Τετάρτη 5 Οκτωβρίου 2011

ΕΛΠ 22 - Ημερολόγιο Πορείας 6

1.1  Οι απαρχές της φιλοσοφίας

1.1.1  Ο προφιλοσοφικός στοχασμός

Μια πρώτη απλοϊκή αντίληψη για τον κόσμο προβάλλει στα έργα του Ομήρου (Ιλιάδα-Οδύσσεια) και την Κοσμογονία του Ησίοδου. Ένα είδος κοσμογονίας διατύπωσε και ο Σπαρτιάτης λυρικός ποιητής Αλκμάν και ο Φερεδύκης από την Σύρο. Διάφορες εκδοχές κοσμογονίας αποδίδονταν και στους Ορφικούς. Τον 5ο αιώνα π.Χ. οι κοσμογονικές δοξασίες συνδυάστηκαν με κύκλους θρησκευτικολατρευτικούς σε συνάρτηση με τη μοίρα της ψυχής. Όλες αυτές οι δοξασίες, διατυπωμένες με μυθολογικούς κυρίως όρους, αποτελούν το προστάδιο των φιλοσοφικών συλλήψεων των Προσωκρατικών με απηχήσεις πολύπλευρές, τόσο σε γλώσσα όσο και σε νοήματα. Υπάρχουν και οι αιγυπτιακές-ανατολικές επιδράσεις, όλα όμως λειτουργούν ως εφαλτήριο νέων συλλήψεων και αντικείμενο φιλοσοφικής κατεργασίας. Η φιλοσοφική θεμελίωση γίνεται όχι με μυθολογικές δοξασίες, αλλά με επιχειρήματα.

1.1.2  Τα φιλοσοφικά ερωτήματα

Κυρίαρχο ερώτημα: η αρχή του κόσμου, ερώτημα που παρουσιάζεται με δύο μορφές:
α. γένεση (κοσμογονία)
β. λειτουργία (κοσμολογία)
Το ερώτημα προϋποθέτει την ύπαρξη επιπέδων πραγματικότητας. Αναζητούν επίσης το επίπεδο εκείνο της πραγματικότητας που εφάπτει στην εμπειρία και αποτελεί το αληθινό υπόστρωμα του κόσμου μας, την κύρια αιτία της ύπαρξής του.
Η διάκριση αυτών των επιπέδων συνδέεται με το λεγόμενο γνωσιολογικό ζήτημα, που απασχόλησε έντονα τους προσωκρατικούς (κυρίως μετά τον Ξενοφάνη). Μεταξύ άλλων: ποια τα όρια και οι δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης.
Έντονο ενδιαφέρον για τον φυσικό κόσμο (φυσικοί ή φυσιολόγοι, δηλ. φυσικοί φιλόσοφοι), το σύμπαν, τη βιολογία, τη φυσιολογία, την ιατρική, τη ζωογονία, την ανθρωπογονία.
Προσπάθησαν επίσης να δώσουν απαντήσεις για τη ζωή, τον θάνατο, την ψυχή, το πεπερασμένο του ανθρώπου, την αγωνία για τον θάνατο.
Τους απασχόλησαν τέλος ζητήματα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας (σε μικρότερη κλίμακα).

Από τον μύθο στον λόγο

Έτσι χαρακτηρίστηκε η εξέλιξη που οδήγησε στη γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας τον 6ο αι. π.Χ. Αυτό σημαίνει ότι στη θέση των μύθων εμφανίζονται πλέον θεωρίες, την ορθότητα των οποίων παύει να εγγυάται η αυθεντία της παράδοσης, αλλά ορθολογικά επιχειρήματα.
Η απρόσωπη και απομυθοποιημένη έκφραση ευνόησε τη διατύπωση αφηρημένων εννοιών και γενικών κανόνων.
Αυτή η αλλαγή δεν ακύρωσε ωστόσο την παραστατική απεικόνιση ούτε εξαφάνισε τον μύθο από την φιλοσοφία (π.χ. μύθοι Πλάτωνα)
Αρχίζουν και διατυπώνονται θεωρίες που βασίζονται σε παρατηρήσεις εμπειρικών δεδομένων και στην κριτική κατεργασία τους. Πολλές από αυτές είναι λανθασμένες, εξακολουθούν όμως να είναι ορθολογικές. Ας μην ξεχνάμε πως την εποχή αυτή η πειραματική φυσική είναι εντελώς άγνωστη, το εμπειρικό υλικό περιορισμένο, ο μαθηματικός τρόπος διατύπωσης απουσίαζε, το ίδιο και η φιλοσοφική γλώσσα (πρώτοι αυτοί έγραψαν σε πεζό λόγο), η επιστημονική ορολογία, ο κριτικός λόγος. Το γεγονός ότι πρώτοι οι Προσωκρατικοί εισήγαγαν έννοιες όπως άτομο, άπειρο, κόσμος, κίνηση, αριθμός κτλ. δείχνει μέρος του μεγέθους και της σημασίας του φιλοσοφικού στοχασμού τους.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε επίσης η θεολογία και η θρησκεία, αφού πολλοί τα εκλαμβάνουν ως παράγοντα στον στοχασμό τους, ωστόσο ακόμα αυτή η παράμετρος υπόκειται σε κριτική.

Δραστηριότητα 1:
Συνήθως περιγράφουμε τη γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας ως μετάβαση από τον μύθο στον λόγο. Ως ποιο βαθμό δικαιολογείται η άποψη αυτή; Πιστεύετε ότι ήταν εντελώς ανορθόλογο το κοσμοείδωλο στο οποίο στηρήχθηκε η προσωκρατική παράδοση;

Απάντηση:
Η εξέλιξη, κατά την οποία γεννήθηκε  η ελληνική φιλοσοφία τον 6ο    αιώνα, είναι το πέρασµα από τον µύθο στον λόγο. Εγκαταλείπονται πλέον οι µύθοι και στη θέση  τους εµφανίζονται θεωρίες διατυπωµένες από συγκεκριµένους στοχαστές   µε λογική συνοχή και συνέπεια. ∆ιαµορφώνεται ο φιλοσοφικός λόγος που είχε ως γνωρίσµατα το δηµόσιο χαρακτήρα του  και τη δυνατότητα αµφισβήτησής του εκ µέρους  των άλλων. Εκφράζεται µέσα από τον λόγο η ανάγκη  για τη χρήση κανόνων, η συγκεκριµένη επιχειρηµατολογία, η  συγκρότηση    αποδείξεων  καθολικών,  ικανών  να  αντέχουν    στην  κριτική  και  η αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς και τις ψευδείς γνώσεις. Αυτή η µετάβαση από το µύθο στον λόγο πραγµατοποιείται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, των οποίων τα επιχειρήµατα   µπορούµε να τα θεωρούµε σήµερα ορθά η λανθασµένα, κατάλληλα ή άτοπα και παραπλανητικά. εν παύουν όµως οι φιλόσοφοι αυτοί να χρησιµοποιούν επιχειρήµατα. Οι µύθοι δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στην προσωκρατική περίοδο, ούτε αργότερα στην ακµή της φιλοσοφίας (Πλάτων). Στα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων δύσκολα    ξεχωρίζεται η µεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι προσωκρατικοί στηρίχθηκαν   στις παρατηρήσεις των εµπειρικών δεδοµένων για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους. Αυτές οι θεωρητικές τους προσεγγίσεις µπορεί να ήταν λανθασµένες, όχι όµως  µη ορθολογικές. Αν και δεν χρησιµοποίησαν πειραµατική µέθοδο, η συµβολή τους  στην  διαµόρφωση και εξέλιξη του φιλοσοφικού    και επιστηµονικού στοχασµού ήταν καθοριστική. Οι πρώτοι που χρησιµοποίησαν την επιστηµονική και φιλοσοφική ορολογία, όπως άπειρο, κενό, κίνηση, αριθµός ήταν οι προσωκρατικοί. Επίσης δε λείπει από την προσωκρατική φιλοσοφία  η κριτική στη θεολογική παράδοση. Η θεωρία των προσωκρατικών αποτέλεσε µια µορφή ορθολογικής σκέψης, η οποία φιλοδοξούσε να βάλει τάξη σε ένα νέο κόσµο και να βρει τρόπους ελέγχου των πραγµάτων, συνδυάζοντας  τις τεχνικές και πρακτικές δυνατότητες της εποχής µε τη θεωρητική προσέγγιση των φυσικών και κοινωνικών προβληµάτων. Εποµένως η προσωκρατική φιλοσοφική σκέψη διακρίνεται για τον ορθολογισµό της.


Vegetti:

Κεφάλαιο 2 - Οι απαρχές της ελληνικής φιλοσοφίας και οι μορφές της

2.1  Μυθικές και λογικές μορφές γνώσης

Η μετάβαση από τον μύθο στον λόγο σήμαινε την υπέρβαση των θρησκευτικών, ποιητικών και "ανορθόλογων" μορφών σκέψης από έναν φιλοσοφικό και επιστημονικό ορθολογισμό.

Βασικά χαρακτηριστικά μυθικού κόσμου:
Πρόκειται για ένα ευρύ σύνολο αφηγήσεων σε ποιητική μορφή που περνούσαν από γενιά σε γενιά.
Περιεχόμενο:
Το σύνολο των γνώσεων της εποχής εκείνης για τον κόσμο, τους θεούς, τη ζωή των ανθρώπων, το παρελθόν της ανθρωπότητας και των λαών. Επίσης, απαντήσεις στα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής: πώς πρέπει να συμπεριφέρονται οι άνθρωποι απέναντι σε θεούς και ανθρώπους, γέννηση, θάνατος, η θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο και την φύση. Στοιχεία θρησκευτικά, στοιχεία ηθικής και κοσμοθεωρίας, αλλά και μια πληθώρα πρακτικών γνώσεων.
Λειτουργία:
Μέσα στα παραδείγματα της ποιητικής αφήγησης διαφαινόταν η συλλογική γνώση που έδινε στους Έλληνες της αρχαϊκής περιόδου μια πειστική απάντηση στα προηγούμενα απαντήματα. Συλλογική γνώση => Συλλογική μνήμη
Κρίση:
Οι κοινωνίες αναπτύσσονται και γίνενται πιο σύνθετες (ελληνικές πόλεις 6ου-5ου αι. π.Χ.), οι ανάγκες αυξάνονται σε όλους τους τομείς (ιατρική, πολιτική/στρατιωτική, θεολογία, σύστημα αξιών), με αποτέλεσμα οι απαντήσεις των μυθικών αφηγήσεων να μην είναι πλέον ικανοποιητικές.
Αλλαγή:
Αρχίζουν και αναπτύσσονται εξειδικευμένες μορφές γνώσης, οι οποίες αποκτούν γραπτή μορφή (πεζός λόγος), διαμορφώνονται θεωρίες και κοινωνικοί κανόνες. Οι νέοι κανόνες λόγου και γνώσης δεν ακυρώνουν ωστόσο τον μύθο, ο οποίος δεν έπαψε ποτέ να επηρεάζει τον πολιτισμό και τη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων και να είναι παρών μέσα στον πυρήνα των πιο ώριμων γνώσεων και στοχασμών.

2.2  Τι είναι η ελληνική φιλοσοφία;

Η ελληνική κοινωνία αποτέλεσε το ιδανικό περιβάλλον για να γεννηθεί η ιδέα της εκτόπισης της μυθικο-ποιητικής παράδοσης από την φιλοσοφία που φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει σε διανοητικό, πολιτιστικό και ηθικό επίπεδο. Η απουσία τόσο κρατικής όσο και εκκλησιαστικής εξουσίας άφησε μεγάλα περιθώρια για σύγκριση και σύγκρουση αντιμαχόμενων τρόπων σκέψης.
Διαφορά:
Ο λόγος των πρώτων σοφών (ο όρος φιλόσοφος θα έρθει αργότερα) δεν διαφέρει πολύ από τον μύθο, υπάρχει ωστόσο διαφορά στη μορφή του φιλοσοφικού λόγου και στους στόχους. Ο φιλοσοφικός λόγος είναι δημόσιος λόγος, ο οποίος γεννά τον αντίλογο, ο οποίος γεννά την λογική επιχειρηματολογία, την αναγκαιότητα χρήσης κανόνων και της συγκρότησης αποδείξεων πειστικών και ικανών να αντέχουν την κριτική, δηλ. αποδείξεων με καθολική ισχύ. Αυτό οδήγησε στην αναζήτηση κριτηρίων με καθολικό κύρος και ηθικά ορθών. Η αναζήτηση αυτή προϋποθέτει επίπονη ερευνητική πορεία και στοχασμό πάνω στα συμπεράσματα. Αυτή η μορφή στοχασμού δεν παρουσιάστηκε, λοιπόν, ως σοφία (=κατοχή της γνώσης), αλλά ως φιλοσοφία (=αγάπη για τη γνώση και κίνηση προς αυτήν).
Κατευθύνσεις:
Η φιλοσοφία στράφηκε προς δύο κατευθύνσεις: α. έρευνα γνώσεων και κανόνων, β. έρευνα αξιών (δίκαιο - ευτυχία).

Δεν υπάρχουν σχόλια: