής των αντιλήψεων της Σχολής Φυσικού Δικαίου στον ελλαδικό χώρο. Οι ρεαλιστικές πολιτικές πεποιθήσεις του υπαγορεύονται από το πλαίσιο της δραστηριότητάς του ως ανώτατος αξιωματούχος. Ολοκληρώνοντας επισημαίνουμε (392) ότι η νεοαριστοτελική προσέγγιση δείχνει οπωσδήποτε πρόοδο και παγιώνεται ως επίσημη διδασκαλία. Φυσικά προκαλεί αντιδράσεις, καθώς τη δέχεται η εκκλησία. Πρόκειται για ειρωνεία το γεγονός πως η νεωτερική φύση του Κορυδαλέα μετατρέπεται σε δόγμα από τους κληρικούς. Πάντως, από το 17ο αι. διευρύνονται, όσο είναι δυνατόν, οι φιλοσοφικές συζητήσεις.

8.1.3 Μετακορυδαλική περίοδος (1700-1821) (Εκτός ύλης)

Οι Απαρχές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού
Τώρα έχουμε σταδιακή εξάπλωση ιδεών που έρχονται από τη Δύση, λόγω του Διαφωτισμού. Διαμορφώνεται μια συνολική πνευματική στάση που αμφισβητεί τα δόγματα του παρελθόντος, συνειδητοποιεί την ανωτερότητα της νεωτερικής σε σχέση με την παραδοσιακή φιλοσοφία και βοηθά να επικρατήσουν σταδιακά νέα γνωστικά και κοινωνικοπολιτικά ιδεώδη. Κέντρα τέτοιων ζυμώσεων είναι οι παροικίες της Δυτικής Ευρώπης, τα Ιόνια νησιά και εύπορες πόλεις όπως τα Ιωάννινα, η Κοζάνη, η Μοσχόπολη. Όλα αυτά τα (393) διαδίδουν νέοι δάσκαλοι που συγκρούονται με την εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία.
Ο γιος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου Νικόλαος, οσποδάρος των παραδουνάβιων ηγεμονιών της Μολδοβλαχίας, είναι ο πρώτος διστακτικός εκφραστής του πρώιμου Διαφωτισμού. Στην πραγματεία του Περί Καθηκόντων περιορίζεται στη σύνθεση αρχαιοελληνικών και χριστιανικών προτύπων και το ιδεώδες του ενάρετου κυβερνήτη. Στο μυθιστόρημά του Φιλοθέου Πάρεργα παρουσιάζει διεθνείς λόγιους να συζητούν ζητήματα γνωσιολογικού, κοινωνικού και μορφωτικού χαρακτήρα. Δεν αμφισβητεί βέβαια την εξουσία που υπηρετεί, αλλά η συνείδησή του τον κάνει να αμφιβάλλει για την αυθεντία των αριστοτελικών απόψεων και να αναγνωρίζει την αξία νεώτερων φιλοσόφων, όπως οι
Locke, Bacon και του Πλάτωνα.
Στα Επτάνησα που επικοινωνούσαν με τη Δύση εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τα φιλοσοφικά και επιστημονικά ζητήματα. Ο Αντώνιος Κατήφορος εισηγείται την αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας. Ο Βικέντιος Δαμοδός διδάσκει φιλοσοφία στην Κεφαλονιά και γράφει σημαντικά διδακτικά κείμενα. Είναι μεν αριστοτελιστής , χρησιμοποιεί όμως δημώδη γλώσσα.
Ο πιο ενδιαφέρον (394) είναι ο Ηπειρώτης ιερομόναχος Μεθόδιος Ανθρακίτης. Δίδαξε φυσική, ευκλείδια γεωμετρία και αριθμητική, καταδικάστηκε από το συνοδικό δικαστήριο του πατριαρχείου και αφορίστηκε ως αιρετικός. Η αιτία ωστόσο ήταν άλλη. Ο Ανθρακίτης παρέκκλινε από την αριστοτελική διδασκαλία υποστήριζε τον
Descartes και τον Malebranche, ενώ άσκησε κριτική κατά της διαφθοράς στον κλήρο.
Τώρα πια, είναι αναγκαία η αυτονόμηση της φιλοσοφίας και της επιστήμης από τα θεολογικά δόγματα. Ο Ανθρακίτης γράφει σε επιστολή του πως η φιλοσοφία που υιοθετεί κανείς δεν έχει καμία σχέση με το αν αποδέχεται τα δόγματα της πίστης. Ο Αντώνιος Κατήφορος συνεχίζει λέγοντας πως αν οι καινοτομίες και οι μεταβολές είναι επικίνδυνες για την πίστη, είναι απαραίτητες για τα επιστημονικά ζητήματα.

Διάδοση και Επικράτηση Νέων Ιδεών (1750 – 1800) (Εκτός Ύλης)

Ο κύκλος του Ευγένιου Βούλγαρη – Σύγχρονοι και Επίγονοι
Στο δεύτερο μισό του 18ου αι. βλέπουμε προσπάθειες εμπλουτισμού (395) της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Επιχειρούνται μεταφράσεις και συγγράφονται πραγματείες που ξεπερνούν τη γνωστή μας αντιπαράθεση. Οι φιλοσοφικές συζητήσεις γίνονται πιο συστηματικές, χωρίς όμως να αμφισβητούν ανοιχτά τα δόγματα. Οι λόγιοι της εποχής, λόγω της επαφής τους με τη Δύση, αποκτούν ριζοσπαστικότερα γνωστικά και πολιτικά ιδεώδη.
Κυριαρχεί ο Ευγένιος Βούλγαρης, δάσκαλος. Οι αντιδράσεις που συνάντησε τον ανάγκασαν να φύγει από την Ελλάδα. Εγκαταστάθηκε τελικά στη Ρωσία, όπου έγινε βιβλιοθηκάριος, σύμβουλος της Μεγάλης Αικατερίνης και αρχιεπίσκοπος. Μετέφρασε αρκετά έργα που χρησιμοποιήθηκαν για διδακτικούς σκοπούς.
Ο Βούλγαρης ήταν απόλυτα προσηλωμένος στις αλήθειες της θρησκευτικής πίστης. Όμως, δε δίσταζε να ενσωματώσει στη διδασκαλία του στοιχεία φιλοσοφικής σκέψης και επιστημονικής έρευνας. Αποδίδει (396) αξία στην πνευματική ελευθερία και στις επιστημονικές αναζητήσεις, δεν υιοθετεί όμως απόλυτα το Διαφωτισμό, με τον οποίο διαφωνεί αρκετά. Τέλος, έχει επιφυλάξεις για τη χρήση της λαϊκής γλώσσας στη φιλοσοφία και την επιστήμη.
Όπως και να’χει, μια πλειάδα λογίων του 18ου αι. διαδίδει τις νέες ιδέες. Νικηφόρος Θεοτόκης, Νικόλαος Ζερζούλης κα.
Ιδιαίτερη θέση κατέχουν οι μαθητές του Βούλγαρη που πάνε πέρα από αυτόν. Αυτό σημαίνει πως υφίστανται κάθε είδους διώξεις, όπως ο Ιώσηπος Μοισιόδας. Είχε σαφή αίσθηση του σφαιρικού χαρακτήρα της επιστημονικής και φιλοσοφικής παιδείας. Η ολική του θεωρία αποτελούνταν από την ηθική, τη μεταφυσική, τη φυσική, τα μαθηματικά και τη λογοκριτική και αναγνώριζε την υπεροχή των νεώτερων σε σχέση με τους παλαιότερους. (397) Ο Μοισιόδας προβάλλει μια εμπειριστική προσέγγιση της μάθησης και της διδασκαλίας, θεωρώντας το νου ως άγραφο χάρτη, όπου εγγράφονται οι γνώσεις.
Ριζοσπαστικές παιδαγωγικές και γλωσσικές απόψεις (398) εισηγείται ο Δημήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης, που προτείνει το δημώδες φυσικό ύφος ως γλωσσικό όργανο.
Πιο ριζοσπάστης ακόμα είναι ο Χριστόδουλος Παμπλέκης, που κι αυτός υφίσταται αντιδράσεις. Ήρθε σε ρήξη με το Βούλγαρη, άσκησε κριτική στην εκκλησιαστική αυθεντία και διατύπωσε ντεϊστικές αντιλήψεις για τις οποίες αφορίστηκε. Το ίδιο, χωρίς τον αφορισμό, συνέβη και με τον Αθανάσιο Ψαλίδα που ήταν ο πρώτος που έφερε τις θέσεις του Καντ στην Ελλάδα.
Αντιδράσεις δε σημειώνονται μόνον από τους εκκλησιαστικούς κόλπους αλλά και από τους πολέμιους του Διαφωτισμού.
Και φυσικά, δε θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε το Ρήγα Βελεστινλή – Φεραίο. Πέρα από τα γραπτά του, σημασία έχουν οι πολιτικές και φιλοσοφικές θέσεις του Ρήγα. Οραματίζεται (399) μια Βαλκανική Κοινοπολιτεία, βασισμένη στις αρχές της Γαλλικής επανάσταση. Μιλάμε για εξισωτικό φιλελευθερισμό, λίγο πριν την έναρξη του Αγώνα.

1800 – 1821 : Η Ώριμη Έκφραση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού τις παραμονές της Επανάστασης. (Εκτός Ύλης)

Τα πρώτα χρόνια του 19ου αι. η πνευματική (400) δραστηριότητα των στοχαστών  έχει εξαπλωθεί σε διάφορα πεδία κι έχει υποδηλώσεις με πολιτικό αντίκτυπο. Οι βασικές αρχές του Διαφωτισμού έχουν διαδοθεί και η φιλοσοφία με την επιστήμη θεωρούνται παράγοντες ιστορικής συνειδητοποίησης, ηθικής βελτίωσης και πολιτικής ελευθερίας. Οι περισσότεροι λόγιοι συνδράμουν στην προσπάθεια της απελευθέρωσης μετέχοντας στη Φιλική Εταιρεία, στον ένοπλο αγώνα και στους θεσμούς του νέου κράτους.
Βενιαμίν Λέσβιος : από το Πλωμάρι. Σπούδασε στην Πίζα και το Παρίσι και δίδαξε σε διάφορες ακαδημίες. Του επιτέθηκε ο κύκλος του Αθανάσιου Πάριου και υπέβαλλε ομολογία πίστεως. Είχε επιρροές από γάλλους φιλοσόφους αλλά και του αγγλικού εμπειρισμού, ενώ εκφράζει πίστη στη φιλοσοφία και την επιστήμη.
Αδαμάντιος Κοραής : ίσως ο σπουδαιότερος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Υιοθετεί εκλεκιστικές προσεγγίσεις και μετριοπαθείς φιλελεύθερες ιδέες για το γλωσσικό ζήτημα.
Νεόφυτος Δούκας : αντίπαλος του Κοραή
Νεόφυτος Βάμβας : συντηρητικός, διδάκτωρ στην Ιόνιο Ακαδημία και καθηγητής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Κωνσταντίνος Κούμας : σε αυτόν οφείλεται η πρώτη ευρεία και συστηματική εισαγωγή της (401) γερμανικής φιλοσοφίας. Ιδρύει το Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης όπου διδάσκει και ασκεί καθήκοντα διευθυντή. Γράφει έργα οργανωμένα και πλήρη. Επηρεασμένος από τον Καντ, ασκεί κριτική στους άλλους φιλοσόφους.


(από ollthatjazz)

Δεν υπάρχουν σχόλια: